VI

Qystyq demalysqa qaytqandardyng kóbi hanzu sabaqtastar edi, uaqyty bitip, týgel qaytyp keldi. Músylman oqushylargha, әsirese qazaq sabaqtastaryna aiqúlaqtanyp, shaqshiya qaytty. Bizge qaraghan kózderining sheli ósip, tilderi onan ary qayralyp, qylshyldap qaytypty. «Synku», «iyeman», «maulýizilerin» kózderine kóringenimizge sәlemdemesindey úsyna beredi. Búl «molshylyq» óz audandarynda óngen myngýy «jemisi» ekenin, búl jemisten kóp halyq ulanyp bolghanyn týsindik.
- Jaghday qatty ushyghypty; «Myngýiing birer jyldyng ishinde-aq million gýy bolyp ósipti» dep kýbirledim Yusuf Qasymgha.
- Aqyr ushyghatyn bolghan song tezirek ushyqqany jaqsy!-  dep kýrsindi ol.
Kóringen jerde týrtisip qalatyn sabaqtastar, ashana esigine syghylysqanda auyzdaryna qoyysyp ótetindi shyghardy. Tәrtip mengerushisi ashanagha kirerde auyzdardy aman-esen saqtaudyng «qamqorlyq» tәrtibin ornata qoydy:
- Bir-birden tizilip kiresinder, aldynghy sabaqtasymen qatarlasa kirgenderge tamaq berilmesin!- dep әmir etti ol.

VI

Qystyq demalysqa qaytqandardyng kóbi hanzu sabaqtastar edi, uaqyty bitip, týgel qaytyp keldi. Músylman oqushylargha, әsirese qazaq sabaqtastaryna aiqúlaqtanyp, shaqshiya qaytty. Bizge qaraghan kózderining sheli ósip, tilderi onan ary qayralyp, qylshyldap qaytypty. «Synku», «iyeman», «maulýizilerin» kózderine kóringenimizge sәlemdemesindey úsyna beredi. Búl «molshylyq» óz audandarynda óngen myngýy «jemisi» ekenin, búl jemisten kóp halyq ulanyp bolghanyn týsindik.
- Jaghday qatty ushyghypty; «Myngýiing birer jyldyng ishinde-aq million gýy bolyp ósipti» dep kýbirledim Yusuf Qasymgha.
- Aqyr ushyghatyn bolghan song tezirek ushyqqany jaqsy!-  dep kýrsindi ol.
Kóringen jerde týrtisip qalatyn sabaqtastar, ashana esigine syghylysqanda auyzdaryna qoyysyp ótetindi shyghardy. Tәrtip mengerushisi ashanagha kirerde auyzdardy aman-esen saqtaudyng «qamqorlyq» tәrtibin ornata qoydy:
- Bir-birden tizilip kiresinder, aldynghy sabaqtasymen qatarlasa kirgenderge tamaq berilmesin!- dep әmir etti ol.
Tamaq uaqyty eng úzaghanda jiyrma minuttan aspaytyn әlgi tәrtip tizilu kezegi boyynsha eng sonynan kiretin qazaq, monghol klastaryn tamaqtan qantaratyn tym útymdy tәrtip bolyp shyqty. Búl tapqyrlyghyna mengerushi miyghynan kýlip jýrdi de, biz tomsara týstik, «auyzdaryndy qorghaymyz» dep, auzymyzdy sorghyshtay qúrghatqanyna ashyndyq. Ashanagha aldymen kirgiziletin hanzu sabaqtastar qaryndaryn sipalay shalqayyp, ýstelderinen әreng týregelgende, biz enkeyip, ýstelimizge әreng jetemiz. Saqpylarymyz saqyldap auzymyzgha endi tie bergende tamaq uaqyty bituining ysqyryghy tartylady. Búl kezende ysqyryq tartylghany - ishting de tartylghany ghoy...
