Nauryzdyng 18-i kýni AQSh pen Qytaydyng birinshi kezekti joghary dengeydegi kezdesui Alyaskada bastaldy. Aq ýige kirip ornyqqanyna tura 58 kýn bolghan Djo Bayden ýshin búl kezdesuding strategiyalyq, taktikalyq manyzy zor bolmaq. Búl kezdesuge eki jaq ta barynsha tynghylyqty dayyndalghany bayqalyp túr. Tramp kezinde bastalghan sauda soghysy bәseyding ornyna órship, eki el ózara diplomatiyalyq ókildikterin jabugha deyin bardy. Keybir sarapshylar: «Jana qyrghiy-qabaq» soghys bastalu alynda túr», dep jatyr.

D.Bayden Ýkimeti búl joly dara shappay, oqshaulanbay, odaqtastarymen kelisip, kenesip olardyng mýddesi - Aq ýiding de mýddesi ekenin ashyq aityp, adamzatqa tәn ortaq qúndylyqtardy úmytpaytynyn, kerek kezde orta jolda qaltyrmaytynyn sózimen de, isimen de anyq anghartty.

Nauryzdyng 16-17-si kýnderi AQSh-tyng Memleket hatshysy E.Blinken men Qorghanys ministri L.Ostin Japoniya men Koreyagha memlekettik saparmen bardy. L.Ostinning odan keyingi sapary Jana Deliyde jalghasty. Osy sapar barysynda AQSh Qorghanys ministri: «Odaqtastarymyzben kýsh biriktirudegi maqsatymyz - Qytaygha ses kórsetu әri әlsirip ketken yqpalymyzdy arttyru»,- dep ashyq aitty.

Qytay da qarap jatqan joq, kelissóz bastalady degennen bastap әrekettene bastady. Reseyding Syrtqy ister ministri Sergey Lavrov nauryzdyng 22-23-i kýnderi Qytaygha saparlap keletin boldy. Sonymen birge, Resey aneksiyalap alghan Qyrymgha Qytay kóp mólsherde investisiya salady degen sóz aityla bastady. Búdan syrt, Soltýstik Koreyamen qarym-qatynastyng jana beleske kóteriletini sóz bolyp jatyr.

Búl retki kelissózge qatysushylardyng sany az bolghanymen, eki jaqtan da auyr salmaqtaghy sayasatkerler qatysty. QHR Ortalyq sayasy kenesining mýshesi, QHR Ortalyq syrtqy ister komiytetining bastyghy Yan Szechy men Ýkimet mýshesi әri QHR-nyng Syrtqy ister ministri Van Y bastap keldi. Yan kezinde AQSh-ta bas elshi bolghan, eki kezek AQSh Preziydentimen dostyq qarym-qatynas qalyptastyrghan túlgha. Hu Szinitao zamanynan beri Qytay syrtqy sayasatynyng mayyn iship, jiligin shaqqan tәjiribiyeli sayasatker. D.Tramp kezinde Qytay Premier ministrining orynbasary Lu Hy bastaghan sauda delegasiyasynyng qúramynda bolmaghan. Al Qytaydyng Syrtqy ister ministiri Van Qytay syrtqy sayasatyndaghy «qyrghilardyn» biri. Qytay reformasynyng atasy Deni Syaopini ortagha qoyghan qyryq jyl Qytay syrtqy sayasatynyng qybylanamasy bolghan «betegenden biyik, jusannan alasa bolu» konsepsiyasy eskerusiz qalyp, әlemge Qytaydyng kýshi men qúdiretin әigileu kýn tәrbine shyqqanda, Qytaydyng ejelgi jauy Japoniyada elshi bolyp kelgen Van syrtqy sayasatynyng tizginin ústaghanda, Qytay ainalasyndaghy eldermen territoriya dauy órship, qatang pozisiyasymen tanyldy. Sol ýshin de shetel jurnalisteri jaghynan «soghys bórisi diplomatiyasynyn» dәripteushisi әri atqarushysy atandy.

AQSh jaqtan Memlekettik hatshy E.Blinken men Preziydentting qauipsizdik kenesi jónindegi kómekshisi D.Sallivan men Qytay mәselesi boyynsha arnayy mamandar qatysty.

