Basy: Tәkenning «Júmbaq jany»

Ekinshi bólim

Tәken «Júmbaq jan» dep atalatyn Abay shygharmashylyghyn taldaugha arnaghan enbeginde,  aqyn shygharmashylyghyndaghy «uly oilar» toptamasyn ghana emes, Abay shygharmashylyghyndaghy «Shyghystyng ruhany qaynar kózderin» de jan-jaqty ashyp kórsetip, oidaghyday tolyq etip shyghara almaghan. Abay shygharmashylyghynyng shyghysqa qatysyn Tәken: «Abay shyghys mәdeniyetin mengergende talghampazdyqpen synay qarap mengerdi. Diny uaghyzdan qashty. Mahabbat bostandyghyn, әdiletshildikti, әleumettik progressti jyrlaytyn syrshyl poeziyagha qúmartty [1, 2 b]», - dep jazyp betinen ghana qalqyp alghan. Abay syrshyl shyghys poeziyasyna qúr «qúmartyp» qana qoyghan joq, oghan shyghys poeziyasy mol әser etti.

«Álifbi» óleninde Abay:

Álif dek ay yýzine ghibrat⁹ ettim,

Biy-Bala’ iy¹⁰ dәrtina nisbәt¹¹ ettim.

Tiy-Tilimnәn shygharyp týrli әbiat,¹²

                             Siy-Sәnaiy¹³ mәdhina¹⁴ húrmet ettim [4, 11 b], - dep  qyzgha sәlem-tilek joldap, shyghystyng sher sózderin qosyp, «ghashyqtyqtan» tal boyy úiyp otyrghan siyaqtanady. Dastan emes, ghazaldar jazghan Nauaigha eliktegen jas Abay, «Álifbi» ólenining әr jolyn arab әlipbiyining retimen tizedi. Nauaida sol arab әlipbiyining retimen tizilgen ghazaldar bar. Biraq ol úiqas sózderining eng songhy dybysy әlippe retimen keltiriledi. Al, Abay kerisinshe, óz ólenderindegi birinshi sózdi kezegimen kelgen arab әlipbiyindegi dybystargha úiqastyrghan. Nauay ghazaldarynda tereng tolghauly filosofiyalyq oilar, aqyl sózge ainalghan aforizmder kóp kezdesse, jigit atynan jazylghan búl ólende, Abay týsinuge qiyn, sezimge auyr tereng oilardy jazudy maqsat etpegen. Abaydyn  «Álifbi» óleninen Nauay ghazaldarynyng keybir syrt órnekterin ghana kóremiz. Abay «Álifbi» óleninde shyghys aqyndarynsha «ghashyqtyq» azabyna baryp, dinshil mistikagha barmaydy. Osy ólenning songhy eki jolynda:

Ýtir men asty-ýstili jazuda bar,

Bolugha asty-ýstili kónseng ózin! - degen Abay, hat jazghan súluyna, sol kezdegi dala jasyna tәn, jensikqoy albyrt tilegin jasyrmay aitady. Shyghys aqyndary ólenderining syrt órnekterine Abay jas shaghynda az izdenu, arzan elikteu týrinde barghan bolsa, keyin әbden kemeline kelip, úly realist aqyn bolghan shaghynda da shyghys shayyrlarynyng óleng qúrau tәsilderine әlsin – әlsin qayta ainalyp soghyp otyrghan. Mysaly, 1889 jyly jazylghan «Qor boldy janym» óleninde:

Qor boldy janym,

Sensiz de mening kýnim!

Bek bitti halim,

Taghdyrdan kelgen zúlym:

Taghdyr etse alla

Ne kórmeydi pәndә? [4, 97 b] - dep,  «Ghashyqtyq Alladan kelgen synaq» deytin shyghys shayyrlarynsha: sertten tayghan jaryna degen yzaly renishin tereninen tolghaghan keyipker, ózining tolghau-kýiinishi arqyly «ghashyqtyq minәjatshylyqqa» barady.

^{9-ýlgi, 10-úly,joghary, 11-shama,mólsher, 12-óleng (bәiit degen sózding kópshesi), 13-maqtauly,14-maqtau.}

Nemese:

Shyn ghashyq men saghan

Keyin jýrsem,

Seni kórsem,

Lәm-mim dep,

Bir sóz aitar

Hәl joq,

Erip keter boy sol zaman [4, 99 b],- dep, «Sen meni ne etesin» degen Abay óleninde, shyghys aqyndary ólenderinin  tek syrt pishimin ghana emes, «ghashyqtyq dertine» úshyraghan óleng keyipkerining ishki psihologiyalyq iyirimderin de anyq kóremiz.

Jarq etpes qara kónilim neghylsa da,

Aspanda ay menen kýn shaghylsa da.

Dýniyada, sirә, sendey maghan jar joq,

Saghan jar menen artyq tabylsa da [4, 108 b], - dep, ghashyghyna  ýzdikken jigit, sýigenining aldynda, bar syryn, bar qúpiyasyn aqtaryp: «Jarq etpes qara kónilim neghylsa da», - dep dýniyeden baz keshkendey bolady. Qazaq tilining sózdik qorynda «qara kónil» degen sóz tirkesi joq. Ghashyqtyq dertinen ómirden týnilip, býkil ón-boyy qap-qara bop, kýiip ketkendey bolghan jigitting ishki kýizelisin  surettegen aqyn, «aq kónil» degen tirkeske, qarama-qarsy kontrasty maghynada, qazaq tilinde kóp qoldana bermeytin «qara kónil» degen sóz tirkesin әdeyi qoldanyp otyr. Ghashyqtyq dertine úshyraghan keyipkerding jan dýniyesin dәl beretin, óz ornynda qoldanghan ghajap beyneli sóz. Ólende últtyq bolmys pen qazaqy kónil-kýy surettelse de, keyipkerding ishki jan-dýniyesin suretteude shyghystyq iyirim anyq angharylyp túr.

Abay shyghys aqyndaryna eliktegen jas shaghynda da, bertinde aqyndyq kemeline kelip toghysqan shaghynda da jazylghan «Qor boldy janym», «Sen meni ne etesin», «Jarq etpes qara kónilim neghylsa da» sekildi mahabbat lirikalaryndaghy keyipkerleri, «ghashyqtyq Alla synaghy» deytin shyghys aqyndarynsha qúdaygha qúlshylyq, sopylyq-pendeshilik saryndaryna barmaydy.

Desek te, Abay kózine kóringen shyn ómirdi shynayy suretteude iydeya, mazmún jaghynan shyghys aqyndary yqpalyna berilmese de, sezim iyirimderin jetkizu, óleng qúru, týr janalyghy jóninen shyghys aqyndary shygharmashylyghynan kóp nәrse tapqan. Mýmkin, Tәkennin: «Abay shyghys mәdeniyetin mengergende talghampazdyqpen synay qarap mengerdi [1, 25b]», - degende  aitqysy kelgen negizgi oiy osy bolar. Biraq, Tәken óz enbeginde Abaydyng shyghysqa qatysyn týsinikti etip, belgili tәrtippen jýielemegen. Ol tipten óz enbeginde Abaydy «Diny uaghyzdan qashty [1, 25b]», - dep jazdy.

