Balaghynan baylyq sorghalaghan qala

Qazaqstandaghy qoymasy baylyqqa túnghan mekenning biri – Qapshaghay. Almaty oblysyna enetin búl qala Almatydan 53 km qashyqtyqta ornalasqan. Irgetasy 1970 jyldary qúrylghan shaghyn qalanyng jarty ghasyrlyq tarihy bar. 51 jastaghy ólke qay dengeyde damuda? Halqymyzgha berer paydasy qanday? Memleketting órkeniyetin algha sýireude ne júmystar atqarylyp jatyr? Sarapqa salyp kórelik.

Qazynaly Qapshaghay

Býginde respublikamyzdyng Las-Vegasy atanyp ketken Qapshaghaydy dýiim kópshilik kazinomen elestetetini anyq. Endi ony joqqa shygharmaymyz. Alayda, qatelespesek, 2007-2008 jyldardan bastap alyp shahar Almatydaghy oiynhanalar derliktey kóshirilip, osy eldimeken oiyn alany – ýlken demalys ortalyghyna ainaldy. Dese de, oghan deyinde, qazirde  Qapshaghay – sugha shomylatyn aimaq sanalghan. Búl jerde «teniz» dep atap ketken Qapshaghay bógeni júmys jasaydy. Mausym aiynyng 1-shi júldyzynan múnda sugha shomylu mezgili ashylady. Mine, karantinning ekinshi jazdyq mausymyna ayaq basqaly beri otandyq turister kóbeyip, el ekonomikasyn kóbeytetin uaqyt ta tayady. Byltyrghy derek boyynsha, múnda kelushiler sany ótken jyly әldeneshe ese artqan. Yaghni, el-júrt qolda bar qarajatyn ózge shetelge shashpau kerektigin týsindi. Basty sebep, tughan ónirimizding tendesi joq tamasha tabighaty,  әlemning damushy esh memleketinen kem emes. Kózding jauyn alatyn kórikti jerler men tarihy oryndar da jeterlik. Eng әueli, ózinning tamyryndy tanu arqyly  bolashaq úrpaghyna ýlgi-ónege beru, ósiyet qaldyru.

«Aqjayyq»  demalys bazasy

Sonadaydan kózge qazaqy ystyq atauymen ystyq kórinip, birden baurap alghan demalys kesheni songhy ahualgha baylanysty sanitarlyq talaptargha say qyzmet etedi. Pandemeya kezinde demalushylardyng qauipsizdigin qamtamasyz etu basty nazarda bolyp, dembil-dembil dene qyzuy mindetti týrde ólshenip, saqtyq erejeleri qatang týrde jýzege asyrylmaq. Ghimarat aumaghynda adamdargha qajet kezinde shúghyl medisinalyq kómek bólimshesi men «Jedel jәrdem» kóligi júmys jasaydy. Ashyluy jaqynda bolatyn mekemedegi qonaqýy 45 oryngha eseptelinip salynghan. Sonday-aq, últtyq naqyshta jasalghan 8 kiyizýy 500 adamgha josparlanghan. Aytuly nysanda balalar oiyn alany, tóbesi jabyq demalatyn jerler, shezlongter qosa júmys istep, barlyq zamanauy ýlgidegi servis jaghdayy qarastyrylghan.

Búl qala - ekoturizm ordasy

Bireu bilse, bireu bilmeydi, negizi Qapshaghay – naghyz ekoturizm oshaghy. Múnda elimizde arzan elektr energiya kózderimen qamtamasyz etetin elektr energiyasy quatyn halyq sharuashylyghyna qoldanudyng tiyimdi joldary bar. Sonyng biri – jel energiyasy. Jel energetikasy qondyrghysymen jel kýshimen alynatyn elektr energiya quatyn keninen óndiruge bolady. Jel energiyasynyng basqa energiya kózderinen ekologiyalyq jәne ekonomikalyq artyqshylyqtary kóp. Býgingi tehnologiyasy damyghan ozyq zaman týgili, keshegi ótken birneshe myndaghan jyldar boyy adamzat balasy jel energiyasyn paydalanyp, jelken kómegimen jýzip, jer sulandyru kezinde jel diyirmeni retinde dәndi-daqyl ónimderin úsaqtap-úntaqtau ýshin qoldanghany tarihtan belgili. Qapshaghay qalasynda «Sarybúlaq» jәne «Annar» atty jel elektr stansiyalary bar. «Annar» 2017 jyldyng mamyr aiynan júmys jasap keledi. 2018-2019 jyldary 12 jel generatorlary Shengeldi auyldyq okrugine qondyrylghan. Jobany úiymdastyrushylar «Kerbúlaq JES» jәne «Kerbúlaq-2 JES» jauapkershiligi shekteuli seriktestikteri. Qúrylghylar Europadan tapsyrys arqyly jetkizilgen. Atalmysh joba ýshin 7,5 mlrd tenge júmsalghan. Al, Qapshaghaydaghy ekinshi qaynar búlaq – kýn energetikasy. Kýn quaty sheshuli ekologiyalyq faktordyq biri. Jer betindegi jaryqta ómir sýretin tirshilik iyelerining barlyghy fotosintez prosesi arqyly energiyammen jәne qúnarly zattarmen qamtamasyz etiledi. Ulitrakýlgin, kórinetin, sonday-aq infraqyzyl sәule shygharu syndy ýsh aimaqty kýn sәulesining spektrin paydalanudyng qajettiligi men mýmkindigi orasan zor. Sonyng biri emes, biregeyi - «Eneverse Kunkuat». Enevers kýn quaty - Qapshaghay qalasynan 12 km, al Almaty-Taldyqorghannyng Baqanas baghytyndaghy jolynan 7 km  qashyqtyqta oryn tepken.

Tarih túnghan turizm aimaghy – «Tanbaly Tas» 

Almaty oblysyna qarasty ónirding biri – Ile ózenining ong jaghalauyndaghy «Tanbaly Tas» tarihiy-mәdeny eskertkishi. Tanbaly petroglifteri YuNESKO-gha «Tamghaly» dep enip ketken. Dúrysy – Tanbaly Tas. Sol sebepten el arasynda eki ataumen atay beredi. Ondaghy tanbalar qola dәuirinde, 3-5 myng jyl búryn salynghan.

Ashyq aspan astyndaghy altyngha bergisiz jauhardy qorghau maqsatynda 2001 jyldan beri tarihy manyzy bar eskertkishter tizimine engen, al 2003 jyly Ýkimet qaulysymen «Tanbaly» memlekettik tarihiy-mәdeny jәne tabighy qoryq-muzeyi respublikalyq memlekettik mekemesi mәrtebesin alghan. Bir aita keterligi, elimizde attary úqsas bolghanmen, bolmysy ózgeshe qos meken bar. Naqtyraq aitsaq, Ile audanyndaghy «Tanbaly Tas» pen Jambyl audanyndaghy «Tanbaly». Ekeuining aiyrmashylyghy jer men kóktey. Sondyqtan shatastyrugha mýldem bolmaydy. Bizding tilge tiyek etip otyrghanymyz – alghashqysy. Tarihy terennen tamyr alatyn ordada qúz jartastar men múz dәuirinen qalghan domalaq pishindi tastar dala tósine tógile salghan kólemi ýlken marjan dersiz, qúddy. 16 ghasyrdaghy Budda men Búrhan suretteri oiylyp salynghan suretter qazaq ghalymy Shoqan Uәlihanovtyng nazaryna iligip, zertteu júmystaryn jýrgizgen. 60 metrlik ýlken jartastar betindegi әrtýrli beyneler tiybet, qytay, japon, sarmat jazularymen tolyqtyrylypty-mys. Dәl qazirgi uaqytta bizge belgilisi 16 jazu men 4 suret ghana. Búdan shyghatyn qorytyndy, aldaghy uaqytta alyp aimaqty alyp jatqan qoryqty tolyqtay zerttep, baba amanatyn úrpaqtan-úrpaqqa jetkizuimiz tiyis. Tarihshylarymyz, etnograftarymyz ben bolashaq jas ghalymdarymyzgha qúlaqqaghys bola jýrsin, úlanghayyr ken-baytaq jerimizde әli de qúpiyasy ashylmaghan qúndy qazynaly ólkemiz barshylyq.

Eko-turdyng útymdy túsy

Eger biz osynday tanymal jerlerdi ary qaray tanyta týsip damytsaq, tarih pen mәdeniyetting kemesin órge jýzdirsek, әlemning әr týkpirinen turisterding aghylatyny sózsiz. Túryp jatqan elimizdegi túnghan baylyghymyzdyng baghasyn әli baghamday almay kelemiz. Degenmen, «qu shóppen auyz sýrtuden» aulaqpyz. Óitkeni, Ruhany janghyru baghdarlamasy ayasynda Almaty oblysy әkimining qoldauymen, «Jetisu media» ortalyghynyng úiymdastyruymen keyingi jyldary press-turlar óte jii ótip jatyr. «Halyqtyng qúlaghy, kózi hәm tili» sanalghan BAQ ókilderimen birge kiyeli jerlerge, tarihy nysandargha sayahat jasau dәstýrge ainalghan. Aytuly ekotur sapary – sonyng naqty kórinisi. Ayta keterligi, búl joly jurnalister qauymy tabighattyng súlulyghyn tamashalap, ghalamat ghajayyptarymen tanysumen qatar, arnayy kiyimder kiyip, shashylyp qalghan qoqys-qaldyqtan tazalady. «Jýz ret hali qalay eken dep súraghansha, bir ret amandasyp qayt» dep aityp otyrushy edi mening marqúm әkem. Elden estip, derekterden oqyp, teledidardan kórgen de jaqsy. Alayda, óz kózinmen kórip, qolynmen ústaghangha eshtene teng kelmeydi. Jýreginmen sezinu – baqyt qúshaghyndaghy sәt. Jýzege asyrylghan mәdeny is-shara «Gýldene ber, mening Jetisuym» atty eko-festivalide útqan jәne úqqan túsymyz tym kóp boldy.

Aray Júmashqyzy

Abai.kz