Kelissózde sóz alghan E.Blinken «Qytaydaghy sany az últtar men Gonkong, Tayvani mәselelerin, odaqtas eldermen Qytay arasyndaghy saudadaghy tensizdik, kiyber shabuyldar, klimattyng ózgerui», turaly aitty. Osydan keyin «BBC» jәne «Nemis tolqyny» aqparattarynyng jazuynsha AQSh jaq jurnalistterding zaldan shyghyp ketuin ótingen. Osy kezde sóz alghan Qytay uәkili Yan jurnalistterding óz sózi ayaqtalmay jatyp zaldan ketuine qarsylyq bildirdi әri «Siniszyani, Tiybet, Gonkong, Tayvani Qytaydyng ishki isi, oghan bagha beruge eshkimning qaqysy joq, Qytaydyng territoriyalyq tútastyghyna núqsan keltiruge bolmaydy. Búl taqyryp talqylanbaydy», degendi emeksitpey shegelep aitty. Sayasy kenes mýshesining búl sózin batys sarapshylary men jurnalisteri «óz elining oqyrmanyna kórsetken «qoyylym», dep baghalady.

Kelissóz 3 saghattan 3 mәrte ótedi dep kelisilgen. Basynda oq dәrining iyisi anqyp, kez kelgen uaqytta eki jaq ýsteldi qoyyp qalyp, túryp ketetindey bolyp kóringenimen birtindep sabasyna týsti. Toqtamay 17 minut sóilegen Yan «tilmәsh ýshin búl ýlken synaq boldy», dep toqtaghanda E.Blinken «tilmәsh endi baryn salu kerek», dep qostay ketti. Osy kezde qatulanyp otyrghan eki jaqtyng da ezuine bolymsyz kýlki ýiirilip, súlu tilmәsh aq qar - kók múz qúrsanghan Alyaskanyng aua-rayyn jyltyp jibergendey boldy.

Ary-beri yrghasqan eki tarap klimattyng ózgeruin talqylaghanda ýndestik tapqanday boldy. Eki jaq birikken qyzmet gruppasyn qúrugha uәdelesti. Alda AQSh-ta ótetin forumgha Bas sekretari Siyding kelip qatysuyn qarsy jaq qalady. Biraq Qytay ýnsizdik tanytty. Áriyne, naqty jauapty eng jogharghy biylik aitatyn bolar. Al yadrolyq qarulardy keneytpeu mәselesi talqylanyp, Soltýstik Koreya, Iran mәselesi sóz bolghanda eki jaqta búghan mýddelilik tanytty. Tipti Qytay jaghy uaqyttyng tym kesheuildep bara jatqanyn sóz etti.

Qytaydyng AQSh-taghy Bas elshisi Suy Tyanikay kelissóz bastalar kezde jurnalisterge bylay degen edi: «Osy aralyqta biz kóp dayyndaldyq, әriyne, bir retki dialogpen Qytay-AQSh arasyndaghy bar mәsele sheshiledi dep ýmittenbeymiz. Sondyqtan búl retki dialogqa artyq ýmit artyp, qiyalgha berilmeymiz. Búl tek bastamasy ghana, osydan keyin eki jaq shynayy, sýbeli, aqylgha qonymdy dialog pen týsinisu basqyshyna ótedi. Osylay bolghanda ghana búl retki kelissóz tabysty boldy dep bilemiz. Qysqasha aitqanda eki jaq shyn kónilmen kelip, týsinisu arqyly taraghanyn ýmit etemin».

Kezdesu kezinde AQSh Preziydenti D.Bayden Memlekettik hatshynyng kelissóz kezindegi ústanymyna joghary bagha berip, ol ýshin maqtanatynyn aitty. Al Aq ýiding taghy bir mәnsәptisi: «AQSh-Qytay kerek bolsa bәsekelesedi, mýmkin bolsa kelisimge keledi, jaulasada alady», dep búl retki kezdesuge óz baghasyn berdi.

Kelissózden keyin Qytay blogeri Lu IYpey: «Eki jaq ýsh ret kezdeskennen keyin, búghan deyingi Tramptyng syrtqy sayasatynyng janazasyn shyghardy», dep baghalady. Kezdesu ótip jatqan kezde batys baspasózi Qytay AQSh-tan 28 dana әue kemesin satyp alu kelisimine kelgenin habarlap ýlgerdi. Sonymen Tramp әkimshiligi qoyghan shekteulerding sheti sógile bastaghan siyaqty. Kezdesu kezinde Memlekettik hatshy E.Blenkiyn: «Bizde de qatelikter boldy, biraq biz ony moyyndap týzetuge tyrysamyz. AQSh-tyng damuynyng bar syry osynda», dep sezimge boy úrmay, biraz nәrseni sypaylap, qamshylap jetkizdi. Sonymen joghary dengeydegi kelissóz mәresine jetti. Eki jaqtyng da alghashqy sharpysuyn sarapshylar eki taraptyng da jurnalisterge kórsetken qyry dep payymdady. Al jabyq esik jaghdayynda qanday kelisimderge kelgenin eki alpauyt elding aldaghy sózderinen, jýristerinen angharamyz.