Kez-kelgen shygharmashylyq adam óz shygharmasynyng aitayyn degen oiy yaghny shygharma iydeyasy arqyly «uaghyz aitady». Uaghyzdy týrli pishinde aitugha bolady. Ol aqynnyng sheberligine baylanysty.

Mysaly:

Ghylym tappay maqtanba,

Oryn tappay baptanba,

Qúmarlanyp shattanba, - degen óleng joldarynda uaghyz basym ba, didaktika basym ba? Ekeui de basym. Biraq, bilimpaz ghúlama Abay, óz uaghyzyn ashyq týrde, didaktikalyq pishimde jetkizgenimen, sheber qúrylghan ólendegi sonshalyq tereng bilimmen aitylyp otyrghan aqyn didaktikasynan biz qashpaymyz. Aytyp otyrghan uaghyzyn  da tyndap qosh kóremiz. Nege? Sebebi, úly aqyn Abay didaktikalyq aqylmen oqushyny jalyqtyrmaydy. Abay didaktikasy arqyly oqushy qiyaly sharyqtay kóterilip, aqyn sózining tereng iyirimine boylap, Abay uaghyzyn qabyldaydy. Al, endi «Abay diny uaghyzdardan qashty [1, 25b]» ,-degen. Tәken pikirining eshqanday da ghylymy negizi joq. Búl – Abaydyng diny kózqarasy men  shyghys arqyly kelgen aqynnyng moralidyq–filosofiyalyq oilarynyng týp tamyry men negizin jete týsinip, zerttemedi degen sóz. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», - degen Abay, Allanyng bar ekenin, bir ekenin  uaghyzdap otyrghan joq pa? Al, avtor Abay diny uaghyzdardan qashty dep jazady. Óte týsiniksiz...

Abaydyng shyghysqa qatysyn aiqanda, onyng diny kózqarasyna soqpay ketu mýmkin emes. Abaydyng dinge degen kózqarasyn Tәken óz enbeginde aqynnyng 1898 jyly jazghan «Ólsem ornym qara jer» ólenin taldau arqyly jetkizgen. Abaydyng «Ólsem ornym qara jer» ólenin talday kele Tәken: «Endi osynyng ishki syryna kelsek, aqyn: «Sonda (yaghny ólgende) jauap bere alman men beyshara», - deydi. Búl – o dýniyeni oilaghan pendening ilanym qayshylyghy, aghynan jarylghan syry. Ras, Abay negizinde materialist. Onyng búlay etken sahara ómirining shejiresi, shyndyghy, mýddesi. Solay bola túra, ol bógde bir óleninde: «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», - deydi. Ábdirahman auyryp jatqanda Tәnirge jalbarynady», - dey kelip: «Abay – býkil dәuirding perzenti, perzentten kóterilgen ústazy onyng tvorchestvosynda da ózining ishki әleminde de qayshylyq kýshti. Búnyng bir úshy «Men bir júmbaq adammyn, ony da oilada [1, 55-56 b]» jatyr, - deydi.

Tәkenning pikirinshe, Abay negizinde – materialist, yaghni, dýniyeni Haq-Taghala bir Alla jaratqan joq, dýnie bir kletkadan yaghny materiyadan payda boldy dep, jaratushy bir Allany joqqa shygharatyn – ateist. Odan ary qaray Tәken Abaydyng ishki qayshylyqty senimine baylanysty oilaryn bylay sabaqtaydy: «Qazaq ómirining ensiklopediyasyn jasaghan shynshyl, atalymdy suretker qartayghan shaqta jazghan keybir óleninde (onday ólenining tórteu-beseu) jaratylys turaly ishki qayshylyqqa úrynady. Arab, parsy iliminen habardar aqyn bir ólenin: «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» dep bastasa, qazaq tabighatyna, qazaq tirshiligine, pende pighylyna baylanysty ekinshi bir óleninde: «Tәnir ne?» degen súraqqa jauap izdeydi.

Ózgeni aqyl-oygha qondyrady,

Bile almay bir tәnirini boldyrady.

Talyp úiyqtap, kózindi ashysymen,

Talpynyp taghy da oilap zor qylady

Au, bayaghy: «Innaghtayna, kalkausar, poshel durak kýnakar» qayda? Materialist, realist aqyngha ne boldy? Jiti baqsaq,týpki tamyry gumanistik sarynda jatady.

Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýi, ol Allany jannan tәtti.

Adamzattyng bәrin sýi, bauyrym dep,

Jәne haq joly osy dep әdiletti

Sonymen, Abaydyng allasy músylmannyng allasynan bólek, ol – qasiyetti sezimge senim ispetinde. Abay adamzattyng bәrin bauyr tútugha, bәrin sýngge shaqyrady. «Qanday adamzat?» degen saual Abay zamanyna, Abay úghymyna zorlyq ekenin eskersek, Abaydyng ýndeui úly gumanisting ýndeui ekenin úghynamyz [1, 71-72 b]». Tәkenning týsindiruinshe, materialist, realist aqyn Abay «adamzattyng bәrin sýi» deu arqyly, oqushysyn gumanisttik tanym men oigha shaqyryp túr.  Abaydyng búlay deuining týpki tamyry gumanisttik sarynda jatyr. Tәken Abaydyng «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», - dep jazuyn, aqynnyng jaratylys turaly ishki qayshylyghynan tuyndaghan dep týsindiredi.

Abaydyng «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», - degen óleng jolyn taldaghan Tәkennin: «Au,  bayaghy: «Innaghtayna, kalkausar, poshel durak kýnakar» qayda?» - degen sóilemderin oqyghanda «Moldalardy qamshymen, qoyday etip sabap qu», - degen keshegi Kenes ókimetining shala sauatty, ateist, qyzyl komsomoly kóz aldyma elestep ketti. Búdan ary ne aitugha bolady? Abaydyng dinge degen kózqarasyn, aqynnyng ishki qayshylyghy dep týsindirgisi kelgen Tәken, Abaydyng diny kózqarasy men shyghysqa qatysyn taldauda ýlken olqylyqqa jol bergen. Biz múny Tәken Álimqúlovtyng «Júmbaq janynyn» ýnireyip túrghan ýlken bir kemshin túsy dep baghaladyq.

Anyghyna kelgende Abay esh uaqytta ateist bolghan emes! Ol tipten materialist te emes!

Allanyng ózi de ras, sózi de ras,

Ras sóz esh uaqytta jalghan bolmas.

Kóp kitap keldi Alladan, onyng tórti

Allany tanytugha sózi aiyrylmas, - degen Abay, Allagha da, onyng sózi «Qúran-Kәrimge» de bar bolmysy, jan-tәnimen sengen kәmil músylman.

Sóz Allanyng bir sipaty bolghanda, kóptegen kitap Alladan keldi dey otyryp, Abaydyng bólip alyp, oqushysyna «onyng tórti» dep jeke týsindirip otyrghany – kókten týsken qasiyetti tórt kitap – Tәurat, Zabur, Injil, Qúran. Ózi músylman bola túra, әlemdik basty dinderding qaghidalary men kanondary jazylghan búl tórt kitaptan Abay Qúrandy jeke bólip, oqushysyna erekshe týsindirmeydi. Ol «Allanyng sózi» - dep, osy atalghan tórt kitapqa birdey teng kózben qaraydy. Adamzat tarihyndaghy dinning rólin jetik bilgen ghúlama Abaydyng týrli dinge teng dәrejedegi bir kózben qarauy – ony әlemdik dengeydegi úly oishyl-gumanist dәrejesine kóterip otyr.

Kәmil músylman  jaratushy bir Allanyng bar ekenine, onyng birligi men aqiqatyna iman keltirip, senui kerek. Yaghni, músylmangha iman-shart.

Al, Abay iman turaly: «Iman degenimiz bir ghana inanmaq emes, sen alla taghalanyng birligine, ua qúrannyng onyng sózi ekendigine, ua payghambarymyz Múhammed Mústafa s.gh.u. onyng tarapynan elshi ekendigine inandyq. Jә, ne bitti? Sen alla taghalagha alla taghala ýshin iman keltiremisin? Sen iman keltirmeseng de alla taghalagha keler esh kemshilik joq edi. ...Ol inanmaqtyghyng qúr ghana inanmaqtyq birlәn qalsa saghan payda bermeydi. ...Paydalanamyn desen, payda beredi, kәmil iman bolady. Paydany qalaysha aludy bilmek kerek [5, 187b]», - dep jazady ózining «Ghaqliya-Tasdiqat» dep atalatyn ghylymy traktatynda (38-qara sóz). Haq jolyn tanyp, adamnyng ruhany ósip jetiluine payda berip, kómektesetin kәmil-iman turaly úly Abay «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» óleninde:

 

«Mahabbatpen jaratqan adamzatty

                                Sen de sýy ol Allany jannan tәtti.

                                Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep

                                Jәne haq joly osy dep әdiletti.

                                Osy ýsh sýy bolady imany gýl

                                Imannyng asyly tahkiyq  bil.

 

                              Oilan daghy, ýsheuin taratyp baq,

                              Basty bayla jolyna malyng týgil.

                               Din de osy, shyn oilasan, taghat ta osy

                               Eki dýnie búl tasdiq – haqtyng dosy.

                               Osylardy búzatyn jәne ýsh is bar:

                               Payda, maqtan, әuesqoy – onan shoshy [4, 247-248 b], - degen Abay «Allany sýi», «Adamzatty sýi», «Haq joly әdiletti sýi» – mine osy ýsh sýi imannyn, senimning tiregi – kәmil iman, yaghny «Imanigýl», - deydi. «Din de osy, shyn oilasang taghat ta osy», - dep «Imanigýl» men dindi bir nәrse dep týsindiretin aqyn, osylardy búzatyn – payda, maqtan, әuesqoylyq, - dep, paydakýnem, maqtanshaq jәne kónilining baylauly túraghy joq әrdemege әuesshil adamdardy «Imanigýldi» imandy adamdargha qarama-qarsy suretteydi.

«Abay ilimi» dep resmy týrde moyyndalyp, qazirgi tanda ghylymy ainalymgha týsken «Abay ilimindegi» «Imanigýldi» adam, eng birinshi ózin mahabbatpen jaratqan úly jaratushy bir Allany sýngi shart. Ekinshiden, ol haq joly әdiletti sýiedi. Sebebi, әdilet – barsha izgilikting anasy.(38-qarasóz) Ádilet sezimi joq adamnyng ón boyynan esh uaqytta izgi oily kórkem minezding shyqpasy anyq. «Imanigýldin» taghy bir sharty – adamzatty sýn. Kýlli adamzatty bauyr tútyp, jaqsy kóru – jaratushy bir Qúdaydyng әmiri, - dep Kiyeli kitaptarda aitylsa da, búl – ghúlama oishyl-gumanist Abaydyng jeke baghyndyrghan óz biyigi. Týri men týsi, dili men diny senimi әr týrli, jaratushy bir Alla jaratqan kýlli adamzat – bir adamnyng balasy. Tughan bauyryndy qalay sýisen, adamzattyng bәrin de solay sýi, - degen sapaly oy – Abay ómir sýrgen sol kezende, Abaydan ózge islәm senimindegi oy alyptaryna orala qoymaghan kez. «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep», - jyrlaghan hәkim Abaydyng gumanisttik túrghydaghy danyshpandyq oiy – ony adamzat tarihyndaghy ýzdik oy alyptarynyng qataryna qosyp túr. Adam ómirining senimi men imanynyng ruhany qaynar kózi dep «Imanigýldi» basty oryngha shygharghan hәkim Abay:

              Ruza, namaz, zeket, haj – talassyz is

              Jaqsy bolsan, jaqsy tút bәrin tegis.

              Bastapqy ýshin bekitpey songhy tórtti

              Qylghanmenen tatymdy bermes jemis [4, 248 b], - dep, músylmannyng qalghan tórt paryzyn osy «Imanigýldin» sharty retinde ghana qabyldaydy. Oraza ústau, namaz, zeket, jaghdayy kelse qajylyqqa baru әrbir músylmangha paryz sanalatyny belgili. Biraq sen qansha jerden namaz oqyp, zeket (әlsizderge kómektesu ýshin beriletin qayyr sadaqa) berip, qajylyqqa (qaghbagha baryp ziyarat etu) barghanynmen, boyynda «Imanigýl», yaghny Allany, adamzatty, әdiletti sýy sezimi bolmasa, syrtynmen namaz oqyp, zeket berip, qajylyqqa baruyng әsheyin jemisin bermes bos tirlik», - dep, oy týiindeydi hәkim Abay.

Abaydyng dinge degen kózqarasy óte kýrdeli. Abay músylmannyng eng basty paryzy jaratushy bir Allanyng bar ekenine, onyng birligi men aqiqatyna bar bolmysymen sene túra, ol Allany sanaly týrde tanyp bilgisi keledi. Allany bar aqyl-sanasymen tanyp bilgisi kelgen Abaydyn:

              Kónilge shәk, shýbәli oy almaymyn

              Sonda da ony oilamay qoya almaymyn.

              Aqyldyng jetpegeni arman emes,

              Qúmarsyz qúr mýlguge toya almaymyn [4, 176 b], - deui, músylman әlemi tanyp bilmegen batyldyq bolatyn. Din ghylymy: «Allany jaratqandaryna qarap tany. Allagha oilanbay ilan, sen», - dese, Abay: «Senip, ilanu ýshin oilanamyn», - deydi. Shyndyghyna kelgende, «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep», - jyrlap, әlemdik parasat biyigine kóterilgen Abay ýshin islәm dinining tanymdyq shenberi tym tar edi. Sondyqtan da: Aqylgha syimas ol Alla, Taghriypqa tilim qysqa «ah» dep, ólsheusiz Alla taghalany, ólsheuli pende aqylymen týsinu mýmkin emes (38-qara sóz) dep «Ah» úra ókinip:

                                                   Aqylmen hauas barlyghyn

                                                  Bilmeydi jýrek seze-dýr

                                                  Mýttәkәllimiyn, Mantikiyn

                                                  Beker bosqa eze-dýr, - [4, 215 b], - degen Abay «Allany sóz arqyly týsindirip, onyng qúdiretin jaratqandaryna qarap bile ber» - deytin din ghylymdary Mýttәkәllimin men Mantikinge ashyq qarsy kelip, olardy mansúqtap, joqqa shygharyp otyr. Óleng shumaghyndaghy «Hauas» sózi sipat, týr degen maghynada. Abaydyn: «Jaratushyny aqylmen bilip bolmaydy. Onyng sipatyn, bar ekenin jýrek sezedi», - degen pikirine din ústazdarynyng kózimen qarasaq, Abaydyng múnysy – kýpirlik. Mine, sondyqtan da biz ghúlama ghalym hәkim Abaydyng dinge degen kózqarasy belgili bir ólshem qaghidasy men týsinik shenberine syimaydy demekpiz.

Abay «Adam Allanyng bar ekenin, onyng sipatyn jýrekpen ghana sezedi», - dese de, ol Allany bar aqyl sanasymen týsingisi keldi. Jaratushy haq taghalany izdep, onyng tylsym syrlaryn úqqysy kelip: «...kýlli adam tәrki dýnie bolyp «hu» - dep tariqatqa (din jolyna N.M) kirse, dýnie oiran bolsa kerek, - degen (38-qara sóz).  Abay, qúrghaq diny fanatizmge barmaydy. Ol bir Allany jan-tәnimen, bar bolmysy, aqyl-sanasymen týsingisi keledi. Sonda jaratushy bir Allany qalay tanyp bilemiz? Áriyne Allagha degen senim arqyly. Senim degenimiz – iman. Al әrbir músylmangha iman-shart ekeni aqiqat. Abay: «Iman degenimiz bir ghana inamaq emes, sen Alla taghalanyng birligine, ua Qúrannyng onyng sózi ekendigine, Múhammed Mústafa s.gh.u. onyng elshisi ekendigine inandyq... Siz әmәntu billәhy kәmә hua by ismayhy ua sifatihi, - dediniz (Qúdaygha onyng esimderi men sipattaryna iman keltiremin). Eger de ol sipattar birlәn taghriplamasaq (ayyru, anyqtap bilu) bizge maghrifatulla (Allany tanu) qiyn bolady [5, 189 b]», - deydi hәkim Abay ózining 38-qara sózinde.

Úly jaratushy Alla taghalanyng ózine tәn segiz úly sipaty bar. Olar:

1. Hayat – tirshilik tiri bolu, 2. Ghylym, 3. Qúdiret – kýsh, 4. Basar – kóru, kórushi,
2. Sәmigh – estu, estushi; 6. Irada – tileu, qalau; 7. Kәlam – sóz, sózder;
3. Tәkin – boldyru [5, 189 b] (38-qara sóz).

Jaratushy Allanyng osy segiz úly sipaty turaly Abay: «Búlardyng hәmmasy Alla taghalanyng zәtiya (ózine layyq) subbutiya ua fiyghliya (ózi isteytin) sipattary dýr. Men múnda sizderge tórteuin bildiremin. Onyng ekeui – ghylym, qúdiret. Segiz sipattan qalghan altauy – búlargha sharq (týsindiru, týsinip beru) [5, 190 b]», - deydi.

Alla taghalanyng segiz sipaty ishinen ghylym men qúdiretti basty oryngha shygharghan Abay, qalghan alty sipatty osy eki sipatqa týsinik berushiler, - dep týsindiredi ózining 38-qara sózinde. «Ol sipattarmen taghriplamasaq (anyqtap bilu) bizge maghrifatulla (Allany tanu) qiyn bolady», - degen Abay Allanyng segiz úly sipatynyng ishinen ózi ekshep, bólip alghan dәl osy eki sipat arqyly, yaghny qúdiret pen ghylym arqyly Allany tanyp biludi úsynady. Ghylymdy Allanyng ghylymy jәne adamnyng ghylymy dep ekige bólgen Abay, Allany adam “haqiqatqa, rastyqqa qúmar bolyp” (38-qara sóz) ózine sezilgen ghylym arqyly tanyp bilui kerek, - degen oidy tәpsirleydi.

Abaydyng «Imanigýl» jәne «Kamily insaniy», «Kәmil adam» nemese jan-jaqty jetilgen «Tolyq adam» ilimin Abaydyng diny kózqarasynan bólip alyp jeke qarastyrugha bolmaydy. «Imanigýl» men «Tolyq adamdy» «Abay ilimi» dep ghylymy ainalymgha týsirgen abaytanushy ghalym Mekemtas Myrzahmetúly «Sen de sýy ol Allany, jannan tәtti» atty ghylymy enbeginde: «Allanyng boyyndaghy segiz sipatyn qúdiret pen ghylym sipatyna qosa biriktirip, ony bir sózben ghaqyl yaghny aqyl sózimen ataydy. Osy aqyl sipatyna Abay óz tarapynan naqyliya, ghaqliya dәlelderge sýiene otyryp, eki sipatty yaghny әdilet pen raqymdy qosady. Osy ózi ekshep, daralap alghan qasterli ýsh úghymnan, yaghny aqyl, әdilet, rahymnan Abaydyng tolyq adam turaly ilimining negizi qalanady [6, 56 b]», - dep oiyn týiindeydi.

Sonymen «Abay ilimine» sýienip aitar bolsaq, ón boyyna aqyl, әdilet, rahym sekildi ýsh adamgershilik qasiyetti jinaqtaghan adamdy «Tolyq adam» deymiz.

Sóz basynda aityp ketkenimizdey jaratushy bir Allany tanu ýshin Abay «Allanyng ózine tәn segiz sipatynyng ishinen qúdiret pen ghylym sipatyn daralap bólip alyp, ghylymnyng ózi – qúdiret» dey otyryp, «Allany adam ózine sezilgen ghylym arqyly tanu kerek» degen tújyrymgha keledi.

Abay ózining diny kózqarasyn aiqyndaytyn «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», «Alla degen sóz jenil», «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» ólenderi men «Ghaqliya-Tastiqad» (38-qara sóz) dep atalatyn ghylymy traktatynda «Imanigýldi», «Tolyq adamdy» nasihattay otyryp, halqyn ýlgili tәrbiyege shaqyrady. Abay búl shygharmalarynda kezdesetin «Allany sýy», «aqiqatty bilu», «әdilet» al, «Ghylym tappay maqtanba» ólenindegi «Bes asyl is» – «Talap», «Enbek», «Tereng oi», «Qanaghat», «Rahym» men adam óz nәpsisi arqyly tejeuge tiyis «Ósek», «Ótirik», «Maqtanshaq», «Erinshek» jәne «Mal shashpaq» sekildi maghynasy asa tereng úghymdardyng bastauyn qaydan aldy? Áriyne, islamdyq shyghystan! Adam boyyndaghy  «Bes asyl is» pen «Bes jaman qasiyetti» termeleytin «Ghylym tappay» óleninde:

Múny jazghan – bilgen qúl,

Ghúlamahy Dauany [4, 42-43 b], - dep «Músylmandyqtyng praktikalyq  filosofiyasy» atty enbekting avtory, moralidyq filosofiyanyng bilgiri, shyghystyng ghúlama ghalymy Múhammed Jalaladdin ibn Ashat ad-Dauanigha silteme jasaydy. Abay halqyn ýlgili tәrbiyege shaqyruda diny filosofiyagha den qoydy. Nege? Sebebi, din – senim arqyly adam ómirining týrli qajettilikterine, әsirese, onyng ruhany qajettilikteri men súranystaryna jauap beretin – úly kýsh. Mine, osynday qajettilikke oray, islәm dininde adamdy ishki ruhany terendikke bastaytyn ilim retinde – sopylyq aghym qalyptasty. Nanym-týsinigine say kelgendikten bolar, týrkiler sopylyq  ilimdi jyldam qabyldady. Búghan Qúrandy týrkiler úghymyna say etip, óleng týrinde tәpsirlep, qarapayym halyqty islam әlemimen, sol dәuirde ilgerilshil sanalghan sopylyq aghymnyng filosofiyasymen tanystyrghan Qoja-Ahmet Iassauiyding (XI gh) «Diuany Hikmet» (Danalyq kitaby) enbegining yqpaly zor boldy. Nәpsini tәrbiyelep, jýrekti taza ústa deytin sopylyq ilim-músylmanshylyq amal men ghibadattyng tereng túnghiyghyna bastaytyn. Sondyqtan da, sopylyq ilimdi – islәm dinindegi mazmún men pishim ýndestigi dep qaraghan jón. Islәm dinining qaynar búlaqtarynan bastau alatyn sopylyq әdebiyette: «Haqty tanyp, aqiqatty bilu», «Allagha ghashyq bolu», «Jýrek», «Ádilet», «Izgilikke qúshtarlyq», «Nәpsini tejeu» sózderi men tirkesteri maghynasy asa tereng filosofiyalyq úghymgha ainalghan. Sopylyq ilimindegi «Jýrek» – imannyng túraghy, úly jaratushy Haq-Taghalagha degen sýiispenshilik mekeni.

Denening barsha quaty

Ónerge salar bar kýshin,

Jýrekting aqyl suaty

Mahabbat qylsa Tәniri ýshin, - degen Abay, Allany sýy ýshin jýrek aqyldan nәr alady, - dep, jýrekti imannyng túraghy retinde basty oryngha shygharady. Abaydyng on jetinshi qara sózinde, qayrat, aqyl, jýrek ýsheui kim basty orynda dep, әrqaysysy óz ónerlerin aityp ghylymgha kelip jýginedi. Sonda ghylym: «Osy ýsheuing basyndy qos, bәrin jýrekke biylet. Ýsheuing ala bolsan, men jýrekti jaqtadym. Qúdayshylyq sonda, qalpyndy taza saqta, qúday taghala qalypqa әrdayym qaraydy. Kitaptyng aitqany osy [5, 153-154b]», - deydi. Abay óz enbeginde: jýrekke baghyn, sonyng degenin jasa, sebebi: Jýrek – imannyn, qúdayshylyqtyng mekeni, - degen sopylyq ilimdegi oidy, ghylymnyng auzymen aitqyzyp otyr.

Jýregimning týbine tereng boyla

nemese:                         Jýrekte qayrat bolmasa,

Úiyqtaghan oidy kim týrtpek.

bolmasa:                       Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,

Sonda tolyq bolasyng elden bólek, - degen Abay, óz shygharmashylyghynda imannyng túraghy jýrekti basty oryngha shygharady.

Jalpy, Abay shygharmashylyghyndaghy «Jýrek kuliti» – músylmanshylyqtyng sopylyq iliminen bastau alady. Búl – anyq! Búghan qarap Abay sopylyq ilimdi nasihattaghan, sopylyq aghymdaghy aqyn boldy degen oy tuyndaugha tiyisti emes. Abaydyng morali filosofiyasy taqyrybyna jazylghan keybir ólenderining ózeginde sopylyq filosofiya kezdeskenimen: «...kýlli adam tәrki dýnie bolyp «hu» - dep tariqatqa (din jolyna N.M) kirse, dýnie oiran bolsa kerek [5, 198 b]», - degen Abay (38-qara sóz) «dýniyeden suyn», «bәrin tastap, tek qana bir Qúdaydy tany», - dep eshuaqytta sopylyq uaghyz aitpaghan. «Bes asyl is», - dep, «Talap», «Enbek», «Tereng oi» jәne «Qanaghat», «Rahymdy» ataghan aqyn, músylmanshylyqtyn, sopylyq filosofiyasynan «Qanaghat»  pen «Rahymdy» alyp , «Talap», «Enbek», «Tereng oi» halqyn ýlgili tәrbiyege shaqyru ýshin Abaydyng óz janynan qosqan úlaghatty oilary bolatyn. Bir sózben aitqanda, Abay eshuaqytta sopylyq aghymdaghy aqyn bolghan joq. Ol sopylyq filosofiyany qazaq ómirine iykemdep, týrlendire otyryp jetildirgen, úly oishyl-reformator aqyn. Osy orayda Abaydyng zamandas-shәkirt aqyny Kókbaydyng Abay turaly esteligindegi: «Abay júrtqa ósiyet qylyp, ózge sózin mysal qylyp sóilegende aqylynyng eleginen ótkizip alyp aitushy edi [3, 168 b]», - degen sózderining maghynasynyng týp-tamyry tym terende jatyr.

«Sopylyq ilimdi» Abay bertinde, batys pen shyghysty teng mengerip, bilimi tolysqan kezinde bildi dep oilap qalugha bolmaydy. Ol «Sopylyq ilimmen» medrese qabyrghasynda jýrgen kezden-aq, bala shәkirt kýninen tanys bolghan synayly. Oghan bas abaytanushy M.Áuezovting myna tómendegi sózderi dәlel bola alady.

M.Áuezov: «Ózi oqymasa da balalaryn oqytyp jýrgen Qúnanbay bir balasy Haliollany oryssha oqytyp, al Abaydy músylmansha oqytyp jýrgende, songhy balasyna sopy Allayar siyaqty aqyndardy kóp oqytyp, ózi de tynday jýredi [3, 187 b]»,-dey kelip:

«Fzuli, Shәmsi, Sәihaliy,

Nauai, Saghdi, Firdousiy,

Hoja Hafiz – bu hәmmasiy

Mәdәt ber, ya shaghiry fәriyad, - dep, ózi qadirlegen eski aqyndardyng aruaghyn shaqyrady. Osy atalghan attardyng ózine qaraghanda, Shyghystaghy kópke belgili bolghan iri aqyndardyng talayymen Abaydyng erte kýnde tanysyp alghandyghy dausyz. Jәne ózining sol kýngi synshyl oy shamasymen osylardy ghana tandaghany da sýisinerlik is. Medreselerde tek sofylyq mistikagha baulityn Iassaui, Baqyrghani, sofy Allayar siyaqtylardy ózine ýlgi etpey, olardan sau bolghany – maqtarlyq sipat [3, 360 b]»,- deydi.

M.Áuezovting búl sózderinen neni angharugha bolady?

Birinshiden, biz qazir Abay ýsh-aq jyl medresede oqydy deymiz. Mine, osy medrese qabyrghalaryndaghy ýsh jyl – bilim әleminen kóp janalyq bergendikten, Abay shyghys klassik aqyndar shygharmashylyghymen jete tanys bolghan. Búlay dep aituymyzgha sebep; týp negizinde eski «tәnirshildik» dinning negizi bar Abay, bizge belgili alghashqy ólenining ózinde-aq, ózi qadirlegen shyghystyng eski aqyndarynyng atyn atap, olardyng aruaghyn shaqyrghanday bolady. Ekinshiden, sopylyq baghyttaghy aqyndar shygharmashylyghy arqyly «Sopylyq ilimmen» Abay medrese qabyrghasynda jýrgen kezden-aq tanys bolghanyna kózimiz anyq jetedi. Osy túrghydan kelgende Abaydyng alghash bilim bastauy bolghan Semeydegi Ahmed Riza medresesi qanday medrese boldy, onda qanday sabaqtar jýrdi jәne ol pәnderdi qalay oqytty, - degen mәseleler tóniregin zerttey týsu, býgingi «Abaytanu» ghylymynyng aldynda túrghan keleli mindet. Ýshinshiden, «Medreselerde tek sopylyq mistikagha baulityn Iassaui, Baqyrghani, sofy Allayar siyaqtylardy ózine ýlgi etpey, olardan sau bolghany – maqtarlyq sipat», - degen M.Áuezov, kenestik ateistik iydeologiyanyng betine tike kele almay, Abaydyng Shyghystyq kózqarasyn qiyalap kelip qorghay otyryp, bolashaq abaytanushylardy Abay shygharmashylyghynyng ruhany qaynar kózderining biri – Shyghysqa jol núsqaghanyn anyq angharamyz. Qalay desek te, «Sopylyq ilimmen» Abaydyng medrese qabyrghasynan tanys bolghany kózge anyq kórinip túrghan shyndyq ekeni dausyz.

Abay shygharmashylyghyndaghy moralidyq-filosofiyalyq oilarmen tanysa otyryp, onyng Ál-Farabiyding «Qayyrymdy qalanyng túrghyndary», «Meyirimdi qalanyng hәkimderi» sekildi filosofiyalyq enbekteri men sopylyq ilimning bastauynda túrghan Qoja-Ahmet Iasauiydin, Ahmet Iýginekiydin, Sýleymen Baqyrghaniyding jәne Imam Ghazaly men onyng shәkirti Shihabeddin Marjany (1818-1898) enbekterimen Abaydyng jaqsy tanys bolghandyghy, onyng «Imanigýldi», «Tolyq adamdy» nasihattaytyn «Abay ilimi» arqyly kózge aiqyn kórinip túr. «Abay ilimi» – Shyghystan yaghny islam dinining «Sopylyq ilimi» men Ál-Farabiyding filosofiyalyq oilarynan bastau alady. Búl – anyq! Sondyqtan da, Abaydy – shyghystyng úly oishyldary Ál-Farabiydin, Qoja-Ahmet Iasauiydin, Ahmet Iýginekiydin, Has-Hadjib Balasaghúnnyn, Sýleymen Baqyrghaniydin, Imam Ghazaly men keshegi Shihabeddin Marjaniyding jolyn jalghastyrushy ghúlama oishyl-filosof dep týsingenimiz abzal. Ol adamgershilikti, moralidyq filosofiyany barlyq jaydan joghary qoydy. Dindi senim әri tәrbie qúraly dep eseptegen Abay, «Imanigýldi», «Tolyq adamdy» nasihattay kele, túlghalyq sanany jogharghy dengeyge kótere otyryp, oi-sanany týzeumen qoghamdy, sharuashylyq bolmystyng barshasyn ózgertip, týzeuge bolady, - degen tújyrym jasaydy. Allany shynayy mahabbatpen sýiip, bilim men imandy birge ústau kerek degen maqsatty oidy ústanghan Abaydy, islam dinining filosofiyasyn jogharghy dengeyge kótere otyryp, dindi janasha payymdaghysy kelgen shyn mәnindegi islamdyq oishyl ghúlama dep týsinuimiz kerek. Búl talasy joq aqiqat dýniye! Mine, osynday «Allanyng ózi de ras, sózi de ras», - degen kәmil músylman, dindi senim әri tәrbie qúraly dep eseptegen ghúlama-oyshyl Abaydy, Tәken Álimqúlovsha tújyrymdap: «Ras, Abay negizinde materialist edi [1, 55b]», - dep, qalaysha aita alamyz?!

Qazaqta, ne eksen, sony orarsyn, - degen sóz bar. Búl – haq! 1918 jyly dýniyege kelip, bar ghúmyryn «qúday joq», - dep oqytqan Kenes ókimetining tәrbiyesinde ótkizgen Tәken Álimqúlovty, Abay negizinen materialist edi, - degen pikiri ýshin kinәlәudan aulaqpyz. Desek te, bilimdar Tәken Abaydyng diny kózqarasyn taldauda nege sonsha qarabayyrlyqqa jol berdi, - degen súraq kókeyimnen keter emes. Qazir bizde din turaly sóz qozghala qalsa boldy, dindi aitqyzbady,- dep, Kenes ókimetin kinәlap shygha kelu qalypty ýrdiske ainalyp ketken. Ras, ghylymy negizi materializmge sýiengen Kenes ókimeti, Qúday joq,- dep nasihat aitqan, ateistik baghyttaghy memleket boldy. Biraq, búl – din turaly, jaratushy Haq taghala – Qúday turaly bir auyz da pikir aitpa degen sóz emes qoy.

«Abay (Ibragiym) Qúnanbayúly» atty ghylymy monografiyasynda: «Abaydyng dini – ózining zamany men ortasyna, bir jaghynan, syrttay baj bere otyrsa da, negizinde aqyldyn, adamgershilikting dini bolady [2, 180 b]»,- dey kelip: «Sóitip, anyq aiqyn dinshildik ýgit siyaqtanyp bastalghan sóz, aqynnyng óz úghymyndaghy ýlken moralidyq-filosofiyanyn, tәrbiyening talaptaryna kelip qosylady [2, 226 b]», - dep Abaydyng diny kózqarasyn taldaghan M.Áuezovke «Abay joly» roman-epopeyasy ýshin Kenes ókimeti ózining әdebiyet salasyndaghy eng jogharghy marapaty Lenindik syilyqty berdi ghoy. Sondyqtan da, Abaydyng diny kózqarasy turaly: «Abay materialist edi»,- degen Tәken pikiri ýshin uaqyty solay boldy, - dep, bar kinәni Kenes ókimetine audara saludyng esh orayy joq.

Meninshe, mәsele Kenes ókimetinde emes, Tәkenning óz basynda sekildi. Birinshiden, Kenes ókimetining qúrdasy hәm belbalasy, ateistik qoghamnyng ókili Tәkende diny senimge negizdelgen tereng teologiyalyq bilim boldy dep aita almaymyz. Ekinshiden, «Abay ýshin úly orys mәdeniyeti tughan anaday boldy. Sol arqyly ol býkil Evropa mәdeniyetimen tanysty. Orys әdebiyeti Abaydyng dýniyege kózin ashty. Ol eng aldymen әdebiyetting әleumettik manyzyn tereng úghyndy. Orys әdebiyetinen syn realizmning dәstýrin qabyldady [1, 26 b]», - dep jazghan Tәkende, órkeniyet batystan bastau alady, orys halqy bizge mәdeniyet alyp kelip, órkeniyetting jolyn kórsetti,- deytin «kenestik – úly orystyq» últshyl-shovinisttik nasihattyng әseri bolmady dep taghy da aita almaymyz. Bir sózben aitqanda, Abay orys әdebiyetinen realizm әdisin qabyldap, ony iygere otyryp, Evropa mәdeniyeti arqyly úly aqyn dәrejesine kóterildi, - degen oi, Tәkenning «Júmbaq janynyn» ón-boyynan anyq angharylady.

Aqyl – auys, óner – tuys,- degen. Ádebiyettegi realizm әdisi XIX ghasyrdyng basynda orys әdebiyetine aghylshyn әdebiyetinen auysyp keldi. Mine, tap sol kezende, nemisting úly oishyl aqyny Gete; Firdousi, Rudaki, Qoja-Hafiyz, Saghdi, Fizuli, Nauai, Nizamy sekildi Shyghys shayyrlaryn «Jeti júldyz» dep pir tútyp, olardy ózine ústaz sanap: «Men búlardyng eng nasharynan da nasharmyn»,- dep ashyq moyyndady. Biraq, birde-bir nemis әdebiyetshisi, Gete shyghys aqyndarynan mynanday әdisti qabyldap, mynany ýirendi,- dep, nemese, birde-bir orys әdebiyet zertteushisi: «Biz realizm әdisin aghylshyndardan qabyldadyq»,- dep jazghan joq. Pushkinning ústazy dep sanalghan Jukovskiy men Pushkin ólenderin salystyra taldaghan orystyng úly synshysy V.G.Belinskiy Jukovskiyding «Shilion tútqyny» (Shilionskiy uzniyk) óleni turaly «Statiya pyataya» dep atalatyn enbeginde: «...y o samogo Pushkina nechego protivopostaviti etomu stihu; no etu stalinui kreposti, etu neobyknovennui sjatosti y tyajelo-upruguy energii emu soobshil ton poemy Bayrona [7, 6 b]» dep jazdy (Pushkinning ózinde de búl ólenge qarsy túratyn eshtene joq edi. Biraq, búl bolat qorghandy, erekshe jinaqylyq pen auyr serpindi energiyany oghan Bayron poemasynyng ýni әser etti. Erkin audarghan N.Mahan) Búl jerde avtor «Soobshil – habardar etti» sózin, әser etti degen maghynada qoldanyp otyr.

Al Pushkintanushy ghalym V.Jirmunskiy «Bayron y Pushkiyn» (Bayron jәne Pushkiyn) enbeginde: «Etoy gospodstvuyshey nauchnoy tradisiy neobhodimo bylo protivopostaviti metod, stavivshiy issledovati vliyanie iskusstvo Bayrona na iskusstvo molodogo Pushkina [8, 10 b]»,- dep  (Ýstemdik alghan osynday ghylymy dәstýrge, Bayron ónerining jas Pushkin ónerine yqpaly (әseri) turaly zertteudi qarsy qoi qajet boldy. Erkin audarghan N.Mahan) jazdy.

Aghylshyn әdebiyetining úly klassik aqyny Dj. Bayronnyng ataqty «Chailid Garolid» poemasy Pushkinge qatty әser etti. Áser etkeni sonshalyq, «Evgeniy Onegiyn» poemasynda Oneginge minezdeme bergen Pushkiyn:

Kak Chaylid Garolid, ugrumyi, tomnyi

V gostinnyh poyavlyalsya on,- dep jazyp, Onegindi Bayron poemasynyng bas keyipkeri Chaylid Garolidqa úqsata teneydi. Óz zamanynyng noqtasyna basy syimaghan Bayronnyng Chaylid Garolidi men Pushkinning Evgeniy Onegiynining minez jaghynan ózara úqsastyqtary óte mol.

Basqa halyqtardyng ómirin, túrmysyn, salt-dәstýrin surettegen Pushkinning «Kavkaz tútqyny» poemasy men Dj.Bayronnyng «Korsaro» poemasynyng úqsas hәm ýndes ekenin orys әdebiyet zertteushileri bir auyzdan atap ótedi. Osynsha mol úqsastyqty kóre túra, Bayron poeziyasymen Pushkin poeziyasyn salystyra zertteytin V.M.Jirmunskiyding 1924 jyly jaryq kórgen «Bayron jәne Pushkiyn» enbeginen bastap, onyng arghy jaghyndaghy Belinskiydin, odan bergi jaqtaghy orys әdebiyetshilerining zertteu enbekterinen Pushkin Bayronnan mynany ýirendi, mynany qabyldady,- degen bir auyz sóz tappaysyz. Al, bizding Tәken bolsa: «Abay orys әdebiyetinen syn realizm dәstýrin qabyldady [1, 26 b]»,- dep, jazady. Pushkinge Bayronnyng әseri boldy. Biraq, Pushkin Bayronnan eshtene qabyldaghan joq,- degen oidy aitu ýshin, orystyng әdebiyet zerrteushisi V.M. Jirumnskiy «Bayron jәne Pushkiyn» atty ýlken әdeby zertteu enbek jazdy. Mine, mәsele qayda jatyr! Búl jýrdim-bardym, bir-eki auyz sózben týiindey salar mәsele emes.

Ásili, shygharmashylyq enbekte «әser etti», «yqpal etti»,- degen úghym bar da, «ýirendi», «qabyldady», - degen úghym joq. «Áser etti», «yqpal etti» men «ýirendi», «qabyldady» sózderining maghynasy da eki basqa, eki bólek. Sebebi, «qabyldau men ýirenudin» arghy jaghynda «kóshiru»,- degen úghym túr. Onyng ýstine, Abay «Orys әdebiyetinen syn realizmining dәstýrin qabyldady [1, 26 b]»,- degen Tәken Álimqúlov sózinde ýlken halyqtardyng kishi halyqtargha jol núsqau, aqyl aitu (zersalo) synayyndaghy otarlyq sezim basym.

Ónerde shekara joq. Bir elding әdeby dәstýri ekinshi elding әdeby dәstýrine әser etip, yqpal jasauy mýmkin. Ádebiyet tarihynda búghan mysal óte kóp. Úzaqqa barmay-aq, Shyghys aqyndarynyng Gete men Bayrongha, aghylshyn әdebiyetining orys әdebiyetine, arab әdebiyetining ispan әdebiyetine, fransuz әdebiyetining nemis әdebiyetine jasaghan әseri men yqpalyn eske týsirsek te jetedi. Biraq, bóten elding әdeby dәstýri basqa elge qansha jerden әser etip, yqpal jasasa da, tili, tarihy, salt-sanasy bólek elder, sol dәstýrdi esh ózgerissiz, tura sol kýiinde qabyldauy mýmkin emes.

