Detektiv qazaq әdebiyetindegi kenje qalghan janrlardyng birinen sanalady. Búghan әrqalay sebepter bar. Solardyng biri әdebiyetshiler tarapynan detektivti janr retinde mensinbeushilik bolsa kerek. Jaghdaydyng búlay qalyptasuyna arzanqol detektivtik shygharmalardyng kóbeyip ketui de az әser etpey jatqan joq. Amal qansha, osylay jýrgende detektivti gazettik janr sanaytynday jaghdaygha da jetip qaldyq. Detektivke kelgende jaghdaydyng osylay qalyptasuy kerek pe edi, bizdi oilandyratyny, mine, osy.
Kópshilik detektivti Batystyq әdebiyetting jemisi dep týsinedi. Qazaq әdebiyetine әli sinise almay jatqandyghyn da osy payymnan shygharyp týsindiruge qúmar. Onyng ýstine detektivti jenil janr kóretinimiz de jasyryn emes. Búl baghyttaghy tuyndylar qol bosta, sapar ýstinde uaqyt ótkizu ýshin ghana kerek siyaqty bolyp sezilip jatady. Qysqasy, detektivke baylanysty әdebiyetshiler arasynda qalyptasyp otyrghan oi-pikir jaqyn arada onyng kósegesi kógere qoymaytyndyghyn anghartatynday.

Detektiv qazaq әdebiyetindegi kenje qalghan janrlardyng birinen sanalady. Búghan әrqalay sebepter bar. Solardyng biri әdebiyetshiler tarapynan detektivti janr retinde mensinbeushilik bolsa kerek. Jaghdaydyng búlay qalyptasuyna arzanqol detektivtik shygharmalardyng kóbeyip ketui de az әser etpey jatqan joq. Amal qansha, osylay jýrgende detektivti gazettik janr sanaytynday jaghdaygha da jetip qaldyq. Detektivke kelgende jaghdaydyng osylay qalyptasuy kerek pe edi, bizdi oilandyratyny, mine, osy.
Kópshilik detektivti Batystyq әdebiyetting jemisi dep týsinedi. Qazaq әdebiyetine әli sinise almay jatqandyghyn da osy payymnan shygharyp týsindiruge qúmar. Onyng ýstine detektivti jenil janr kóretinimiz de jasyryn emes. Búl baghyttaghy tuyndylar qol bosta, sapar ýstinde uaqyt ótkizu ýshin ghana kerek siyaqty bolyp sezilip jatady. Qysqasy, detektivke baylanysty әdebiyetshiler arasynda qalyptasyp otyrghan oi-pikir jaqyn arada onyng kósegesi kógere qoymaytyndyghyn anghartatynday.
Al, bizdinshe, osy detektiv keremet janr. Ras, janrdyng erekshelikterin týgel eskere otyryp jazylatyn dýniyelerdi oqugha mýmkindik tuyp jatsa. Onyng ýstine detektivti Batystyq әdebiyetting enshisindegi dýnie kóru qate tújyrym. Songhy kezde orys detektivterining «janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay» qaptauy da búl sózimizge jaqsy dәlel bola alsa kerek. Shynyn aitsaq, detektivting aiy osylay onynan tuuyna KSRO siyaqty alyp imperiya qúlaghannan keyingi kezende qylmys әlemining kýrt kýsh alyp ketui de az әser etip otyrghan joq. Qysqasy, detektivke material jeterlik. Áytse de, orys әdebiyetindegi osy janrdaghy silkinis qazaq әdebiyetinde bayqalmauy nelikten? Bizdi osy jaghy oilandyrady.
Eger, tamyry tereng Shyghys әdebiyetine ýnilsek, detektivting bastau elementteri sonau erte kezden búl әdebiyette de jeterlik ekendigin angharar edik. Qytay jәne japon әdebiyetterinde búl baghyt orta ghasyrlarda-aq jeke janr retinde qalyptasyp qoyghandyghy da naqty fakty. Bir mysal keltire ketelik, orta ghasyrlyq Ábu-l-Faradj esimdi qalamgerding «Ghajayyp әngimeler» atty jinaghynda shaghyn әngime bar. Mazmúny tómendegidey. Ensiklopedist ghúlama Ábu әly ibn Sina jergilikti әmirshining qughyndauynan bas saughalap Siriya asady. Damask (Damshyq) shaharynyng kóshelerin aralap kele jatyp, em-dom jasap otyrghan bir dәrigerdi úshyratyp qalady. Áldebir kelinshekting tamyryn ústap, dertin anyqtap otyrghan dәriger ara-túra kelinshekti әngimege tartyp jatsa kerek.
- Qojayynynyz jebirey me?
Kelinshek:
- IYә,- dep jauap qatady.
- Shahardyng týstik jaghyndaghy mahallada túrasyz ghoy?
- Onynyz da ras.
- Keshe tanerteng qojayynynyz airan iship pe edi?
- Búl joly da dәl aittynyz.
Emshi kelinshekke dәrisin berip qaytaryp jiberedi. Múnday súnghylalyqty kórmegen Ábu Ály ibn Sina an-tan. Dәrigerden:
- Siz kelinshekting jebirey ekendigin, qalanyng týstik jaghynda túratyndyghyn, keshe tanerteng qojayynynyng airan ishkendigin qalay dәl bildiniz? - dep súraydy.
- Op-onay. Kelinshek jebirey eken. Al jebireyler óz últynyng adamy bolmasa, ózge últtyng adamdaryna qyzmet etpeydi. Demek, qojayyny da jebirey. Al jibeyler túratyn kvartal qalanyng týstik jaghynda. Qojayynnyng keshe airan ishkenin bilgenim, kelinshekting kóileginde airannyng daghy bar eken. Bir kýndey bolghany sezilip túr. Keshe tanertengilik júqqan bolsa kerek dep joramaldadym. Bayqaysyz ghoy, tang qalatynday týk te joq. Al sizding Ábu Ály ibn Sinanyng dәl ózi ekendiginizdi aitsam jәne tang qalmanyz. Óitkeni múnday jaytqa qyzyghushylyq bildiru tek Ábu Ály ibn Sinagha ghana tәn nәrse bolsa kerek.
Ángime osy ghana. Biraq әngime keyipkerining jekelegen detalidardan jasaghan tújyrymdarynan Konan Doylidyng ataqty Sherloh Holmsynyng oilau jýiesi, qisyngha qúrylghan bayqampazdyghy men múndalap túrghan joq pa! Shyghys Sherlok Holmstary jayly múnday derekterdi kóptep keltiruge bolady. Qazaqtyng joghalghan týiening bir kózining soqyrlyghyn, qúiryghynyng sholaqtyghyn aitamyn dep úry bola jazdaghan bayqampaz jolaushy turaly әngimesi de - detektiv janrynyng halyq shygharmashylyghyndaghy ozyq ýlgilerining biri. Sonday-aq, osy әngimelerden detektiv janryna qoyylatyn basty talaptardyng birin angharmau da mýmkin emes. Yaghny detektiv keyipkeri bayqampaz boluy shart. Logikanyng induksiya jәne deduksiya ispetti basty oilau tәsilderi iz kesushining negizgi qaruyna ainaluy kerek. Oqyrmannyng alar lәzzaty - detektiv qaharmanynyng qiynnan jol tabar osynday oilau mashyqtarynan qúmar qandyru bolatyndyghyn úmytpaghan jón. Dәlirek aitqanda, detektiv janryna qalam terbegisi keletin talapker logika ghylymynyng bilgiri bolugha tiyis. Edgar Allan Po, Artur Konan Doyli, Agata Kristy shygharmalarynyng detektiv janrynyn, japy әdebiyetting klassikalyq ýlgilerine ainaluyna múryndyq bolghan, mine, osy matematikalyq dәldiktegi oilau jýiesine qúrylghandyqtary. Osy rette aqyndyghymen de mәshhýr Allan Ponyng myna sózi oilandyratynday-aq: «Qarghany» jazu barysynda men eshqanday kezdeysoq oralymdar men әsershil shalyqtaulargha úrynghan joqpyn. O basta oilastyrylghanday, aqyryna deyin logikagha sýiene otyryp matematikalyq esepti sheshken sekildi salqynqandy boldym».
Detektiv әldekimder oilaytynday onay janr emes ekendigin әdebiyet tarihyna zer salsaq aiqyn angharar edik. Mysaly, shygharmashylyq ghúmyrynda bes mynday keyipkerdi somdaghan Onore Balizaktyng óz zamandasy, Parijding ataqty iz kesushisi Vidokpen jaqsy tanys bolghandyghy, odan ma¬terialdar alyp otyrghandyghy jazushynyng shygharmashyly¬¬ghy¬na qanshalyqty әser etkendigin býginde dәl tap basyp aitu qiyn. Biraq búl tanystyqtyng jemissiz bolmaghandyghy anyq. Onyng bir dәleli jazushynyng shygharmasynan shygharmasyna kóship otyratyn Votren obrazy.
Sonday-aq, Dostoevskiyding romandarynda da detektiv edementteri az úshyraspaytyndyghyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Gazettegi «qylmysty ister hronikasy» aidarymen berilgen kishkentay ghana habardy «Qylmys pen jaza» sekildi ghajayyp psihologiyalyq romangha ainaldyru - has sheberlikting ýlgisi bolsa kerek. Bizdinshe, dәl osy sheberlikti detektiv basqa janrlardan artyq bolmasa kem qajet etpeydi. Mәsele - avtordyng materialdy qalay iygeruinde, oghan qay qyrynan keluinde. Sózimiz dәlelsiz bolmasyn, argentin jazushysy Horhe Luis Borheste «Iuda satqyndyghynyng ýsh versiyasy» atty әngime bar. Sol versiyalardyng birinde avtor Iuda emes, Isa mәsihting ózi satqyn edi deydi. Avtordyng payymdauyna sýiensek, rasynda da solay siyaqty. Borhes Iudany kýnәharlyq jolgha Isa mәsihting ózi iytermeledi, óitkeni osylay boluy onyng ózine qajet edi dep sanaydy. Izbasarlarymen birge otyrghanda, «Senderding bireulering meni satasyndar» dep jii aituy jәne búl sózdi aitqanda sodan kýdiktengendey әrdayym Iudagha qaraytyndyghy Iudanyng jan dýniyesinde Isagha degen renishting tuuyna әkelip soqtyruy әbden zandy edi dep sanaydy avtor. Áytpese, Isa mәsihting ózin kimning satatyndyghyn bilip otyryp, ony aghat joldan aman alyp qalugha tyryspauy qalay? Borhes әngimesin oqyp otyryp, avtordyng batyl joramaldaryna tanqalmasqa sharang joq. Eriksiz Iuda opasyzdyghynyng múnday da bir versiyasy ómir sýruge qaqyly eken-au degen oigha qalasyz. Mine, búl - sheberlik.
Órkeniyetting damuymen birge, qylmystyng da kýrdele týsetindigi, onyng jana týrleri payda bolatyndyghy zandylyq. Sonymen birge onymen kýresting de jana tәsilderi dýniyege keletindigi aqiqat. Kriminalistika tarihyna qarasaq, búl damudyng qanday qiyn ótkelekterden ótkendigin angharar edik. IYdenfikasiya, daktiloskopiya, ballistika, toksikologiya sekildi kriminalistika taraularynyng әrqaysysy óz aldyna bir-bir kýrdeli sala ekendigin, ghylymnyng songhy izdenisterining jetistikterin molynan paydalanyp otyratyndyghyn sezingen adamgha detektiv janrynyng ýlken әdebiyetting qolbalasy bola almaytyndyghy aiqyn angharylar edi. Mysaly, biz HIH ghasyrdaghy Fransiyada qauipti qylmyskerlerdi esepke aludyng boy ólsheu, ayaq kiyim mólsherin tirkeu sekildi qarapayym tәsilderi qoldanylghandyghyn bile bermeymiz.Al osy tәsildermen býgingi kýni qanday qylmysty asha alar ediniz. Eshqanday da. Bir ghana alyp qalada boyy 180 sm. keletin, ayaq kiyimi 42 razmerli qanshama qylmysker bar. Óziniz qolgha alyp otyrghan qylmysty isting osylardyng qaysysynyng qolynan bolghandyghyn qalay anyqtaymyn deseniz de sharasyzdyqqa úrynarynyz anyq. Al adam sausaghynyng tanbasy sekildi búltartpas aighaqpen kirisseniz dәl qylmyskerdi tabuynyz anaghúrlym jenildeytindigi dәleldeudi qajet etpeydi. Biraq bederi әr adamda mindetti týrde әrtýrli bolatyn sol sausaq qúpiyasyna kriminalistika bir kýnde endegen joq qoy. Sol sekildi arghy-bergi tapansha men myltyq týrlerining barlyghyn bir ortagha jinap, olardyng oghynyn, atylu erekshelikterining minezdemelerin jasau da adam miyna bir kýnde kele qoymaghandyghy jasyryn emes. Qazir ghoy qylmys jasalghan jerde qalghan oqtyng myltyqtyng qanday týrinen atylghandyghyn ballistikalyq ekspertiza әp-sәtte-aq anyqtap bere alady. Syrt qaraghanda op-onay sekildi. Mine, detektiv jazatyn adamnyng kriminaliys¬tiy¬ka¬nyng osynday janalyq, erekshelikterimen jan-jaqty jaqsy tanys boluy shart. Al, búl detektivshiden ýlken ghylymy dayyndyqty qajet etedi. Bizdinshe, osynday úshqyr logika men ghylymy negizge qúrylghan jәne psihologiyamen órilgen detektiv qana shyn mәnisindegi detektiv bola alsa kerek.
Ádette, últtyq mentaliytet, últtyq dýniyetanym dep jatamyz. Qazaqtyng qanynda anau bar, mynau joq degendi qosyp qoyamyz. Joqtyng qatarynda keyde osy detektiv te ketip qalyp jatady. Ókinishti-aq. Bizdinshe, últtyq mentaliytetting jarqyn kórine alar bir túsy - osy detektiv janry. Mysaly, qylmys adam tandamaydy. Biraq últty tandaytyn qylmystar bar. Yaghny siyrek te bolsa jekelegen últtargha ghana tәn qylmys týrleri bar degen sóz. Ghylym osylay deydi. Múnysy negizsiz de emes. Qylmyspen kýres salasynda úzaq jyl qyzmet etken mamandardyng aitatyny da osy. Anau bir jyldary milisiya qyzmetkerlerining tynymsyz tirshiligine ainalghan bir kitaptan mynanday әngime oqyghanym bar. Qaraqshylar týn qúshaghynda әldebir qoymanyng qúlpyn búzyp tonap ketedi. Qylmys ornyna kelgen operativtik top jetekshisining birden kóniline týigeni búl úrlyqty sygan últynyng ókilderi jasaghan bolsa kerek degen oy bolady. Qylmyskerlerdi izdestiru júmystary da osy baghytta jýrgiziledi. Jәne sәtti ayaqtalady. Sonda janaghy iz kesushi qanday dәiekke sýiendi deysiz ghoy. Bar bolghany, qúlyptyng qanday tәsilmen búzylghandyghyna nazar audarady. Al qúlypty búl jolghyday kóbinese sygan últynyng ókilderi búzady eken. Joramal dúrys bolyp shyghady. Mine, qylmys jәne últtyq mentaliytet degenimizding ózara toghysyp jatatyn osynday tústary bar. Osynday jolmen Dostoevskiyding «Qylmys pen jazasyndaghy» ósimqor kempirding últynyng qanday ekendigin anyqtaugha bolar ma edi, oilanyp kóruinizge bolady.
Qazaq detektiyvining kenje qaluyn últymyzdyng qalagha bertinirekte keluimen, al dalalyq túrmysta qylmystyng barymta men qyz úrlaudan ózge týrleri bolmaghandyghymen týsindirgisi keletinder de bar. Jәne búl sózding jany da joq emes. Óitkeni ózine ózi qol kóteru, týbi maniyaktyqqa әkelip soghatyn psihikanyng búzyluy ispetti dertter negizinen ýlken qalalardyng tudyrghan kesapattary ekendigi qúpiya emes. Dәlirek aitqanda, órkeniyetting tudyrghan qúbyjyqtary deuimiz oryndy. Qazaq detektiyvining әli balandau bolyp jatqandyghynyng bir syryn osynday sebeptermen de týsindiruge, úghyndyrugha bolady. Biraq búl qazaq detektiyvi damymaugha, óspeuge tiyis degen sóz emes. Onyng myqty bolashaghy bar ekendigine kýmәnimiz joq. Detektiv janrynyng әlemdik әdebiyettegi ozyq ýlgilerinen ýirene otyryp, ózindik dauysyn tanytatyn kezi de aldaghy kýnderding ýlesinde ekendigine senimdimiz. Búl maqalamen bizding aitqymyz kelgeni, detektiv әdebiyetting ógey balasy emes, óz balasy ekendigin, onyng beldi janrlarynyng qataryna jatatyndyghyn anghartu edi. Qoghamnyng keseli, kólenke jaqtary qylmysty ister arqyly kórinis tabatyndyghyn eskersek, sol dertti anyqtap beretin tamyrshy janr osy detektiv bolsa kerek. Olay bolsa, ony mensinbeuimiz orynsyz.
Endi qazaq detektiyvining býgingi hali jayly az-maz kónilge týigenimizdi aita ketelik. Aytsaq, jaghdayy kónil júbatarlyqtay emes. Avtorlarynyng atyn atap, týsin týstep jatpay-aq qoyalyq, búl janrdaghy qazaq tilindegi oqyrmangha úsynylyp jatqan dýniyelerding barlyghy derlik negizinen ortanqol ghana tuyndylar. Qylmys taqyrybyna jazylatyn kýndelikti gazet maqalalaryna úqsap ketip jatatyndary da az emes. Keybirining tasasynan әdebiyetti «sauyndy siyrynday» kóretini de angharylyp qalady. Búl zandy qúbylys bolar, biraq qauipti nyshan. Sonday-aq shygharmalardan buyny qatyp qalghan steorotip oilau jýiesining salqyny esedi. Mysaly, kóbinese «Týngi saghat ekiler shamasynda audandyq qylmysty izdestiru bólimining bastyghy kapitan Sadyhanovtyng ýiindegi telefon tynyshtyqty qaq tilip bezektep qoya berdi» degen ynghayda bastalatyn dýniyelerding detektiv janryna qanshalyqty qatysy barlyghyn biz bile almadyq. Qazaq detektiyvining jarqyn kýnderi alda deytinimiz de sondyqtan. Tek talap dúrys bolsyn.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"