VI

قىستىق دەمالىسقا قايتقانداردىڭ كوبى حانزۋ ساباقتاستار ەدى، ۋاقىتى ءبىتىپ، تۇگەل قايتىپ كەلدى. مۇسىلمان وقۋشىلارعا، اسىرەسە قازاق ساباقتاستارىنا ايقۇلاقتانىپ، شاقشيا قايتتى. بىزگە قاراعان كوزدەرىنىڭ شەلى ءوسىپ، تىلدەرى ونان ارى قايرالىپ، قىلشىلداپ قايتىپتى. «سىڭكۋ»، «يەمان»، «ماۋلۇيزىلەرىن» كوزدەرىنە كورىنگەنىمىزگە سالەمدەمەسىندەي ۇسىنا بەرەدى. بۇل «مولشىلىق» ءوز اۋداندارىندا ونگەن مىڭگۇي «جەمىسى» ەكەنىن، بۇل جەمىستەن كوپ حالىق ۋلانىپ بولعانىن تۇسىندىك.
- جاعداي قاتتى ۋشىعىپتى; «مىڭگۇيىڭ بىرەر جىلدىڭ ىشىندە-اق ميلليون گۇي بولىپ ءوسىپتى» دەپ كۇبىرلەدىم يۋسۋف قاسىمعا.
- اقىر ۋشىعاتىن بولعان سوڭ تەزىرەك ۋشىققانى جاقسى!-  دەپ كۇرسىندى ول.
كورىنگەن جەردە ءتۇرتىسىپ قالاتىن ساباقتاستار، اسحانا ەسىگىنە سىعىلىسقاندا اۋىزدارىنا قويىسىپ وتەتىندى شىعاردى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى اسحاناعا كىرەردە اۋىزداردى امان-ەسەن ساقتاۋدىڭ «قامقورلىق» ءتارتىبىن ورناتا قويدى:
- ءبىر-بىردەن ءتىزىلىپ كىرەسىڭدەر، الدىڭعى ساباقتاسىمەن قاتارلاسا كىرگەندەرگە تاماق بەرىلمەسىن!- دەپ ءامىر ەتتى ول.

VI

قىستىق دەمالىسقا قايتقانداردىڭ كوبى حانزۋ ساباقتاستار ەدى، ۋاقىتى ءبىتىپ، تۇگەل قايتىپ كەلدى. مۇسىلمان وقۋشىلارعا، اسىرەسە قازاق ساباقتاستارىنا ايقۇلاقتانىپ، شاقشيا قايتتى. بىزگە قاراعان كوزدەرىنىڭ شەلى ءوسىپ، تىلدەرى ونان ارى قايرالىپ، قىلشىلداپ قايتىپتى. «سىڭكۋ»، «يەمان»، «ماۋلۇيزىلەرىن» كوزدەرىنە كورىنگەنىمىزگە سالەمدەمەسىندەي ۇسىنا بەرەدى. بۇل «مولشىلىق» ءوز اۋداندارىندا ونگەن مىڭگۇي «جەمىسى» ەكەنىن، بۇل جەمىستەن كوپ حالىق ۋلانىپ بولعانىن تۇسىندىك.
- جاعداي قاتتى ۋشىعىپتى; «مىڭگۇيىڭ بىرەر جىلدىڭ ىشىندە-اق ميلليون گۇي بولىپ ءوسىپتى» دەپ كۇبىرلەدىم يۋسۋف قاسىمعا.
- اقىر ۋشىعاتىن بولعان سوڭ تەزىرەك ۋشىققانى جاقسى!-  دەپ كۇرسىندى ول.
كورىنگەن جەردە ءتۇرتىسىپ قالاتىن ساباقتاستار، اسحانا ەسىگىنە سىعىلىسقاندا اۋىزدارىنا قويىسىپ وتەتىندى شىعاردى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى اسحاناعا كىرەردە اۋىزداردى امان-ەسەن ساقتاۋدىڭ «قامقورلىق» ءتارتىبىن ورناتا قويدى:
- ءبىر-بىردەن ءتىزىلىپ كىرەسىڭدەر، الدىڭعى ساباقتاسىمەن قاتارلاسا كىرگەندەرگە تاماق بەرىلمەسىن!- دەپ ءامىر ەتتى ول.
تاماق ۋاقىتى ەڭ ۇزاعاندا جيىرما مينۋتتان اسپايتىن الگى ءتارتىپ ءتىزىلۋ كەزەگى بويىنشا ەڭ سوڭىنان كىرەتىن قازاق، موڭعول كلاستارىن تاماقتان قاڭتاراتىن تىم ۇتىمدى ءتارتىپ بولىپ شىقتى. بۇل تاپقىرلىعىنا مەڭگەرۋشى ميىعىنان كۇلىپ ءجۇردى دە، ءبىز تومسارا تۇستىك، «اۋىزدارىڭدى قورعايمىز» دەپ، اۋزىمىزدى سورعىشتاي قۇرعاتقانىنا اشىندىق. اسحاناعا الدىمەن كىرگىزىلەتىن حانزۋ ساباقتاستار قارىندارىن سيپالاي شالقايىپ، ۇستەلدەرىنەن ارەڭ تۇرەگەلگەندە، ءبىز ەڭكەيىپ، ۇستەلىمىزگە ارەڭ جەتەمىز. ساقپىلارىمىز ساقىلداپ اۋزىمىزعا ەندى تيە بەرگەندە تاماق ۋاقىتى ءبىتۋىنىڭ ىسقىرىعى تارتىلادى. بۇل كەزەڭدە ىسقىرىق تارتىلعانى - ءىشتىڭ دە تارتىلعانى عوي...