Búl retki kelissózde qonaq iyeleri jaghynan eshqanday týski, keshki qonaqasygha dayyndalmaghany mәlim boldy. Ministr Vannyn: «Týski asqa ne jediniz», degen súraghyna Yan myrza: «Týski asqa tez dayyndalatyn lapsha jedim», dep jauap bergende, azdap renish bayqalyp túrdy.

Órkeniyetter qaqtyghysy degen osy shyghar. Qonaghyn tóredey kórip, dastarhandy bәrinen joghary qoyatyn shyghys halyqtarynyng mentaliyteti ýshin búdan ótken qorlyq joq shyghar, әriyne. Yan myrza elshi kezinde osy elding atqa minerlerin jayylyp jastyq, jiylyp tósek bolyp, talay kýtken shyghar. Biraq migranttardan qúralyp, jihangerlerding әdet-ghúrpy singen memleketting sheneunikteri ondaygha pysqyra bermese kerek.

Eks-memleket hatshy G.Kissendjer: «Qytaylar kóshpeli saq-ghún, týriktermen úzaq jylghy qarym-qatynasta soghysta ketken esesin kelissóz kezinde jibek, altyn, kýmisin berip, kól-kósir dastarhan kezinde qaytaryp alady», degen sózi eske týsedi. Búl payym bolashaqta bizding diplomattardyng sanasyna sәule týsirse qúba-qúp bolar edi. Áriyne, eki super derjavanyng bastary әrqashan bir qazangha syimas, biraq ortaq mýddege kelgende til tabysuy ghajap emes. Qysastyq azaysa da, bәsekelestik kýsheyeri sózsiz. Qazirding ózinde osynyng úshqyndary bayqala bastady. Álemdi jaypap ketken koronovirustyng vaksinasy tabylghannan bastap qazba-baylyqtyn, aksiyanyng qúny órley bastady. Eki derjavanyng naryqqa talasy osy salagha audy. Qytay Týrkiya, Iran, Kuba, Qyrghyzstan, Meksika jәne Shyghys Aziya siyaqty әlemning 43 eline vaksinasyn ótkize bastap edi, jaqynda AQSh Indiya, Japoniya, Avstraliya elderining basshylary ortaq mәlimdeme jariyalady. 2004 jyly qúrylghan «Tórttik odaq» birlesip 1 milliard vaksinany Indiyada óndiruge kelisimge keldi. AQSh pen Japoniya joghary tehnologiya men qarjy shygharsa, Indiya arzan enbek kýshi men óndiristi qolgha almaqshy, al Avstraliya transporttaghy óz artyqshylyghy men basymdyghyn kórsetpekshi. Ýndi-tynyq múhit aumaghyn qamtyp jatqan búl jobany Qytay «NATO-nyng kóshirmesi» dep baghalady.

Tramp komandasy Qytaymen kýreste dara shauyp, odaqtastaryn eleusiz qaldyryp, ókpeletse D.Bayden Ýkimeti sol qatelikterding ornyn toltyryp, AQSh-tyng әlemdegi róli men yqpalyn qaytadan tikteuge kýsh salatyn siyaqty. Jaqynda ýshinshi dýnie elderining birinde soghys órti tútanyp jatsa, tandanbanyz. Amerikanyng shyn mәnindegi qojasy - ataqty jiyrma әulet qaru-jaraq, vaksina satudan, narko biznesten óz ýlesterin aluy kerek qoy.

Egesken ekeudin, «jylandy ýsh kesse de kesirtkelik qalym bar», dep jýrgen «an» kórshimizdi qosqanda, ýsheuding qabaghyna qaraghan bizding halimiz ne bolady? Qazirge deyin tegeurindi últ kóshbasshysynyng kóp vektorly sayasatynyng arqasynda kóp-kórim tabysqa jettik. Biraq osy tabysymyzdy kóre almaytyn merezder ishimizde de, syrtymyzda da jetip artylady. Syrttaghylar qazba baylyqtyng qalqasyna jasyrylghan demokratiya, kisilik qúqyq, erkindikpen shyrghalasa, ishtegi iyis almastar biylikti qolyna ala salyp, ýsh ghasyr boyy bodandyqtan ruhy jasyp, tili, dini, dili tonalyp talan-tarajgha týsken. Halqymyzdyng basyna «újymaq» ornata salmaqshy. Olardyng niyeti iske assa súmdyq sonda bolady. Aughanstan, Siriya, Iranmen jylap kórisemiz. Gruziya men Ukraina ainalayyngha ainalady. Tiybet, úighyr, kýrt kiygen qamyt bizding basymyzgha da kiyilui mýmkin. Oilanayyq aghayyn!

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz