Statistikanyng sýrensiz kórsetkishterine kópshiligi ilana bermeydi. Ásirese, әleumettik ahualdyng dengeyi naqty kórsetilmeydi. Jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp kórsetuge beyim sanaqshylardyng biyl býkil memleketimizding jauapkershiligin iyghyna artqany mәlim. Qazaqstandyqtardy jipke tizgen sanaqtyng qym quyt júmysy әli de jalghasuda. Degenmen, halyqtyng naqty sanyn anyqtap, basty mindetting nýktesin qoyghan statistikanyng san qily qyzmeti men siyasy keppegen sanaq júmysy «Temirqazyq» pikirsayys klubynyng otyrysynda talqygha týsti.

Alqaly jiyngha arnayy shaqyrylghan Statistika agenttigi әleumettik demografiyalyq statistika departamentining diyrektory Ásiya Qasenova hanym qazaqstandyqtardyng býgingi statistikalyq kelbetin kórsetuge tyrysty.

Ásiya Qasenova, Statistika agenttigi әleumettik-demografiyalyq statistika departamentining diyrektory:

- Biylghy memlekettik sanaqtyng aldynghygha qaraghanda ózgeshe bolatynyna kýn ilgeri «ton pishildi». Aytsa aitqanday, 1999 jyldan beri Qazaqstan halqynyng strukturasy kóp ózgergendigi anyqtaldy. Onyng birneshe sebebin atap ótuge bolady. Birinshiden, elimizding әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyna baylanysty bolsa, ekinshiden, búghan әlemdik ekonomikanyng da aitarlyqtay әseri bar.

Statistikanyng sýrensiz kórsetkishterine kópshiligi ilana bermeydi. Ásirese, әleumettik ahualdyng dengeyi naqty kórsetilmeydi. Jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp kórsetuge beyim sanaqshylardyng biyl býkil memleketimizding jauapkershiligin iyghyna artqany mәlim. Qazaqstandyqtardy jipke tizgen sanaqtyng qym quyt júmysy әli de jalghasuda. Degenmen, halyqtyng naqty sanyn anyqtap, basty mindetting nýktesin qoyghan statistikanyng san qily qyzmeti men siyasy keppegen sanaq júmysy «Temirqazyq» pikirsayys klubynyng otyrysynda talqygha týsti.

Alqaly jiyngha arnayy shaqyrylghan Statistika agenttigi әleumettik demografiyalyq statistika departamentining diyrektory Ásiya Qasenova hanym qazaqstandyqtardyng býgingi statistikalyq kelbetin kórsetuge tyrysty.

Ásiya Qasenova, Statistika agenttigi әleumettik-demografiyalyq statistika departamentining diyrektory:

- Biylghy memlekettik sanaqtyng aldynghygha qaraghanda ózgeshe bolatynyna kýn ilgeri «ton pishildi». Aytsa aitqanday, 1999 jyldan beri Qazaqstan halqynyng strukturasy kóp ózgergendigi anyqtaldy. Onyng birneshe sebebin atap ótuge bolady. Birinshiden, elimizding әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyna baylanysty bolsa, ekinshiden, búghan әlemdik ekonomikanyng da aitarlyqtay әseri bar.

Biylghy sanaqtan halyq sanynyng әjeptәuir óskendigin bayqalady. Búdan 10 jyl búryn Qazaqstan halqynyng sany 14 mln 955myng adam bolsa, býginde olardyng sany 16 mln. 402 myngha jetti. Bizding zertteu boyynsha, әsirese, halyqtyng ósimi 2004 jyldan keyin kýsh alghan. Kezinde auyldan jappay qalagha kóshu ýrdisi etek alyp, nәtiyjesinde qala halqynyng sany artsa, 2008 jyly (2009-dyng ýsh aiyn qosqanda) kerisinshe, qalalyqtar qatary 438 myng adamgha azayypty.

Áyelderding jalpy sany 7 mln. 752 myng bolsa, erlerding sany 7 mln. 702 myndy kórsetedi. Payyzgha shaqqanda әielder ýlesi 51,9 payyz, er azamattar 48,1 payyz. Demek, búryn erler az bolsa, 2000 jyldyng basynan bastap әielder qatarynyng siyreui bayqalady. Alayda enbekke jaramdy jastaghy erlerding qaytys bolu derekteri de basymdau. Eseptik piramidamyzgha jýginsek, eger elimizde 60 pen 80 jastan asqan eresekterding sany kóbeyse, onda ortasha eseppen elimizde adam jasynyng úzarghandyghyn bayqaugha bolady. Bizde ortasha ómir sýru úzaqtyghy erlerde - 61, әielderde - 72 jas. Yaghny genderlik aiyrmashylyq 10-nan 10,5-ke ósken.

Al tuu qabiletindegi әielderge 2,7 baladan kelip otyr. Eger tuu kórsetkishimiz eki balagha jetpeytin bolsa, onda elde depopulyasiya bolar edi. Bizde onday qorqynysh joq. 2008 jyly shamamen 1 mln. adam syrtqy kóshi-qongha qatysypty. Olardyng 500 mynnan astamy shetelden kelgen, 895 myng adam shetke ketken. Týrli sebeptermen shetelde jýrgen, onda oqityn, júmys isteytin 17 mynnan astam adamdy tirkeuge aldyq.

Álemdik memleketterding ishinde 2000 jyldyng basynda halqynyng sany jaghynan Qytay alda túrsa, BÚÚ-nyng boljamynsha, endi az uaqytta Ýndistan memleketi birinshi oryngha shyqpaqshy. Al reseylikterge qazir depopulyasiya qaupi tónip túr. Tuudan góri ólim basym. Sondyqtan soltýstiktegi kórshimiz demografiyalyq kórsetkishterin ósiru ýshin ayanyp jatqan joq.

Negizi aldynghy sanaqtyng 2 mln.-gha juyq adamdy qamtymaghandyghy jayly derekter bar. Demek, qazirgi ósimimiz solardyng tolyq esepke alynuymen jәne tabighy ósimge baylanysty. (Tabighy ósim 10 jyldyng ishinde 821 adamgha artqan).

Halyqtyng ortasha jasy demografiyada jyl sayyn prognozgha paydalanylatyn kórsetkish bolyp tabylady. Ortasha jas ýlkeygen sayyn eresekter qatarynyng kóbeyip kele jatqandyghyn bayqaymyz. Mysaly, kórsetkish 22,5-23,5 bolyp ósip otyratyn bolsa (40 jastan asqandar), búl  halyqtyng qartang prosesin kórsetedi. Elimizde zeynetaqy alatyndar qatary 10 payyzdan asady. Degenmen bizdegi ortasha jastyng kórsetkishi әr týrli dengeyde. Áytse de, 1980-85 jyldary dýniyege kelu kórsetkishining basym bolghany mәlim. Qazir sol kenes kezinde dýniyege kelgen bebiy-bumnyng ózderi balaly bolyp otyr. Búl - ekinshi bebiy-bumnyng jalghasy dýniyege kelip jatyr degen sóz.

Júmyssyzdyq deregin naqty bilgenimizben, halyqtyng tabys kózin dәl anyqtau qiyn bolyp otyr. Sanaq kezinde biz 5 mynnan 10 myngha deyin, 10 mynnan 20, 35 myngha jәne 60 mynnan milliongha deyin, million tengeden joghary dep gratasiya jasadyq. Biraq millionnan joghary gratasiyany belgilegender az boldy.

Reseyde 2002 jylghy sanaqtan keyin kóp tartys tuyndady. Orys ekonomisteri men ghalymdary sanaqtan ketken qatelikti 7 payyz dep kórsetti. Al statistika mamandary 3 payyz ghana dep atady. Áriyne, sanaq jýrgen jerde qate de qosa jýredi. Negizi eng taza sanaq 2000 jyly Amerikada ótken eken. Búl sanaqtyng әdildigin BÚÚ-nyng ózi moyyndaghan. Ondaghy qatelik 5 payyz bolypty. Al bizde búl túrghysynda birneshe kórsetkishter bar. Yaghny sanaqtyng qamtylu qatesi bir bólek te, paraqty toltyru qatesi degen taghy bar. Bizding qamtu qateligimizdi shamamen 1 payyz dep kórsetsek, onda 16 mln. halyqtyng 1 payyzy 16 myng adamdy tirkeuge almaghan bolyp tabylamyz. Biraq bizde onday dәrejede qamtylmay qalghan adam bolghan emes. Sanaqtan song tek 300 adamnyng esepke alynbaghandyghy anyqtaldy.

Statistikalyq derekter halyqtyng jaghdayyn jasaugha әjeptәuir yqpal etedi. Mýgedekterding jalpy sany arqyly olargha qosymsha kómek qarastyrylady. Arnayy avtobustar satyp alynyp, mýmkindigi shekteuli jandargha layyqty joldar jasalady. Mәselen, shetelde sanaq barysynda «ayaghyng auyra ma?» degen súraq kez kelgen adamgha qoyylady. Sol siyaqty baspaldaqtan týsip-mingende onyng qanshalyqty qinalatyny da esepke alynady. Soghan say ýkimet halyqtyng jaghdayyn jasaydy. Bizding jasaghan prognozymyz boyynsha, mektep jasyndaghy balalardyng sany azayyp barady. Esesine, salynyp jatqan mektep kóp.

Elimizde 15 pen 24 jas aralyghyndaghy jastardyng jalpy sany 1 jarym milliongha jeteghabyl. Negizi elimizdegi 143 joghary oqu orynynda 633 myng 814 student bilim aluda. Olardyng 79,7 payyzy aqyly negizdegi memlekettik emes JOO-da oqysa, 18,7 payyzy memlekettik grant boyynsha tegin oqyp jatyr. Al týlekterding 1,6 payyzy ózge qarjylandyru kózderi arqyly bilim alady. 2008-09 oqu jylynda elimizdegi kolledjder 144 myng studentti oqugha qabyldasa, osy orta arnauly oqu oryndarynan biyl 105 mynnan asa týlek bitirgeli otyr.

Býginde jastar arasyndaghy basty problema - er balalardyng suisiydi óte kóp. Sonday-aq jetkinshekter ólimining basym bóligin avtokólik apattary men ulanu oqighalar qúraydy. Aldaghy uaqytta jas buynnyng statistikalyq derekterin qamtityn arnayy kitapshalar jinaghyn shygharudy josparlap otyrmyz.

Omar Jәlelúly, EÚU-dyng filosofiya kafedrasynyng agha oqytushysy:

- Kenestik kezende jýrgizilgen sanaq belgili bir dәrejede Resey ýkimetining mýddesin kózdeytin. Qazaq halqynyng esebin týgendep, jerining kólemi men malynyng sanyn bilu ýshin jasalynatyn. Al egemendik alghannan keyingi ótkizilgen sanaqtyng mýddesi beymәlim sekildi. Bizde, qaytsek qazaqtyng sanyn kóbeytemiz, halyqtyng jaghdayyn jaqsartamyz, ómir sýru úzaqtyghyn kóteremiz, enbekke jaramdy adamdardyng qanshasyn júmyspen qamtugha dayynbyz degen últtyq strategiyalyq jospar aldyn ala jasaldy ma? El bolam degen memleketting sanaq jýrgizgen kezde aldyn ala dayyndaghan belgili bir jospary, sayasaty boluy tiyis. Eger onday mýddemiz bolghanda, qazirgidey shashyrap-shashylyp otyrmas edik. Negizi biz ýshin últtyq mýddemiz osy sanaqty algha jeteleui kerek edi. Biraq onday nәtiyje bolghan joq.

Álihan Bәimenov, «Temirqazyq» pikirsayys klubynyng jetekshisi:

- Birsypyra elderde statistikalyq zertteulerdi sayasatqa naqty paydalanady. Mәselen, 1997 jyly is saparmen Malayziya memleketining auylsharuashylyq ministrligining júmysymen tanysyp qayttyq. Mamandar sala ministrligining negizgi maqsattaryn týsindirip jatyp, ózderining júmys tәsilin de aityp ótti. Olargha jylyna pәlen keli etti azaytyp, esesine mynansha keli balyq jetispeydi degen aldyn ala aqparlar beriledi eken. Yaghny Malayziya ýkimetining aldaghy júmysy súranystyng kólemin arttyru bolyp tabylady. Sol ýshin olar atalghan aqparattyng tiyimdiligin eskerip, endi olar syrtqy saudada et salyghynyng tólemin ósirip, balyq alyp kelgenderge salyqty azaytady.

Taghy bir kónilge toqityn mәsele, malaylyqtarda barlyq derek qalyng júrtqa jariya. Últ mәselesin ashyq týrde aita alady. Olarda qanday da bir mamandyq boyynsha qay últtyng ýlesining basym ekenin statistika naqty anyqtaydy. Búl qazaqstandyqtargha da qajetti derek bolar edi. Bizde tipti baylar men kedeylerding arasyndaghy alshaqtyq jayyndaghy aqparattyng ózi  jalan. Millionerlerding baylyghy naqty kórsetilmeydi. Eger olardyng tabysy dәl berilse, koeffisiyent birden ózgerip shygha keler edi. Al sanaq kezinde bizdegi tabystyng joghary dengeyin 1 million tengemen ghana kórsetken. Degenmen, keybir millionerlerding ortasha tabysy 20 mln. nemese 50 mln. tengeni qúrauy ghajap emes. Sondyqtan dúrys koeffisiyentti shygharu ýshin keleshekte onday qaltaly toptyng ózindik portretin jasau kerek siyaqty.

Júmyssyzdyq esebinde de kónilde kýdik joq emes. Negizi júmyssyzdardyng statistikalyq kórsetkishine shette jýrgender qamtylmay qalatyn sekildi. Mәselen, agenttikting býgin ghana jariyalaghan kórsetkishi búdan bir jyl búrynghy eseppen birdey. Al bir jyldyng ishinde elimizde qansha qúrylys kompaniyasy jabyldy. Osynday derekter statistikagha kýdik keltiredi. Basqasy basqa, júmyssyzdyq kórsetkishining bir jylda birneshe esege óskenine kýmәn joq. Al statistika kórsetkishi sol kýii túr.

Aldaghy uaqytta qajetti kadrlar tizimin jasaqtau kerek. Býginde qoghamnyng keleshektegi kelbetin anyqtaytyn mamandyq boyynsha qúrylym búzylyp ketken siyaqty. Jastardyng barlyghy birdey sot bola bermes. Mәselen, bolashaqta qolymen kәsip jasaytyndardyng defisiyti oryn aluy mýmkin. Elge qansha múghalim men dәrigerding kerek ekenin ýkimet onsyz da biledi, al qalghan mamandyqtardy bilmeydi. Eger qajetti mamandyqtardyng tizimi jasaqtalsa, sol arqyly jastardy defisit mamandyqtargha tartqanymyz jón. Búl júmysta Bilim jәne Enbek ministrligining kýsh biriktirgeni dúrys shyghar.

Amangeldi Aytaly, qogham qayratkeri:

- Últaralyq qatynastardy retteu ýshin, olardyng әr saladaghy dengeylerin bilu kerek. Mysaly, eng aldymen qazaqtyng kәsiby dengeyin biluden bastau kerek. Maqsat - múnay salasynda qansha qazaqtyng júmys jasaytyndyghynda emes, qanshasy injener, qanshasy qara júmysshy degendey olardyng kәsiby dengeyin anyqtau. Sonday-aq әr últtyng ómir sýru úzaqtyghyn bilu, balalardyng shetineui, jastardyng júmyspen qamtyluy, qylmystylyq dengeyin anyqtau da manyzdy. Olay dep otyrghanym, kenes kezinde 15 memleketting dengeyin odaqtyq statistika bilip otyrdy. Osynday sayasatty  bizge de qoldanu ýshin deputat kezimde atalghan mәseleni sol kezdegi Premier- ministr Tasmaghanbetovke saual retinde joldaghanmyn. «Sizding úsynysynyzdy jýzege asyru ýshin taghy bir halyq sanaghy kerek bolady. Ol qomaqty qarjyny kerek etedi» degen jauap alghanmyn sonda. Degenmen, halyqtyng auyz sugha qol jetkizui sanaqtyng artyqshylyghy dep atar edim. Negizi qazaq auyly auyz sugha jarymay, kópshiligi shól, shóleyt audandarda otyrghan halyq. Olardyng qajettiligi osynday sanaq kezinde belgili bolady. Sol siyaqty din mәselesinde de kereghar pikirler kóp. Ózge dinning jeteginde ketkenderding sandyq kórsetkishin qazirde әrkim әrtýrli aitady. Sanaq sonyng naqty deregin shygharady degen oidamyn. Búghan qosa, halyqtyng memlekettik tildi bilu dengeyi de osy arqyly anyqtalady. Mysaly, Resey Federasiyasy 2002 jylghy sanaqtan keyin birden demografiyalyq ahualyn qataytty. Ekinshiden, Qytaymen shekaradaghy aimaqtaryn myqtap zerttedi. Nәtiyjesinde ondaghy halyqtyng ornalasu tyghyzdyghynyng tómen ekeni anyqtalghan. Osydan keyin Putin ol jerlerge qala salamyz dep jospar qúryp otyr. Al biz shekaralaq aimaqtarymyzdy iyesiz qaldyrdyq.

Týiin

Statistikanyng negizgi qyzmeti - qoghamnyng qazirgi kelbetinen naqty derek beru. Statistika mamandarynan halyq osynday naqtylyqty kýtedi. Demek, últymyzdyng jetistigi de, problemasy men bolashaghy da songhy nýktesi qoyylmaghan sanaqtan kórinis tabuy tiyis.

«Núr Astana» aptalyghy.