Abaygha orys әdebiyetindegi realizm dәstýri әser etip, Abay poeziyasyna yqpal jasady. Búl – anyq! Biraq, Abay orys realizmin esh ózgerissiz, sol kýiinde qabyldaghan joq. Búghan dәlel; oqushysynyng dengeyi men senimin eskere otyryp, Krylov, Pushkiyn, Lermontovtan jasaghan Abay audarmalary. Mysaly: Abay Krylovtan audarghan «Strekoza y muravey» degen mysalyn «Shegirtke men qúmyrsqa» dep audarghan. Strekoza shegirtke emes iynelik. Qazaqtyng jayshylyq ómirinde, foliklorynda iynelikting aralasatyn orny az bolghandyqtan, iynelikti shegirtke dep alyp, oqushysynyng úghym-týsinigine say etip:

Qaytsin qoly tiymepti

Ólenshi, әnshi, esil er!- degen eki joldaghy naghyz qazaqsha sóileu qalpyndaghy әdemi kekesinning ýlgisin Abaydyng ózi qosqan. Dәl osynday jaghdaydy «Esek pen búlbúl» audarmasy jóninde de aitugha bolady. Búl mysalgha da qazaq oqyrmanyna týsinikti bolsyn dep, týpnúsqada joq alghashqy shumaqty aqyn óz janynan qosqan. Osynday mysaldardy Abay audarghan Pushkinning «Evgeniy Oneginnen» de, Lermontov audarmalarynan da molynan keltiruge bolady.

Negizinde, Pushkinge Bayron poeziyasyndaghy romantikalyq-realizm әdisi nemese Getege shyghys aqyndarynyng adam sezimin jyrlauy men óleng qúru sheberligi qalay әser etse, Abaygha da orys әdebiyetindegi realizm dәstýri dәl solay әser etti. Abay realizm әdisin orys әdebiyetinen qabyldady, Pushkinnen ýirendi degen pikir, ol – shovinistik yaghny jeke bir últtardy dәripteu baghytyndaghy, órkeniyet Evropadan bastaldy,- deytin, «Evroposentristik» (Evrosentrizm) - dep atalatyn anayy kózqarasty sol kýiinde qabyldau degen sóz. Múnday kózqarasty qabyldau – tәuelsiz elding erkin oily әdebiyeti ýshin óte qaterli qúbylys, eshqayda bastamaytyn baspaldaq.

Tәken dәl osy zertteu enbeginde «orys» sózining aldyna «úly» degen anyqtauyshtyq maghynadaghy syn esimdi óte kóp qoldanghan. «Úly» halyq bolghan jerde, «kishi» halyqtyng da bolatyny sózsiz. Jaratushy bir Alla adamzatty «úly» jәne «kishi» dep bólgen joq. Ol bәrine birdey әdiletti teng kózben qarady. Sebebi, әdilet – barsha izgilikting anasy. (Abay 38-qara sóz)  Jaratushy Haq taghala teng etip jaratqan adamzatty «úly» jәne «kishi» dep bólu – týri men týsi, diny senimi men qoghamdyq damu dәrejesine qaramay barlyq adamdar teng dәrejede,- deytin, býkil adamzattyq gumanisttik kózqarasqa qayshy keletin әreket. Orys halqyna baylanysty «úly» sózin kóp qoldanghan avtor, «Evroposentristik» baghyttaghy «Kenestik-shovinistik» iydeologiyany jarnamalap otyr.

Tәkenning «Júmbaq janyn» oy kózimen oqy otyryp, shyndyq jýzine tura qarar bolsaq, avtordyng «Evroposentristik» kózqarasty nasihattaytyn «Kenestik-shovinistik» iydeologiyanyng qúrbandyghyna ainalghanyna kózimiz jetedi. Búl – mening jeke óz pikirim. Men búl jerde búl jaghdaydyng sebebi mynau, oghan kinәli anau dep, kópshilikke belgili jәitterdi sóz etip, saraptama jasaudy maqsat etpedim.

Oyymyzdy birer sózben qorytyndylasaq: Qúday joq deytin ateistik qoghamda tәrbiyelenip, Batys – órkeniyet besigi, - deytin kózqarastan boyyn aulaq ústamaghan Tәken Álimqúlov Abaydyng diny kózqarasyna, onyng shyghys arqyly kelgen moralidyq-filosofiyalyq oilaryna jete mәn berip, jan-jaqty terennen taldaudy oilastyrmaghan. Ony aldyna maqsat etip qoymaghan da! Sondyqtan da, ol Abaydyng Shyghystyq hәm diny kózqarasyn taldauda qatelikke úrynyp, qarabayyrlyqqa jol berdi. Búl – oqyrman kózine anyq kórinip túrghan shyndyq.

Avtor: «Abay ýshin úly orys mәdeniyeti tughan anasynday boldy. Sol arqyly ol býkil Evropa mәdeniyetimen tanysty [1, 26 b]», - deydi. Ras, Abay Evropa mәdeniyetimen orys tili arqyly tanysty. Biraq, oghan orys mәdeniyeti tughan anasynday bolghan joq! Sebebin taghy da qaytalaymyz: Ol bóten júrttyng pikirin, Shyghystyq bilim arqyly kelgen ózining últtyq bolmysynyng «oy qazyghyna» bir shalyp ketip otyrghan. Búghan dәlel: Abay shygharmashylyghynyng ón-boyynan últtyq bolmysqa keraghar, qazaq qabylday almaytyn ne sezim, ne oi, ne bir sóz tappaysyz.

Ekinshi bólimning sony.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Álimqúlov.T. Júmbaq jan. Zertteuler men maqalalar. Almaty, “Jazushy”-1978
2. Áuezov.M. Jiyrma tomdyq shygharmalar jinaghy. T 20. Monografiya men maqalalar.Almaty, “Jazushy”-1985
3. Áuezov.M. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, “Sanat”-1997
4. Abay (Ibrahim Qúnanbaev).Eki tomdyq shygharmalar jinaghy.Birinshi tom.Ólender men poemalar.Almaty, “Jazushy”-1986
5. Abay (Ibrahim Qúnanbaev).Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy.II tom.Audarmalar men qara sózder.Almaty, “Jazushy”-1977
6. Myrzahmetúly.M. Týrkistan- Taraz arasy.Astana, “Bilge”-2002.
7. Belinskiy.V.G. Statiy o klassikah. Moskva, «Hudojestvennaya liyteratura» - 1970
8. Jirmunskiy V.M. Bayron y Pushkiyn. Leningrad, «Nauka» Leningradskoe otdelenie – 1978
9. Qabdolov.Z. Sóz óneri. Almaty, «Mektep» 1976.
10. E.E.Bertelis. Roman ob Aleksandre y ego glavnye versiy na Vostoke. «M.L» izdatelistvo AN.SSSR 1948.
11. Lermontov.M.i. Izbrannye sochiyneniya. Moskva «Hudojestvennaya liyteratura» 1983.
12. Qasqabasov. S. Janazyq. Ár jylghy zertteuler. Astana, «Audarma» 2002

 Abai.kz