وسىلاي ەكى كۇن ءوتتى، تاماقتان قاڭتارىلىپ قالعانىمىزدى ەلەپ-ەسكەرگەن ەشكىم كورىنبەدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭگىلىك تۋ شىعارۋ جيىنىندا ءبىزدىڭ كلاسس باس بولىپ، مەڭگەرۋشىگە تالاپ قويدى: «تاماق ۋاقىتى ۇزارتىلسىن نەمەسە الدىڭعى كەزەكتەگىلەر اۋىستىرىلسىن!» دەپ الدىمەن ورالقان بانجاڭعا ايتقىزىپ ەدىك. مەڭگەرۋشى بىردەڭەگە اسىققانسىپ جونەلە بەردى، ءبارىمىز شۋ ەتە تۇستىك. قازاق، موڭعول كلاستارىنا تۇگەل ايتىپ قويعانبىز. يۋسۋف قاسىمدار جاققا ىم قاقتىم مەن. ولار دا توبىن جازباي تۇرا قالىپ، ءبىزدىڭ تالاپقا قوسىلا كەتتى. بۇكىل ۇيعىر، قازاق، موڭعول كلاستارى بولىپ بىردەي كوتەرگەن داۋىسىمىزدى مەڭگەرۋشى تاعى دا ەلەمەي، كەتە بەرىپ ەدى.
- باقىرماڭدار!... ەسەكتەر!- دەسىپ حانزۋ كلاستارى ياناتتاي جونەلگەندە، ءبىز جاق تا دۇرسە قويا بەردى. سوندا عانا ارتىنا قايرىلدى ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى. ماڭدايىنا تۇسكەن قويۋ قارا شاشىن ارتىنا سىلكە، باسىن كەكجەڭ ەتكىزدى دە، اق قولعاپتى ساۋساعىن ءبىزدىڭ كلاسقا شوشايتتى:
- ءنيمىن ءزۇيحۋاي1 ... تالاپتارىڭدى ءتارتىپ بولىمىنە بىرەۋىڭ عانا بارىپ ايتساڭدار بولماي ما؟! بۇيتپەسەڭدەر سيىر اتالاسىڭدار ما!
اشىققان وقۋشىلار ۇيىمداسىپ العان سوڭ «زۇيحۋاي» تۇگىل قۇدايىنان قورىقسىن با، بار داۋىسپەن تاعى ءبىر-اق كوتەرىلدى:
- ءتارتىپ بولىمىنە بارساق تاماقتان تاعى قاعىلمايمىز با؟!
- اشتان قىرماقپىسىڭ ءبىزدى؟!
ۇيعىر، موڭعول كلاستارى جاپا-تارماعاي سويلەپ، ءبىزدىڭ قويعان تالابىمىزدى قۋاتتاي جونەلگەندە عانا يلىكتى مەڭگەرۋشى. سويلەۋشىلەر تۇگەل حانزۋ تىلىندە ايتىپ تۇرسا دا قاساقانا ءبىر حۇيزۋ ساباقتاستان سۇراپ، تالابىمىزدى ەندى تۇسىنگەنسىدى.
- مالشا شۋلاماي، وسىلاي ادامشا سويلەپ تۇسىندىرسەڭدەر بولماي ما؟- دەپ تاستادى دا، اسحاناعا ءبىر كۇن حانزۋ كلاستارى، ءبىر كۇن باسقا كلاستار الدىمەن كىرۋدى بۇيىردى.
حانزۋ ساباقتاستار «تۋفي!»، «سىڭكۋ!» دەسىپ دابىرلاي قايتىسقاندا، ءبىز جابىلا قاقىرىنىپ-تۇكىرىنە تارادىق...
وسى ءتارتىپ بويىنشا ءبىز ەڭ سوڭىنان كىرگەن ءبىر تاڭەرتەڭگى تاماقتا قاقىرىنىسۋلار قاندى سوعىسقا ءبىر-اق كوتەرىلدى.
اسحانا سۋىق بولعاندىقتان، قىس كۇندەرى ىڭىردە پىسىرىلعان مومى بىزگە تاڭەرتەڭ مۇز بولىپ، تاستاي قاتتى كۇيىندە كەلەتىن دە، تاس اياعىمىزداعى ىستىق سۋعا توعىتا وتىرىپ مۇجيتىنبىز. سول كۇنى تاڭەرتەڭ الگى جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي «بوز تاس» ءار ۇستەلگە توبە-توبە بولىپ ءۇيىلىپتى.
ءبىر ۇستەلگە قانشا وقۋشى وتىرسا، سونشا عانا تاس اياق قويىلاتىن. ءبىزدىڭ ۇستەلدەگى سەگىز وقۋشىدان ءۇنسىز كۇرەڭ - ءسابيت سۇزەك اۋرۋىمەن جاتىپ قالعان، جەتى اياق قانا قويىلىپ ءجۇر ەدى.
اۋرۋدان ەندى تۇرعان ءسابيت سول تاڭەرتەڭگى تاماققا ارتىمىزدان ءىلبىپ جەتىپ ورنىنا كەلگەنىن تاماققا كەشىگە كىرىپ، تىم اسىعا كىرىسكەندىگىمىزدەن بايقاماپپىز. ورتا قاتارداعى حانزۋ ساباقتاستاردىڭ بىزگە تۇستاس ۇستەلىندە ءبىر اياق ارتىق تۇرعانىن كورە بارىپ، سونى سۇراپتى.
قۋاتسىز ءسابيتتىڭ تاس كىرپىش ەدەنگە شالقاسىنان تۇسكەنىن ءبىر-اق كوردىك، ءبىر جۋان قارا وندەرشەكتەن يتەرە سالعان ەكەن. قان-ءسولى قالماعان «ءۇنسىز كۇرەڭدى» كوتەرمەلەپ تۇرعىزا الماي جاتقانىمدا، ونىڭ جانىندا وتىراتىن ساباقتاس سول يەسىز اياققا تاعى ۇمتىلدى.
- سەندەر الدىمەن كىرىپ، تاماق جەپ بولدىڭدار عوي، جانە بۇل ارتىق ىدىس ەمەس پە؟ - دەپ حانزۋشا تۇسىندىرە ۇمتىلدى، جۋان قارا ونى دا يتەرىپ قالىپ ەدى، كولدەنەڭ جاتقان سابيتكە اياعى شالىنىپ، مەنىڭ ۇستىمە قۇلادى. ۇشەۋ بولىپ شومەلەدەي ۇيىلە قالعانىمىزعا حانزۋ ساباقتاستار قاساقانا قارقىلداپ كۇلە جونەلدى دە، ورالقان بانجاڭ اۋىر پالتوسىن سىپىرا سالا اتىلىپ شىقتى.
قارنىن كوتەرە المايتىنى جايشىلىقتا عانا ەكەن، جۋان قارىندى كوتەرە الىپ، تاس ەدەنگە پەرىپ كەپ جىبەردى. سوعىسقۇمار ۇستەلدەگى سەگىزى ءبىر-اق قاپتادى. جۋان سارى ورالقان ولارعا بوي بەرە قويماپ ەدى. ەكى جاعىنداعى ەكى ۇستەلدىڭ ون التىسى لاپ بەردى.
- بار،- دەدىم مەن شاقانعا، - ءىسىمىز تەرىسكە اينالماۋ ءۇشىن باسقالارىڭ كىرىسپەي تۇرا تۇرىڭدار!
«جاۋلارىنىڭ» ۇزىن ورىندىعىن جۇلىپ الىپ، وڭدى-سولدى جايقاعان ورالقان ءۇش ۇستەلدەگى جيىرما ءتورتىن ماڭىنا كەلتىرمەي ىعىستىرا جونەلگەندە، جۋان قارا شۋلاي كوتەرىلگەن قالىڭ ساباقتاستارىنىڭ اراسىنا تىعىلىپ ەدى. شاقان سونى ىزدەي جونەلدى. الدىنان كەسكەستەپ تۇرا قالدى بىرنەشەۋى. شاقان حانزۋشا شالا تىلمەن ساڭقىلداپ، كيمەلەي سويلەدى.
- ساباقتاستار، مەن سەندەرمەن توبەلەسكەلى كەلگەمىن جوق. توبەلەس باستاۋشى عانا شىقسىن بەرى!
ورالقان دا وسى تالاپتى ايتا شايقاپ ءجۇر. حانزۋ ساباقتاستار بۇل تالاپقا كونگەنى سول، قوپارىلا شۋلاپ، ايعايعا باسا قاپتادى ەكەۋىنە.
- سەن دە شىق، تۇكە!- دەپ تۇگەلبايعا كۇبىرلەدىم ەندى. قاسىما جەتىپ كەلگەن يۋسۋف قاسىمعا، - سەندەر دە ەڭ كۇشتىلەرىڭنەن ەكى-ۇشەۋىن عانا شىعارىڭدار!- دەگەنشە وتىز-قىرىق ۇيعىر ساباقتاس حانزۋ ساباقتاستاردىڭ سىرت جاعىنان قيراتا كىرىسىپ كەتكەن ەكەن. ارەڭ شىداپ تۇرعان قازاق ساباقتاستار مۇنى كورە سالا تۇگەل لاپ بەردى.
مىڭ شاقتى وقۋشىنىڭ دۇلەي قۇيىن ۇيىرگەندەي جۇلقىلاسى، جۇدىرىقتار سارتىلى، كەڭىردەكتەردىڭ جىرتىلعانداي تارعىل قىرىلى، قالىڭ ايعاي-شۋ كەڭ زالدىڭ ءىشىن كەرىپ بارادى.
ەسەڭگىرەپ قالعان ءسابيتتى كوتەرىپ اپارىپ تەرەزە الدىنا وتىرعىزا سالا ءوزىم دە ىرشىپ شىعىپ قاراپ تۇرمىن. شاقان، ورالقان، تۇگەلباي ۇشەۋى قالىڭ قىتاي ساباقتاستىڭ ءدال ورتاسىندا ءجۇر ەكەن. بەت كەلگەن جاقتارى ىدىراپ، جول اشىلا قالادى دا، جۇدىرىق ارت جاقتارىنان جاۋادى. قايتا قايىرىلا سوققاندا وڭ جاعى ىدىراپ، جۇدىرىق جانە ارت جاقتارىنان قاپتايدى. ۇشەۋىنىڭ دە ىزدەپ جۇرگەنى الگى جۋان قارا سياقتى.
حانزۋ ساباقتاستاردى ەكى بۇيىردەن جارا سىلتەگەن ۇيعىر، قازاق جۇدىرىقتارى سول ۇشەۋىنىڭ تۇسىنان كەلىپ، ەندى تۇيىلىسكەندە ءاشىم جياۋگۋان ەسىكتەن كىرە اقىردى...
ەكى جاق ءوزدى-ءوز ورىندارىنا قايتىپ كەلىپ وتىرا بەرگەندە حانزۋ ساباقتاستار جەۋدەن قالعان مومىلارىن جاۋدىرىپ كەپ جىبەردى ءبىز جاققا. ءاشىم جياۋگۋاننىڭ زىركىلىن تىڭدامادى. مۇنى كورە سالا ۇيعىر ساباقتاستار ولاردى اتقىلادى. ءبىز ءالى تاماقتانباعان ەدىك. مومىمىزدى قيماي، مالاقاي باۋىن شارت بايلاپ الىپ، جەۋگە كىرىسكەنبىز. ۇيعىر ساباقتاستاردان لاقتىرىلعان «بوز تاستى» حانزۋ ساباقتاستار جەردەن الا سالىپ بىزگە قاراي لاقتىرادى. ۇشىپ جۇرگەن مومىدان زال ءىشى بوز تۇمان باسقانداي كورىنەدى. الدىمەن ءسابيت سورلىنىڭ بەتىنە ءتيدى بىرەۋى. مومىنى ۇستەلگە توڭكەرە سالىپ، داستى سونىڭ باسىنا كيگىزە قويدىم.
حانزۋ ساباقتاستار لاقتىرعان ءبىر مومى شەكەسىنە تيگەن ءاشىم جياۋگۋان شىعا جونەلدى.
- اتىڭدار، سەندەر دە!- دەدىم ول توقتاتا الماي شىعىپ كەتكەن سوڭ. اتقىزا بەرمەۋ ءۇشىن اتۋ كەرەك قوي. «بوز تاستىڭ» بىرەۋىن ءوزىم الا سالا جۋان قارانى بەتتەن كوزدەپ تۇرىپ پەرىپ قالدىم.
ءبىزدىڭ قالپى قۇراماعان كوپ مومى پۋلەمەتشا قۇيىلدى. تاۋدا تاس لاقتىرىپ وسكەن قازاق الدىنا مۇنداي ىقشامدى دومالاق «تاس» ۇيىلگەن سوڭ قويسىن با، سىلتەگەنىمىز قۇر كەتەر ەمەس. «ايالاعان» ءۇن كوبەيە ءتۇستى. وزدەرىنە اتىلعان مومىنى جەردەن الىپ لاقتىرۋ حانزۋ ساباقتاستاردى قاناعاتتاندىرا المادى بىلەم، ەندى تاس اياقتى لاقتىرۋعا كىرىستى. مۇز مومىدان قاتتىراق تيەتىن تاس اياق زالداعى بار وقۋشىنىڭ كۇشتى قۇرالىنا اينالا كەتتى. زال كەڭىستىگىن تاس اياق قاپتادى دا، شاق-شۇق ەتىپ توبەمىزدە ءسۇزىستى. مىڭ شاقتى اياقتىڭ سىنىعى دا اتىلدى ءبىر-بىرىمىزگە...
قاعاز تەرەزەلەر العاشقى اتىستان-اق اڭىرايىپ قالعان ەدى. بوز مومىدان اتتاپ باسارلىق ەدەن جوق. ساۋدىراعان تاس اياقتىڭ سىنىعى كوپ تابان استىندا شاقىر-شۇقىر ەتەدى.
شياۋجاڭ ايعايلاي كىرە بەرە قايتا قاشتى. ءار تەرەزەگە بىردەن جياۋگۋان كەلىپ شاقىلداعاندا عانا سايابىرلاپ بارىپ تىندىق تا، ءبىر-بىرىمىزگە سوندا قاراستىق: قان ۇيىعان تۇمسىق، جۇمىلعان كوز. تومپايعان بەت، دال-دۇل كيىم، جارىلعان باس... توبەلەسكە ەڭ از ارالاسقان مەنىڭ جاعىمدى دا توستاعان سىنىعى قاۋىپ وتكەن ەكەن، قولىما جۇققان قان مەن اشىعانىنان ءبىلدىم.
ماقتالى قارا مەشپەتى ارت بويىنان جارىلىپ، جەڭى دال بولعان شاقان جۋان قارانى باسسالدى دا، سيراعىنان سۇيرەي جونەلدى.
- مىنە، بار سويقاندى باستاعان وسى!- دەپ ايعايعا باسا سۇيرەدى.
قازاق، ۇيعىر وقۋشىلارى تۇگەل سونى ايتىپ، شۋلاي ەردى سوڭىنان، جياۋگۋاندار كارلى ايعايعا اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى دا، شاقان جۋان قارنى سۇيرەگەن بويى ەسىك الدىنداعى اسحانا سۋى توگىلگەن ارىقتىڭ مۇز قۋىسىنا سۇڭگىتە سالىپ، بوكسەدەن تەۋىپ جىبەردى.
شۋ ەتە ءتۇستى حانزۋ ساباقتاستار. جياۋگۋاندار، «شىعار» دەپ زەكىرىسكەندە ءبىر توبى جابىلىپ كەلىپ، جۋان قارانى مۇز استىنان شىعارىپ الدى دا، ورتالارىنا الا سۇيەمەلدەپ اكەتە بەردى.
جياۋگۋاندار شاقاندى الا جونەلگەندە، توبەلەستىڭ باستالۋ جايىن حانزۋ ساباقتاستاردان عانا سۇراپ «تۇسىنە قويعان» ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى اۋرۋ ءسابيتتى ايداي جونەلدى. توبەلەس باستاۋشى بۇل ەكەۋى دە ەمەس ەكەنىن تۇس-تۇسىنان ايتا ىلەسكەن كوپ وقۋشىنىڭ ءسوزىن تىڭدار ەمەس، اتى دا، ءىسى دە باياندالىپ كەلە جاتقان جۋان قاراعا شاڭ جۋىتار دا سيقى جوق، ەكىنشى جاعىندا ىلەسىپ كەلە جاتقان حانزۋ ساباقتاستارعا قاراماي، ءبىز جاققا شاقشيا اقىردى:
- قايتىڭدار، كلاستارىڭا!... بىردە-ءبىر وقۋشىنىڭ ەرۋىنە رۇقسات جوق! جازالاناسىڭلار!
باسقا كلاستاردىڭ ءبىر قاۋىم وقۋشىسى وسىنى ەستىپ تۇرىپ قالدى دا، ءبىز تۇگەل ىلەسە بەردىك.
- مىنا اۋرۋدىڭ جازىقسىز تاياق جەۋىنە شىداماي، الدىمەن بارىپ توبەلەسكەن مەنمىن. مىنا حانزۋ ساباقتاستار دا ايعاق،- دەپ ورالقان الدىعا تۇسە قويقاڭدادى، - اناۋ شاقان ەمەس، باستاعان مىنا مەن!...
مەڭگەرۋشى ونى دا يتەرمەلەي جونەلدى.
- ولاي بولسا، سەن دە ءجۇر! قايتىڭدار باسقالارىڭ، كىم ەرسە وسىلارمەن بىرگە مەكتەپتەن قۋىلادى! - دەپ جازا تاياعىن ارتىنا قايرىلا بىلەپ-بىلەپ جىبەردى.
بۇل ايباردان ساباقتاستاردىڭ دەنى-اق توقتادى.
- بىزدەن دە سۇرار... بىرلەسىپ ارىز جازارمىز، - دەسىپ قالىپ جاتىر.
- ءوشى مەكتەپتەن كەتكەن ادام ءولىپ قالا با! - دەپ تۇگەلباي ارتىنا قايرىلا ايقايلاپ بارىپ ايدالۋشىلارعا قوسىلا كەتتى وسى كەزدە، - مىنە سوعىش باشتاعان - مەن!... حانزۋلاردىن ءبارى كورگەن عوي مەنى!
ىلەسىپ كەلە جاتقان يۋسۋف قاسىمعا قاراسام، قاسىندا ءۇش-ءتورت قانا ساباقتاس قالعان ەكەن. بىزدەن باسقا قازاق كلاستارىنان دا تىم از ەرىپتى. مەڭگەرۋشى شاقاندى مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ الدىنا ايداپ كەلىپ تۇرعىزىپ قويدى دا، جياۋگۋاندارعا: «ارتتاعىلاردى قۋىپ جىبەرىڭدەر» دەگەن يشارا جاساپ، ءوزى شياۋجاڭنىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ كەتتى.
جياۋگۋانداردىڭ شىبىقتارى ىسقىرا ۇمتىلدى بىزگە قاراي. ءبىر-ەكى شىبىقتىڭ شارتىلداپ وتە شىعۋىنا شىداعان ءبىزدىڭ كلاس تاعى دا تاپجىلماي توپتالىپ تۇرىپ الدى دا، يۋسۋف قاسىم ءبىر جەردە جالعىز قالدى. مۇنداي جاعدايدا جالعىز قالعانعا تاياق جامىراعىش كەلمەي مە، شىبىقتار ىسقىرىپ جىبەرىپ قاۋىپ، ىسقىرىپ قالىپ ارس ەتە الا ءتۇسىپ، تالاي بەردى ونى. ءمىز باقپاي تۇرىپ العان يۋسۋف قاسىم شاقاندى تەرگەپ تۇرعان ءاشىم جياۋگۋانعا ايقاي سالعاندا عانا توقتادى تاياق.
- ءاشىم، جياۋگۋان!... ۇرعاندار قالىپ، ۇرىلعاندار مەكتەپتەن شىعارىلاتىن زاڭ بولسا، ۇلتتىق وقۋشىلاردىڭ بارلىعى قۋالانۋعا ءتيىستى، اناۋ تورتەۋى عانا ەمەس، ءبارىمىزدى شىعارسىن!.. ءوزىڭىز دە كوردىڭىز عوي! - دەپ قاتتى زەكىرە ايقايلادى يۋسۋف.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ارت جاقتان باسپالاي قاراپ تۇرعان بارلىق ۇيعىر، قازاق وقۋشىلار وسى داۋىسقا ءۇن قوسا ايقايلاپ، كەڭسە الدىنا لەزدە جينالىپ بولدى.
وڭكيگەن ۇزىن ءاشىم تۇنەرگەن بويى قاراپ تۇر. قولىن ارتىنا قايىرىپ الىپتى. ۇيعىرشا جەتىك ءتىلدى، يان ياڭ اتىمەن حۇيزۋمىن دەپ جۇرەتىن حانزۋ مۇعالىم كەلىپ سۇراي بەردى ودان. ءاشىم جەرگە قاراعان كۇيى قىسقا-قىسقا جاۋاپ قايىرىپ تۇر. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، باسقا وقىتۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى كورىنبەيدى.
ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى تاڭبا باسىلعان ءبىر پاراق قانا قاعاز الىپ شىقتى دا جاريالاي سالدى، مەكتەپ كەڭسەسىنىڭ «قاۋلىسى» دەگەن: «مەكتەپ بويىنشا ۇلكەن ويراندى جانجالشىعارىپ، اسحانانىڭ بارلىق مۇلكىن شاعۋعا سەبەپشى بولعان شاقان مەن ءسابيت مەكتەپتەن دەرەۋ ايدالسىن! قالعاندار تەرگەلىپ، انىقتالعان سوڭ، مەكتەپتىڭ ىشكى ءتارتىپ-ەرەجەسى بويىنشا جازالانسىن!» دەلىنىپتى.
كوپشىلىك شۋ ەتە تۇسكەندە، ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى شاق ەتە قالدى. اشىمنەن باسقا جياۋگۋاندار قوسا شاقىلداسا، كەيبىرى جان قۇرالدارىن سۋىردى. سيدا بويلى، سىرىڭكە قارا يان ياڭ كۇلىپ جىبەردى دە، ءاشىم تۇنەرە ءتۇستى.
- مەكتەپتەن شىعارىلعان مىنا ەكى بۇزىقتىڭ بارلىق نارسەسىن الىپ كەلىڭدەر!- دەپ شاقىلدادى مەڭگەرۋشى بىزگە.
جۋان قارانىڭ سوققىسىنان ءسابيت ەكەۋمىزدىڭ ۇستىمىزگە قۇلاپ تۇسكەن ساباقتاستى قولىنان ۇستاپ الدىم دا، باسقا ساباقتاستارعا كۇبىرلەدىم:
- مىنا ەكەۋمىزدەن باسقالارىڭ تۇگەل بارىپ كورپە جاستىقتارىڭدى الىپ كەلىڭدەر!... انا ەكەۋى قۋىلسا، ءبىز دە كەتەمىز دەيمىز، تەز شىعىڭدار!
ەكەۋمىزدەن باسقاسى تۇگەل جۇگىردى جاتاقحاناعا. كەڭسە الدىنداعى الاسا تەكشەگە ءسابيتتىڭ سىڭارىن يتەرمەي شىعارىپ، ءسابيتتى دە شاقىرىپ قاتار تۇرعىزدىم. جيىلعانداردىڭ دا، ۇكىمشىنىڭ دە كوزدەرى بىزگە اۋدى. جيىلعان حانزۋ ساباقتاستارعا قاراپ شالا تىلىممەن حانزۋشا باستادىم ءسوزىمدى:
- ساباقتاستار، مىنا ۇشەۋىمىزدى تانىدىڭدار ما؟ - دەگەنىمدە حانزۋ ساباقتاستاردىڭ بىرنەشەۋى مىرس-مىرس كۇلىپ جىبەردى دە، بىرنەشەۋى قاتار جاۋاپ قاتتى.
- تانىدىق!
- ارينە، تانيسىڭدار، لي ديڭشياڭنىڭ سوققىسىنان ەڭ العاش جىعىلىپ، جۋساپ قالعان وسى ۇشەۋىمىز ەدىك تە، جابىلا كۇلگەن سەندەر ەدىڭدەر عوي! بۇل جانجالدىڭ قالاي باستالعانىن مەڭگەرۋشىنىڭ الدىندا، مىنا جياۋگۋانداردىڭ الدىندا ەندى وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، ءبارىمىز بىرگە وقىپ جۇرگەن ساباقتاسپىز عوي!
مەنىڭ دۇمشە ءتىلىمدى ۇقپادى ما الدە باسقالارىنان تارتىندى ما، حانزۋ ساباقتاستاردان جاۋاپ شىقپادى. ءاشىم جياۋگۋانمەن جەكە سويلەسىپ تۇرعان يان ياڭ قاسىمىزعا جەتىپ كەلدى دە، الگى ءسوزىمدى تۇسىنىكتى ەتىپ حانزۋشاعا قايتا اۋدارىپ بەردى. ءوزىنىڭ توتە تالابىن قوستى سوڭىنا.
- شىنىن ايتۋدان تارتىناتىن نە بار، ەشكىم وبال كەتپەسىن، كورگەندەرىڭدى دۇرىس ايتىڭدار!
مەڭگەرۋشى بىزگە شىتىنا قاراپ، قولىن سىلكە ءتۇسىپ، «كەت» دەگەندەي يشارا ەتكەنىمەن، يان ياڭ كىرىسكەندىكتەن تۇسىرە المادى. حانزۋ ساباقتاستار اراسىن كۇبىر-كۇڭكىل كەۋلەدى. كەلىسە الماي ءبىرىن-ءبىرى تيىپ تۇرعان ءتارىزدى.
يان ياڭ مۇعالىم ماعان كوز قيىعىمەن كۇلىمسىرەي قاراپ قويىپ، اشىق ۇنمەن ۇيعىرشا سويلەدى:
- كوبى بىلەدى ەكەن، قازاقشا سويلەي بەر، مەن اۋدارامىن!
بۇل قامقورلىققا كوڭىلىم بوساي قالدى دا، ول جايىمدى سەزدىرمەۋ ءۇشىن تۇيىلە سويلەدىم ەندى:
- ساباقتاستار، مەكتەپتەن قۋىلعاننىڭ ءبىرى مىنا ءسابيت، ءوزى سۇزەكتەن بۇگىن عانا تۇرعان. ارتىق ىدىستى سۇراعاندىعى ءۇشىن عانا لي ديڭشياڭ ۇرىپ جىقتى. سولاي ەمەس پە؟ تالىقسىپ كەتكەن بۇل اۋرۋعا كومەكتەسۋگە بارعاندىعىمىز ءۇشىن عانا مىنا ەكەۋمىزدى ۇرىپ ءتۇسىردى. ءبىز ۇشەۋىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزگە سولاي ۇيىلگەنبىز دە، سەندەر سوعان كۇلگەنسىڭدەر، جانجالسودان باستالمادى ما؟... ال مەكتەپ مۇلكىن شاعۋدى-قاتقان مومىمەن، تاس اياقپەن ۇرۋدى باستاعان كىم؟
يان ياڭ ءسوزىمدى اۋدارىپ بولعاندا حانزۋ ساباقتاستاردىڭ ءبىر توبى ءسوزىمدى قۇپتاي ءۇن قاتىپ ەدى. ولارعا كيمەلەپ كەلىپ تونە تۇسكەن بىرنەشە جۋان ازۋلارىن باسا كۇبىرلەپ، ارالارىنا تۇرا-تۇرا قالىستى. جاي دا ەمەس، مىقىنداسىپ تۇرتىسە كيلىككەندىكتەن سونىڭ سىلتاۋىمەن جانە بىرنەشەۋ كەلىپ كىرىگىپ، ءۇمىت كۇتكەندەرىمنىڭ ءۇنىن ءوشىردى. تۇيىلە قالعان يان ياڭعا ءبىر قاراپ قويدىم دا:
- ولاي بولسا،- دەپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى، - وسى ۇشەۋىمىزدىڭ ماسەلەمىز ءبىر ماسەلە، جانجالباستاعان ءبىز بولامىز. لي ديڭشياڭعا ءبىر جۇدىرىق قايتارا الماي ءۇيىلىپ قالعاندىعىمىز ءۇشىن قىلمىستى بولىپ تۇرمىز. ۇلكەن جانجالوسى ۇشەۋىمىزدىڭ سەبەبىمىزبەن تۋىلدى. ەگەر، لي ديڭشياڭدى ءبىز ۇرىپ كەتسەك، مەكتەپتىڭ مىنا قارارى سۇيەنگەن «زاڭ» بويىنشا قازىر ول قۋىلىپ، ۇرعان ءبىز قالاتىن ەدىك قوي؟... بىرەۋدىڭ جۇدىرىعىنا جاۋاپ قايتارا الماعان سورلىنى ەكى جاقتاپ سوعۋدان باسقا «ادىلدىك» بولماعانى ما؟! جۇڭحۋا مينگونىڭ زاڭى مەكتەپتىڭ وسى «قارارىن» قۋاتتاسا، ياعني ۇرعان ادامنىڭ قۇتىلىپ، ۇرىلعان ادامنىڭ قۇرتىلۋىن قۋاتتاسا، سوندا دا ۇكىمەت زاڭىنىڭ تولىق ورىندالۋى شارت ەمەس پە؟ تاياق جەگەن مىنا اۋرۋ ءسابيت مەكتەپتەن ايدالعاندا، سول تاياقتى بىرگە جەسكەن ساپ-ساۋ مىنا ەكەۋمىزدىڭ قالىپ قويۋىمىز مۇنداي «زاڭعا» سيار ما؟... ءبىر عانا لي ديڭشياڭدى ىزدەيمىن دەپ جۇزدەگەن ادامنىڭ جۇدىرىعىن جەگەن اناۋ ورالقاننىڭ قۋىلماي قالۋى مۇنداي «زاڭعا» سيار ما؟... مىناۋ جۇلما-جۇلما بولىپ، بەت-اۋزى ءىسىپ كەتكەندەردىڭ دە تاياق جەگەن كۇناسى وسى بەينەلەرىنەن كورىنىپ تۇرماي ما؟ بۇلاردىڭ دا مەكتەپتەن قۋىلماۋى مۇنداي زاڭعا سيار ما؟... تاياق جەگەندەر عانا مەكتەپتەن قۋىلاتىن بولعاندىقتان، وسى ءبارىمىز ءبىر-اق قۋىلۋعا ءتيىستىمىز!
ۇيعىر، قازاق وقۋشىلار دۋ كوتەرىپ قۋاتتاي جونەلدى بۇل ءسوزدى.
- تاياق جەگەن وقۋشىلار مەكتەپتەن قۋىلاتىن بولسا، وسى تۇرعان ءبارىمىز ءبىر-اق كەتەمىز!
- جانجالدىڭ باس قىلمىسكەرى جازالانسىن!
- مەكتەپ مۇلكىن شاعۋدى باستاعاندار جازالانسىن!
- بۇزاقى لي ديڭشياڭ جازالانسىن! - دەپ جاپپاي اشىنا ۇراندادى.
مەن سويلەگەندە مەڭگەرۋشى تىستەنە تىپىرشىپ تۇر ەدى. مەنى تىلدەپ تۇرعان شىعار دەپ ويلاعانمىن. سويتسەم، ءبىزدىڭ كلاستاعى ساباقتاستار كورپە-جاستىقتارىن تۇگەل اكەلىپ ءۇيىپ تاستاپتى دا، مەڭگەرۋشى سولارعا «رەنجىپ» تۇرىپتى. يان ياڭ بىردەمە دەپ كۇبىرلەسىمەن سوعان ەرىپ، شياۋجاڭنىڭ كەڭەسىنە كىرە جونەلدى...
وقۋشىلاردىڭ ۋشىققان ىزالى ءۇنى، ءبىزدىڭ كلاستىڭ جەكە-جەكە بۋىلىپ ۇيىلگەن كورپە-جاستىقتارى مەكتەپ قىزمەتكەرلەرىن قاتتى ابىرجىتتى. وقىتۋشىلاردىڭ تانىس باستارى ءتارتىپ ءبولىمىنىڭ، وقۋ ءبولىمىنىڭ تەرەزەلەرىنەن قىلتىڭداي بەردى. مۇنداي دراما قويىلىپ جاتقاندا سىرتقا شىعىپ كورۋدەن ەرىنبەس تە ەدى، «وقىتۋشىلاردىڭ ءوزارا بەرەكەسى» سەبەپتى بۇل ماسەلەگە ارالاسۋدان شەكتەلگەن سياقتى. ءبىزدىڭ ايعايىمىزعا ەشقايسىسى شىقپادى.
ءبىر كەزدە ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى مەكتەپ باستىعى مەن عىلىمي مەڭگەرۋشىنىڭ ەرتە شىعىپ، ءبىزدى تارتىپكە شاقىردى. يان ياڭ سوڭىنان شىعىپ، سولعىن عانا قارادى بىزگە. ايتىسىپ-تارتىسىپ ماردىمدى شەشىم قابىلداتا الماعانداي. «تۇيەنىڭ» ەرنى سالپيىپ تۇر دا، باستىقتىڭ قاسقا باسى قاقشيىپ، ارسا ءتىسى اقسيىپ تىم ناندەنىپ الىپتى. ول قولىن ارتىنا ۇستاي سويلەي جونەلدى، مۇنداي عالىمسىنعان بەينەگە كەلگەندە «قايىرىمدىلىق» ۇيرەتەتىن. بۇل جولى ىڭعاي «وكىنىشتى» سويلەپ، بۇل وقيعاعا وكىنەتىندىگى جانە قاتتى اشىناتىندىعى ۇلكەن اۋزىنا كەسەك-كەسەگىمەن تۇسە بەردى. «بولعان ماسەلەنى جىكتەي تەكسەرىپ، بۇزاقىلاردى بۇلتارتپاي» جازالايتىنىن ايتا كەلە شاقاندى عانا نۇسقادى:
- مىناۋ، شاحاڭ، ا، شاحاڭ عانا قالسىن، بار نارسەسىن الىپ قالسىن! باسقالارىڭ تۇگەل قايتىڭدار! قازىرشە انىقتالعانى وسى عانا، شاحاڭ مەكتەپتەن شىعارىلدى!
- جانجالدى كوپە-كورنەۋ جۇدىرىقپەن باستاعانى انىقتالماي، ونى ىزدەپ شىققانى انىقتالعانى ما؟ - دەپ ءبىز تاعى دا دۋىلداي جونەلدىك تە، قاقشيعان قاسقا باس كەڭسەسىنە كىرىپ كەتتى.
- نارسەلەرىڭدى جاتاقحاناعا اپارىپ قويا سالىپ ساباققا كىرىڭدەر!- دەپ شاقىلداي بۇيىردى مەڭگەرۋشى. سوعىس قىلمىستىسى بولىپ، وزدىگىمىزدەن تۇرىپ العان ۇشەۋىمىزدى تەكشەدەن يتەرمەلەپ ءتۇسىردى.
- كىرمەيمىز!- دەپ شاڭقىلدادىق ءبىز.
- جۇڭحۋا مينگو ۇكىمەتى انىق-قانىعىنا جەتپەي تۇرىپ ەشقاي وقۋشىنى مەكتەپتەن شىعارمايدى، قايتىڭدار!- دەپ زەكىردى مەڭگەرۋشى.
- قايتپايمىز!- دەپ ءبىز زەكىردىك. - بۇكىلدەي قاتە شارا قولداندىڭ!
- لي ديڭشياڭنان كەيىنگى جازالاناتىنى شاقان ەمەس، مىنە ءبىز!
- ناحاق تاياق جەگەن ۇشەۋىنىڭ كەگىن الۋعا شاقاندى جىبەرگەن ءبىز!
- قايت، شاقان، جاتاقحاناعا!- دەپ ۇيعىر، قازاق وقۋشىلار ەندى شاقانعا زەكىدى.
- سەن قىلمىستى ەمەس، قىلمىستىنى ىزدەپ تابۋشىسىڭ!
- قايت دەگەن سوڭ قايت، جازالاناتىنى سەن ەمەسسىڭ!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

مەڭگەرۋشىنىڭ سىلتەۋى بويىنشا ەكى جياۋگۋان شاقاندى قاقپا جاققا يتەرمەلەگەندە، ءبىزدىڭ ساباقتاستار ءوزدى-ءوز جۇكتەرىن كوتەرىسىپ ءتۇپ-تۇگەل جارىسا ۇمتىلدى. ءۇنسىز تۇرىپ قالعان ءبىر جياۋگۋان ءاشىمنىڭ يشاراسىمەن جۇگىرىپ بارىپ قاقپانى باسىپ تۇرا قالدى...
بۇل مەكتەپتەگى اسكەري تاربيە مۇعالىمدەرىنىڭ باستىعى ءاشىم ەدى. شاقاندى يتەرمەلەۋشى ەكى جياۋگۋان سونىڭ رايىنا قاراپ كىدىردى دە، امالسىزدانعان مەڭگەرۋشىنىڭ ءوزى جۇگىردى قاقپاعا، زاكۇن تاياعىن بىلەي ۇمتىلدى بىزگە.
- قايتىڭدار!
- مەكتەپتەن شىعارىلعان وقۋشىعا زاكۇن تاياعىڭ جۇرمەيدى!- دەپ مەن الدىنا تۇرا قالدىم. مەڭگەرۋشى مەنى سالىپ جىبەرگەندە، يان ياڭ ىرشىپ كەلىپ ارامىزعا تۇرا قالدى دا، الگى ءسوزىمدى حانزۋشاعا اۋدارىپ ايتا قويدى. مەڭگەرۋشى زەكىپ قالدى:
- كىم شىعاردى سەندەردى؟!
- سەن!- دەدىم مەن. - قىلمىستىنى قورعاپ، وعان قارسىلاردى مەكتەپتەن قۋالاپ تۇرعان سەن ەمەس پە؟!
يان ياڭ بۇل ءسوزىمدى دە اجارلانا، وجەت اۋەنمەن اۋدارىپ ايتتى.
- ناق قىلمىستى قورعالىپ، ناحاق كىسى قۋالانسا، ءبىز سول ناحاقتىڭ قورعاۋشىسىمىز!- دەپ ىنتىقباي مەنىڭ الدىما شىعا كەلدى. مەڭگەرۋشىنىڭ تاياعىن مەنەن وزىنە اۋدارماق بولعان ءىسى ەدى بۇل.
تۇنەرىپ تۇرعان ءاشىم جياۋگۋان بىزگە زىرك ەتە ءتۇستى وسى كەزدە. مەڭگەرۋشى دە جالت قارادى وعان.
- قايتىپ كەلىڭدەر، بەرى!
ءبىز ءۇنسىز تۇرىپ الدىق. ءاشىم موينىن شاقانعا بۇردى دا، حانزۋ تىلىندە سويلەدى.
- قايت، جاتاقحاناڭا، جاقسى وقى!... ءۇش جىل وقىپ، مەكتەپ بىتىرۋگە ءۇش-اق ايىڭ قالعاندا قۋالاندى بولماقپىسىڭ؟... مۇنان كەيىن قانداي بۇزاقىنى كورسەڭ دە ۇرماي، قۇلاعىنان ۇستاپ عانا مەڭگەرۋشىگە، ياكي ماعان اكەل!... ماقۇل ما؟!- دەپ، «ماقۇل ماسىن» عانا ۇيعۇرشا ايتتى.
ءبىز شاقاندى جاتاقحاناعا ەرتە جونەلدىك. ۇيعىر ساباقتاستار ءبىزدىڭ كلاستاعىلاردىڭ جۇگىن ءبىر-بىردەن الىپ، يىقتارىنا سالا قايتتى. مەڭگەرۋشى ءبىزدىڭ بۇل ىڭعايىمىزعا قاراپ ءۇنسىز تۇر. ۇلتتىق وقۋشىلارمەن مۇنان كەيىن قالاي بايلانىس جاسارىن ويلاپ تۇرعانداي.
- يان ياڭ جاقسى مۇعالىم ەكەن عوي!- دەپ يۋسۋف قاسىمعا سىبىر ەتە ءتۇستىم.
- ول - كوممۋنيست دەپ ەستىدىم،- دەدى يۋسۋف كۇبىرلەپ، - ءبىز جاق. بىراق، وتە جاسىرىن جۇرەدى دەيدى. شىڭ شىسايدىڭ قولىنا سونىسىمەن تۇسپەي قالعان عوي...
- ءتارتىپ بولىمىنەن كامەن شىعىپ، ەرىپ كەلەدى،- دەپ ارت جاعىمىزدان ىنتىقباي كۇبىرلەپ وتە شىققان سوڭ، يۋسۋف ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدەن الىستاي بەردىك. يۋسۋف ۇيعىردان شىققان «تۇمسىقتاردىڭ» دا ويقاستاپ جۇرگەنىن ماعان كوزىمەن ىمداي كەتتى.

ادىلەتتى تەرگەۋشىم، لي دىڭشاڭدى مومىمەن پەرىپ جىبەرگەنىمدى وقىعانىڭىزدا مەنى قىلىشپەن شاۋىپ جىبەرۋگە وقتالعان-اق شىعارسىز. سىزدە سول جۇيەنىڭ باتىرى ەمەسسىز بە؟ اعانىڭ ءىسىن اعىنان تۋعان ءىنى جاقتايدى. ءسىز دە مەنى تۇرىمە قاراپ تالاي تۇمسىقتاتتىڭىز عوي. لي دىڭشاڭ ءسىزدىڭ اعاڭىز ەكەندىگىندە اعات بار ما. اعاما اساتقان قاتتى مومىسىن ماعان دا اساتار دەپ جارماسارسىز قىلىشقا. امال قانشا، ودان قاۋىپتەنە كورمەڭىز، سىزگە اساتۋ تۇگىل، ول قازىر ءوزىم كەمىرۋگە دە تابىلماي وتىر.
يان ياڭنىڭ ءادىل كوزى تىيماسا، مەنى بۇل قيلى قىلمىستان قىلىشتىڭ ءجۇزى تيا الماق ەمەس. ءىستىڭ قىبىن، قىلمىستىڭ جىمىن قىلىشقا سەنگەندەر ەمەس، سەنبەگەندەر تابادى. قىلىش جاعىنا سابىر ەتە تۇرىپ، بۇل تاراۋداعى ماعان تاعى دا وڭ جاق قىرىڭىزداعى اينەكتەن قاراۋىڭىز ابزال. وڭداعى اينەكتەرىڭىزدىڭ قايسىسىنان قاراعانىڭىزدا دا مەنىڭ وسى رەتكى قىلمىسىم، قاۋىزىن جارا تولعان ەڭ سەمىز كەرى توڭكەرىسشىلدىك بولىپ بادىرايا قالاتىنى داۋسىز.
كەرى توڭكەرىسشىلدىككە تولدى دەگەن ءسوز - كەبىنگە كىرمەي ءولدى دەگەن ءسوز عوي.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"