Osylay eki kýn ótti, tamaqtan qantarylyp qalghanymyzdy elep-eskergen eshkim kórinbedi. Ýshinshi kýni tanertengilik tu shygharu jiynynda bizding klass bas bolyp, mengerushige talap qoydy: «tamaq uaqyty úzartylsyn nemese aldynghy kezektegiler auystyrylsyn!» dep aldymen Oralqan banjangha aitqyzyp edik. Mengerushi birdenege asyqqansyp jónele berdi, bәrimiz shu ete týstik. Qazaq, monghol klastaryna týgel aityp qoyghanbyz. Yusuf Qasymdar jaqqa ym qaqtym men. Olar da tobyn jazbay túra qalyp, bizding talapqa qosyla ketti. Býkil úighyr, qazaq, monghol klastary bolyp birdey kótergen dauysymyzdy mengerushi taghy da elemey, kete berip edi.
- Baqyrmandar!... Esekter!- desip hanzu klastary iyanattay jónelgende, biz jaq ta dýrse qoya berdi. Sonda ghana artyna qayryldy tәrtip mengerushisi. Mandayyna týsken qoy qara shashyn artyna silke, basyn kekjeng etkizdi de, aq qolghapty sausaghyn bizding klasqa shoshaytty:
- Niymin zýihuay1 ... Talaptaryndy tәrtip bólimine bireuing ghana baryp aitsandar bolmay ma?! Býitpesender siyr atalasyndar ma!
Ashyqqan oqushylar úiymdasyp alghan song «zúihuay» týgil Qúdayynan qoryqsyn ba, bar dauyspen taghy bir-aq kóterildi:
- Tәrtip bólimine barsaq tamaqtan taghy qaghylmaymyz ba?!
- Ashtan qyrmaqpysyng bizdi?!
Úighyr, monghol klastary japa-tarmaghay sóilep, bizding qoyghan talabymyzdy quattay jónelgende ghana iylikti mengerushi. Sóileushiler týgel hanzu tilinde aityp túrsa da qasaqana bir húizu sabaqtastan súrap, talabymyzdy endi týsingensidi.
- Malsha shulamay, osylay adamsha sóilep týsindirsender bolmay ma?- dep tastady da, ashanagha bir kýn hanzu klastary, bir kýn basqa klastar aldymen kirudi búiyrdy.
Hanzu sabaqtastar «tufiy!», «synku!» desip dabyrlay qaytysqanda, biz jabyla qaqyrynyp-týkirine taradyq...
Osy tәrtip boyynsha biz eng sonynan kirgen bir tanertengi tamaqta qaqyrynysular qandy soghysqa bir-aq kóterildi.
Ashana suyq bolghandyqtan, qys kýnderi inirde pysyrylghan momy bizge tanerteng múz bolyp, tastay qatty kýiinde keletin de, tas ayaghymyzdaghy ystyq sugha toghyta otyryp mújitynbyz. Sol kýni tanerteng әlgi júdyryqtay-júdyryqtay «boz tas» әr ýstelge tóbe-tóbe bolyp ýiilipti.
Bir ýstelge qansha oqushy otyrsa, sonsha ghana tas ayaq qoyylatyn. Bizding ýsteldegi segiz oqushydan ýnsiz kýreng - Sәbit sýzek auruymen jatyp qalghan, jeti ayaq qana qoyylyp jýr edi.
Aurudan endi túrghan Sәbit sol tanertengi tamaqqa artymyzdan ilbip jetip ornyna kelgenin tamaqqa keshige kirip, tym asygha kiriskendigimizden bayqamappyz. Orta qatardaghy hanzu sabaqtastardyng bizge tústas ýstelinde bir ayaq artyq túrghanyn kóre baryp, sony súrapty.
Quatsyz Sәbitting tas kirpish edenge shalqasynan týskenin bir-aq kórdik, bir juan qara óndershekten iytere salghan eken. Qan-sóli qalmaghan «ýnsiz kýrendi» kótermelep túrghyza almay jatqanymda, onyng janynda otyratyn sabaqtas sol iyesiz ayaqqa taghy úmtyldy.
- Sender aldymen kirip, tamaq jep boldyndar ghoy, jәne búl artyq ydys emes pe? - dep hanzusha týsindire úmtyldy, juan qara ony da iyterip qalyp edi, kóldeneng jatqan Sәbitke ayaghy shalynyp, mening ýstime qúlady. Ýsheu bolyp shómeledey ýiile qalghanymyzgha hanzu sabaqtastar qasaqana qarqyldap kýle jóneldi de, Oralqan banjang auyr paltosyn sypyra sala atylyp shyqty.
Qarnyn kótere almaytyny jayshylyqta ghana eken, juan qaryndy kótere alyp, tas edenge perip kep jiberdi. Soghysqúmar ýsteldegi segizi bir-aq qaptady. Juan sary Oralqan olargha boy bere qoymap edi. Eki jaghyndaghy eki ýstelding on altysy lap berdi.
- Bar,- dedim men Shaqangha, - isimiz teriske ainalmau ýshin basqalaryng kirispey túra túryndar!
«Jaularynyn» úzyn oryndyghyn júlyp alyp, ondy-soldy jayqaghan Oralqan ýsh ýsteldegi jiyrma tórtin manyna keltirmey yghystyra jónelgende, juan qara shulay kóterilgen qalyng sabaqtastarynyng arasyna tyghylyp edi. Shaqan sony izdey jóneldi. Aldynan keskestep túra qaldy birnesheui. Shaqan hanzusha shala tilmen sanqyldap, kiymeley sóiledi.
- Sabaqtastar, men sendermen tóbeleskeli kelgemin joq. Tóbeles bastaushy ghana shyqsyn beri!
Oralqan da osy talapty aita shayqap jýr. Hanzu sabaqtastar búl talapqa kóngeni sol, qoparyla shulap, aighaygha basa qaptady ekeuine.
- Sen de shyq, Týke!- dep Týgelbaygha kýbirledim endi. Qasyma jetip kelgen Yusuf Qasymgha, - sender de eng kýshtilerinnen eki-ýsheuin ghana shygharyndar!- degenshe otyz-qyryq úighyr sabaqtas hanzu sabaqtastardyng syrt jaghynan qirata kirisip ketken eken. Áreng shydap túrghan qazaq sabaqtastar múny kóre sala týgel lap berdi.
Myng shaqty oqushynyng dýley qúiyn ýiirgendey júlqylasy, júdyryqtar sartyly, kenirdekterding jyrtylghanday targhyl qyryly, qalyng aighay-shu keng zaldyng ishin kerip barady.
Esengirep qalghan Sәbitti kóterip aparyp tereze aldyna otyrghyza sala ózim de yrshyp shyghyp qarap túrmyn. Shaqan, Oralqan, Týgelbay ýsheui qalyng qytay sabaqtastyng dәl ortasynda jýr eken. Bet kelgen jaqtary ydyrap, jol ashyla qalady da, júdyryq art jaqtarynan jauady. Qayta qayyryla soqqanda ong jaghy ydyrap, júdyryq jәne art jaqtarynan qaptaydy. Ýsheuining de izdep jýrgeni әlgi juan qara siyaqty.
Hanzu sabaqtastardy eki býiirden jara siltegen úighyr, qazaq júdyryqtary sol ýsheuining túsynan kelip, endi týiiliskende Áshim jyauguan esikten kire aqyrdy...
Eki jaq ózdi-óz oryndaryna qaytyp kelip otyra bergende hanzu sabaqtastar jeuden qalghan momylaryn jaudyryp kep jiberdi biz jaqqa. Áshim jyauguanning zirkilin tyndamady. Múny kóre sala úighyr sabaqtastar olardy atqylady. Biz әli tamaqtanbaghan edik. Momymyzdy qimay, malaqay bauyn shart baylap alyp, jeuge kiriskenbiz. Úighyr sabaqtastardan laqtyrylghan «boz tasty» hanzu sabaqtastar jerden ala salyp bizge qaray laqtyrady. Úshyp jýrgen momydan zal ishi boz túman basqanday kórinedi. Aldymen Sәbit sorlynyng betine tiydi bireui. Momyny ýstelge tónkere salyp, dasty sonyng basyna kiygize qoydym.
Hanzu sabaqtastar laqtyrghan bir momy shekesine tiygen Áshim jyauguan shygha jóneldi.
- Atyndar, sender de!- dedim ol toqtata almay shyghyp ketken son. Atqyza bermeu ýshin atu kerek qoy. «Boz tastyn» bireuin ózim ala sala juan qarany betten kózdep túryp perip qaldym.
Bizding qalpy qúramaghan kóp momy pulemetsha qúiyldy. Tauda tas laqtyryp ósken qazaq aldyna múnday yqshamdy domalaq «tas» ýiilgen song qoysyn ba, siltegenimiz qúr keter emes. «Áyyalaghan» ýn kóbeye týsti. Ózderine atylghan momyny jerden alyp laqtyru hanzu sabaqtastardy qanaghattandyra almady bilem, endi tas ayaqty laqtyrugha kiristi. Múz momydan qattyraq tiyetin tas ayaq zaldaghy bar oqushynyng kýshti qúralyna ainala ketti. Zal kenistigin tas ayaq qaptady da, shaq-shúq etip tóbemizde sýzisti. Myng shaqty ayaqtyng synyghy da atyldy bir-birimizge...
Qaghaz terezeler alghashqy atystan-aq anyrayyp qalghan edi. Boz momydan attap basarlyq eden joq. Saudyraghan tas ayaqtyng synyghy kóp taban astynda shaqyr-shúqyr etedi.
Shyaujang aighaylay kire bere qayta qashty. Ár terezege birden jyauguan kelip shaqyldaghanda ghana sayabyrlap baryp tyndyq ta, bir-birimizge sonda qarastyq: qan úiyghan túmsyq, júmylghan kóz. Tompayghan bet, dal-dúl kiyim, jarylghan bas... tóbeleske eng az aralasqan mening jaghymdy da tostaghan synyghy qauyp ótken eken, qolyma júqqan qan men ashyghanynan bildim.
Maqtaly qara meshpeti art boyynan jarylyp, jeni dal bolghan Shaqan juan qarany bassaldy da, siraghynan sýirey jóneldi.
- Mine, bar soyqandy bastaghan osy!- dep aighaygha basa sýiredi.
Qazaq, úighyr oqushylary týgel sony aityp, shulay erdi sonynan, jyauguandar kәrli aighaygha anyra qarap túryp qaldy da, Shaqan juan qarny sýiregen boyy esik aldyndaghy ashana suy tógilgen aryqtyng múz quysyna sýngite salyp, bókseden teuip jiberdi.
Shu ete týsti hanzu sabaqtastar. Jyauguandar, «shyghar» dep zekiriskende bir toby jabylyp kelip, juan qarany múz astynan shygharyp aldy da, ortalaryna ala sýiemeldep әkete berdi.
Jyauguandar Shaqandy ala jónelgende, tóbelesting bastalu jayyn hanzu sabaqtastardan ghana súrap «týsine qoyghan» tәrtip mengerushisi auru Sәbitti aiday jóneldi. Tóbeles bastaushy búl ekeui de emes ekenin tús-túsynan aita ilesken kóp oqushynyng sózin tyndar emes, aty da, isi de bayandalyp kele jatqan juan qaragha shang juytar da siqy joq, ekinshi jaghynda ilesip kele jatqan hanzu sabaqtastargha qaramay, biz jaqqa shaqshiya aqyrdy:
- Qaytyndar, klastaryna!... birde-bir oqushynyng eruine rúqsat joq! Jazalanasynlar!
Basqa klastardyng bir qauym oqushysy osyny estip túryp qaldy da, biz týgel ilese berdik.
- Myna aurudyng jazyqsyz tayaq jeuine shydamay, aldymen baryp tóbelesken menmin. Myna hanzu sabaqtastar da aighaq,- dep Oralqan aldygha týse qoyqandady, - anau Shaqan emes, bastaghan myna men!...
Mengerushi ony da iytermeley jóneldi.
- Olay bolsa, sen de jýr! Qaytyndar basqalaryn, kim erse osylarmen birge mektepten quylady! - dep jaza tayaghyn artyna qayryla bilep-bilep jiberdi.
Búl aibardan sabaqtastardyng deni-aq toqtady.
- Bizden de súrar... birlesip aryz jazarmyz, - desip qalyp jatyr.
- Óshi mektepten ketken adam ólip qala ba! - dep Týgelbay artyna qayryla aiqaylap baryp aidalushylargha qosyla ketti osy kezde, - mine soghysh bashtaghan - men!... Hanzulardyn bәri kórgen ghoy meni!
Ilesip kele jatqan Yusuf Qasymgha qarasam, qasynda ýsh-tórt qana sabaqtas qalghan eken. Bizden basqa qazaq klastarynan da tym az eripti. Mengerushi Shaqandy mektep kensesining aldyna aidap kelip túrghyzyp qoydy da, jyauguandargha: «arttaghylardy quyp jiberinder» degen ishara jasap, ózi shyaujannyng kensesine kirip ketti.
Jyauguandardyng shybyqtary ysqyra úmtyldy bizge qaray. Bir-eki shybyqtyng shartyldap óte shyghuyna shydaghan bizding klas taghy da tapjylmay toptalyp túryp aldy da, Yusuf Qasym bir jerde jalghyz qaldy. Múnday jaghdayda jalghyz qalghangha tayaq jamyraghysh kelmey me, shybyqtar ysqyryp jiberip qauyp, ysqyryp qalyp ars ete ala týsip, talay berdi ony. Miz baqpay túryp alghan Yusuf Qasym Shaqandy tergep túrghan Áshim jyauguangha aiqay salghanda ghana toqtady tayaq.
- Áshim, jyauguan!... Úrghandar qalyp, úrylghandar mektepten shygharylatyn zang bolsa, últtyq oqushylardyng barlyghy qualanugha tiyisti, anau tórteui ghana emes, bәrimizdi shygharsyn!.. Óziniz de kórdiniz ghoy! - dep qatty zekire aiqaylady Yusuf.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Art jaqtan baspalay qarap túrghan barlyq úighyr, qazaq oqushylar osy dauysqa ýn qosa aiqaylap, kense aldyna lezde jinalyp boldy.
Ónkiygen úzyn Áshim týnergen boyy qarap túr. Qolyn artyna qayyryp alypty. Úighyrsha jetik tildi, Yan yang atymen húizumyn dep jýretin hanzu múghalim kelip súray berdi odan. Áshim jerge qaraghan kýii qysqa-qysqa jauap qayyryp túr. Neden ekeni belgisiz, basqa oqytushylardyng eshqaysysy kórinbeydi.
Tәrtip mengerushisi tanba basylghan bir paraq qana qaghaz alyp shyqty da jariyalay saldy, mektep kensesining «qaulysy» degen: «mektep boyynsha ýlken oirandy janjalshygharyp, ashananyng barlyq mýlkin shaghugha sebepshi bolghan Shaqan men Sәbit mektepten dereu aidalsyn! Qalghandar tergelip, anyqtalghan son, mektepting ishki tәrtip-erejesi boyynsha jazalansyn!» delinipti.
Kópshilik shu ete týskende, tәrtip mengerushisi shaq ete qaldy. Áshimnen basqa jyauguandar qosa shaqyldasa, keybiri jan qúraldaryn suyrdy. Sida boyly, sirinke qara Yan yang kýlip jiberdi de, Áshim týnere týsti.
- Mektepten shygharylghan myna eki búzyqtyng barlyq nәrsesin alyp kelinder!- dep shaqyldady mengerushi bizge.
Juan qaranyng soqqysynan Sәbit ekeumizding ýstimizge qúlap týsken sabaqtasty qolynan ústap aldym da, basqa sabaqtastargha kýbirledim:
- Myna ekeumizden basqalaryng týgel baryp kórpe jastyqtaryndy alyp kelinder!... Ana ekeui quylsa, biz de ketemiz deymiz, tez shyghyndar!
Ekeumizden basqasy týgel jýgirdi jataqhanagha. Kense aldyndaghy alasa tekshege Sәbitting synaryn iytermey shygharyp, Sәbitti de shaqyryp qatar túrghyzdym. Jiylghandardyng da, ýkimshining de kózderi bizge audy. Jiylghan hanzu sabaqtastargha qarap shala tilimmen hanzusha bastadym sózimdi:
- Sabaqtastar, myna ýsheuimizdi tanydyndar ma? - degenimde hanzu sabaqtastardyng birnesheui myrs-myrs kýlip jiberdi de, birnesheui qatar jauap qatty.
- Tanydyq!
- Áriyne, tanisyndar, Ly diynshyannyng soqqysynan eng alghash jyghylyp, jusap qalghan osy ýsheuimiz edik te, jabyla kýlgen sender edinder ghoy! Búl janjaldyng qalay bastalghanyn mengerushining aldynda, myna jyauguandardyng aldynda endi ózdering aityndarshy, bәrimiz birge oqyp jýrgen sabaqtaspyz ghoy!
Mening dýmshe tilimdi úqpady ma әlde basqalarynan tartyndy ma, hanzu sabaqtastardan jauap shyqpady. Áshim jyauguanmen jeke sóilesip túrghan Yan yang qasymyzgha jetip keldi de, әlgi sózimdi týsinikti etip hanzushagha qayta audaryp berdi. Ózining tóte talabyn qosty sonyna.
- Shynyn aitudan tartynatyn ne bar, eshkim obal ketpesin, kórgenderindi dúrys aityndar!
Mengerushi bizge shytyna qarap, qolyn silke týsip, «ket» degendey ishara etkenimen, Yan yang kiriskendikten týsire almady. Hanzu sabaqtastar arasyn kýbir-kýnkil keuledi. Kelise almay birin-biri tiyp túrghan tәrizdi.
Yan yang múghalim maghan kóz qiyghymen kýlimsirey qarap qoyyp, ashyq ýnmen úighyrsha sóiledi:
- Kóbi biledi eken, qazaqsha sóiley ber, men audaramyn!
Búl qamqorlyqqa kónilim bosay qaldy da, ol jayymdy sezdirmeu ýshin týiile sóiledim endi:
- Sabaqtastar, mektepten quylghannyng biri myna Sәbiyt, ózi sýzekten býgin ghana túrghan. Artyq ydysty súraghandyghy ýshin ghana Ly diynshyang úryp jyqty. Solay emes pe? Talyqsyp ketken búl aurugha kómektesuge barghandyghymyz ýshin ghana myna ekeumizdi úryp týsirdi. Biz ýsheuimiz bir-birimizding ýstimizge solay ýiilgenbiz de, sender soghan kýlgensinder, janjalsodan bastalmady ma?... Al mektep mýlkin shaghudy-qatqan momymen, tas ayaqpen úrudy bastaghan kim?
Yan yang sózimdi audaryp bolghanda hanzu sabaqtastardyng bir toby sózimdi qúptay ýn qatyp edi. Olargha kiymelep kelip tóne týsken birneshe juan azularyn basa kýbirlep, aralaryna túra-túra qalysty. Jay da emes, myqyndasyp týrtise kiylikkendikten sonyng syltauymen jәne birnesheu kelip kirigip, ýmit kýtkenderimning ýnin óshirdi. Týiile qalghan Yan yangha bir qarap qoydym da:
- Olay bolsa,- dep jalghastyrdym sózimdi, - osy ýsheuimizding mәselemiz bir mәsele, janjalbastaghan biz bolamyz. Ly diynshyangha bir júdyryq qaytara almay ýiilip qalghandyghymyz ýshin qylmysty bolyp túrmyz. Ýlken janjalosy ýsheuimizding sebebimizben tuyldy. Eger, Ly diynshyandy biz úryp ketsek, mektepting myna qarary sýiengen «zan» boyynsha qazir ol quylyp, úrghan biz qalatyn edik qoy?... Bireuding júdyryghyna jauap qaytara almaghan sorlyny eki jaqtap soghudan basqa «әdildik» bolmaghany ma?! Júnhua Mingonyng zany mektepting osy «qararyn» quattasa, yaghny úrghan adamnyng qútylyp, úrylghan adamnyng qúrtyluyn quattasa, sonda da ýkimet zanynyng tolyq oryndaluy shart emes pe? Tayaq jegen myna auru Sәbit mektepten aidalghanda, sol tayaqty birge jesken sap-sau myna ekeumizding qalyp qongymyz múnday «zangha» siyar ma?... Bir ghana Ly diynshyandy izdeymin dep jýzdegen adamnyng júdyryghyn jegen anau Oralqannyng quylmay qaluy múnday «zangha» siyar ma?... Mynau júlma-júlma bolyp, bet-auzy isip ketkenderding de tayaq jegen kýnәsi osy beynelerinen kórinip túrmay ma? Búlardyng da mektepten quylmauy múnday zangha siyar ma?... Tayaq jegender ghana mektepten quylatyn bolghandyqtan, osy bәrimiz bir-aq quylugha tiyistimiz!
Úighyr, qazaq oqushylar du kóterip quattay jóneldi búl sózdi.
- Tayaq jegen oqushylar mektepten quylatyn bolsa, osy túrghan bәrimiz bir-aq ketemiz!
- Janjaldyng bas qylmyskeri jazalansyn!
- Mektep mýlkin shaghudy bastaghandar jazalansyn!
- Búzaqy Ly diynshyang jazalansyn! - dep jappay ashyna úrandady.
Men sóilegende mengerushi tistene typyrshyp túr edi. Meni tildep túrghan shyghar dep oilaghanmyn. Sóitsem, bizding klastaghy sabaqtastar kórpe-jastyqtaryn týgel әkelip ýiip tastapty da, mengerushi solargha «renjip» túrypty. Yan yang birdeme dep kýbirlesimen soghan erip, shyaujannyng kenesine kire jóneldi...
Oqushylardyng ushyqqan yzaly ýni, bizding klastyng jeke-jeke buylyp ýiilgen kórpe-jastyqtary mektep qyzmetkerlerin qatty abyrjytty. Oqytushylardyng tanys bastary tәrtip bóliminin, oqu bólimining terezelerinen qyltynday berdi. Múnday drama qoyylyp jatqanda syrtqa shyghyp kóruden erinbes te edi, «oqytushylardyng ózara berekesi» sebepti búl mәselege aralasudan shektelgen siyaqty. Bizding aighayymyzgha eshqaysysy shyqpady.
Bir kezde tәrtip mengerushisi mektep bastyghy men ghylymy mengerushining erte shyghyp, bizdi tәrtipke shaqyrdy. Yan yang sonynan shyghyp, solghyn ghana qarady bizge. Aytysyp-tartysyp mardymdy sheshim qabyldata almaghanday. «Týienin» erni salpiyp túr da, bastyqtyng qasqa basy qaqshiyp, arsa tisi aqsiyp tym nәndenip alypty. Ol qolyn artyna ústay sóiley jóneldi, múnday ghalymsynghan beynege kelgende «qayyrymdylyq» ýiretetin. Búl joly ynghay «ókinishti» sóilep, búl oqighagha ókinetindigi jәne qatty ashynatyndyghy ýlken auzyna kesek-kesegimen týse berdi. «Bolghan mәseleni jiktey tekserip, búzaqylardy búltartpay» jazalaytynyn aita kele Shaqandy ghana núsqady:
- Mynau, Shahan, a, Shahang ghana qalsyn, bar nәrsesin alyp qalsyn! Basqalaryng týgel qaytyndar! Qazirshe anyqtalghany osy ghana, Shahang mektepten shygharyldy!
- Janjaldy kópe-kórneu júdyryqpen bastaghany anyqtalmay, ony izdep shyqqany anyqtalghany ma? - dep biz taghy da duylday jóneldik te, qaqshighan qasqa bas kensesine kirip ketti.
- Nәrselerindi jataqhanagha aparyp qoya salyp sabaqqa kirinder!- dep shaqylday búiyrdy mengerushi. Soghys qylmystysy bolyp, ózdigimizden túryp alghan ýsheuimizdi teksheden iytermelep týsirdi.
- Kirmeymiz!- dep shanqyldadyq biz.
- Júnhua Mingo ýkimeti anyq-qanyghyna jetpey túryp eshqay oqushyny mektepten shygharmaydy, qaytyndar!- dep zekirdi mengerushi.
- Qaytpaymyz!- dep biz zekirdik. - Býkildey qate shara qoldandyn!
- Ly diynshyannan keyingi jazalanatyny Shaqan emes, mine biz!
- Nahaq tayaq jegen ýsheuining kegin alugha Shaqandy jibergen biz!
- Qayt, Shaqan, jataqhanagha!- dep úighyr, qazaq oqushylar endi Shaqangha zekidi.
- Sen qylmysty emes, qylmystyny izdep tabushysyn!
- Qayt degen song qayt, jazalanatyny sen emessin!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Mengerushining silteui boyynsha eki jyauguan Shaqandy qaqpa jaqqa iytermelegende, bizding sabaqtastar ózdi-óz jýkterin kóterisip týp-týgel jarysa úmtyldy. Ýnsiz túryp qalghan bir jyauguan Áshimning isharasymen jýgirip baryp qaqpany basyp túra qaldy...
Búl mekteptegi әskery tәrbie múghalimderining bastyghy Áshim edi. Shaqandy iytermeleushi eki jyauguan sonyng rayyna qarap kidirdi de, amalsyzdanghan mengerushining ózi jýgirdi qaqpagha, zakýn tayaghyn biley úmtyldy bizge.
- Qaytyndar!
- Mektepten shygharylghan oqushygha zakýn tayaghyng jýrmeydi!- dep men aldyna túra qaldym. Mengerushi meni salyp jibergende, Yan yang yrshyp kelip aramyzgha túra qaldy da, әlgi sózimdi hanzushagha audaryp aita qoydy. Mengerushi zekip qaldy:
- Kim shyghardy senderdi?!
- Sen!- dedim men. - Qylmystyny qorghap, oghan qarsylardy mektepten qualap túrghan sen emes pe?!
Yan yang búl sózimdi de ajarlana, ójet әuenmen audaryp aitty.
- Naq qylmysty qorghalyp, nahaq kisi qualansa, biz sol nahaqtyng qorghaushysymyz!- dep Yntyqbay mening aldyma shygha keldi. Mengerushining tayaghyn menen ózine audarmaq bolghan isi edi búl.
Týnerip túrghan Áshim jyauguan bizge zirk ete týsti osy kezde. Mengerushi de jalt qarady oghan.
- Qaytyp kelinder, beri!
Biz ýnsiz túryp aldyq. Áshim moynyn Shaqangha búrdy da, hanzu tilinde sóiledi.
- Qayt, jataqhanana, jaqsy oqy!... Ýsh jyl oqyp, mektep bitiruge ýsh-aq aiyng qalghanda qualandy bolmaqpysyn?... Múnan keyin qanday búzaqyny kórseng de úrmay, qúlaghynan ústap ghana mengerushige, yaky maghan әkel!... Maqúl ma?!- dep, «maqúl masyn» ghana úighúrsha aitty.
Biz Shaqandy jataqhanagha erte jóneldik. Úighyr sabaqtastar bizding klastaghylardyng jýgin bir-birden alyp, iyqtaryna sala qaytty. Mengerushi bizding búl ynghayymyzgha qarap ýnsiz túr. Últtyq oqushylarmen múnan keyin qalay baylanys jasaryn oilap túrghanday.
- Yan yang jaqsy múghalim eken ghoy!- dep Yusuf Qasymgha sybyr ete týstim.
- Ol - kommunist dep estidim,- dedi Yusuf kýbirlep, - biz jaq. Biraq, óte jasyryn jýredi deydi. Shyng Shysaydyng qolyna sonysymen týspey qalghan ghoy...
- Tәrtip bóliminen Kәmen shyghyp, erip keledi,- dep art jaghymyzdan Yntyqbay kýbirlep óte shyqqan son, Yusuf ekeumiz bir-birimizden alystay berdik. Yusuf úighyrdan shyqqan «túmsyqtardyn» da oiqastap jýrgenin maghan kózimen ymday ketti.

Ádiletti tergeushim, Ly dynshandy momymen perip jibergenimdi oqyghanynyzda meni qylyshpen shauyp jiberuge oqtalghan-aq shygharsyz. Sizde sol jýiening batyry emessiz be? Aghanyng isin aghynan tughan ini jaqtaydy. Siz de meni týrime qarap talay túmsyqtattynyz ghoy. Ly dynshang sizding aghanyz ekendiginde aghat bar ma. Aghama asatqan qatty momysyn maghan da asatar dep jarmasarsyz qylyshqa. Amal qansha, odan qauiptene kórmeniz, sizge asatu týgil, ol qazir ózim kemiruge de tabylmay otyr.
Yan yannyng әdil kózi tyimasa, meni búl qily qylmystan qylyshtyng jýzi tiya almaq emes. Isting qybyn, qylmystyng jymyn qylyshqa sengender emes, senbegender tabady. Qylysh jaghyna sabyr ete túryp, búl taraudaghy maghan taghy da ong jaq qyrynyzdaghy әinekten qarauynyz abzal. Ondaghy әinekterinizding qaysysynan qaraghanynyzda da mening osy retki qylmysym, qauyzyn jara tolghan eng semiz keri tónkerisshildik bolyp badyraya qalatyny dausyz.
Keri tónkerisshildikke toldy degen sóz - kebinge kirmey óldi degen sóz ghoy.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"