Jәnibek Sýleev - belgili jurnalist, kósemsózshi. Ózining sózimen aitqanda, «shala qazaq». Biraq orys tilinde maqala jazsa da, qazaq tili, qazaq qoghamynyng qajettiligi túrghysynda oy qozghaytyny da shyndyq. Jәnibek Sýleevting jyl basynan bergi orystildi gazetter men reseylik aqparat qúraldaryna bergen birqatar súhbattary qoghamdyq ortada biraz dau tughyzdy. Osyghan oray, әriptesimizge jolyghyp, pikirin bilgendi jón kórdik.

«QOGhAMNYNG EKIJÝZDILIGI ShEKTEN ShYQTY»

Jәnibek Sýleev - belgili jurnalist, kósemsózshi. Ózining sózimen aitqanda, «shala qazaq». Biraq orys tilinde maqala jazsa da, qazaq tili, qazaq qoghamynyng qajettiligi túrghysynda oy qozghaytyny da shyndyq. Jәnibek Sýleevting jyl basynan bergi orystildi gazetter men reseylik aqparat qúraldaryna bergen birqatar súhbattary qoghamdyq ortada biraz dau tughyzdy. Osyghan oray, әriptesimizge jolyghyp, pikirin bilgendi jón kórdik.

«QOGhAMNYNG EKIJÝZDILIGI ShEKTEN ShYQTY»

- «Men - shala qazaqpyn» deysiz. Sonda siz «shala qazaq» ekeninizge namystanbaysyz ba? Álde maqtanasyz ba?
- «Naghyz qazaq» degen ataudy oilap tapqan men emes! Birneshe jyl búryn Mekemtas Myrzahmetovting maqalasyn oqyghanym bar (әlde «Ana tili», әlde «Qazaq әdebiyeti» gazetinde). Sonda ol «ada qazaqtar», «taza qazaqtar» degen úghymdardy paydalandy. Qazirgi tanda qazaq baspasózinde keng taraghan oidy aitty: «orystildi qazaqtar - qazaq emes» dep. Sodan beri túrghan dauyl әli basylghan joq.
Sol kezde men namystandym. Ne ýshin ekenin bilesing be? Bizding qazaq intel­liygensiyasynyng sonshalyqty dәrmen­sizdigine namystandym. Bizding aqsaqaldar nege sovet zamanynda qarsylyq retinde ýstine benzin qúiyp, ózin órtep jibermedi nemese gruzin Zviad Gamsahurdia nemese әzirbayjandyq Abulifaz Elichiybey siyaqty dissiydent bolmady? Bizding barlyq aqyn-jazushylarymyz, әsirese sovettik zamannyng aqyn-jazushylary - patriot retinde әreket ete almady. Qazir olar batyl. Biraq kezinde qazaq mektepterin jabugha jol berip, qazaq auylynyng baqytty ómiri turaly tom-tom romandar jazyp, aqysyna sovet biyliginen qalamaqy, pәter, «Volga» alghan úrpaq býginde qazaqtardy bóluge kiristi me? Al bizding basqaru organdarynda qyzmet etken azamattar, sayasiy-partiyalyq nomenklatura she? Olardyng bәri derlik auyldan shyqqan - olar ana tili ýshin ne istedi? Olar óz qoldarymen shala qazaqtar buynyn ósirip shyghardy, endi últtyng damymay qalghanyn sol úrpaqtan kóre me?
Sondyqtan ol úrpaq ýshin maqtanatyn eshtene joq. Shamasy, әueli orystardyng bәri ne ólip, ne kóship ketu kerek pe?! Sodan keyin shala qazaqtar qúryp-bitui tiyis. Sol kezde ghana naghyz-suvereniytet ornyghatyn shyghar.
Búl jerde auyl aqsaqalynyng jәimen ghana «Qazaqsha sóile» degeni bir bólek, onyng ýstine auyl qariyasy ony beybit kónilmen aitady.
- Siz «orystar Qazaqstannan eshqayda kóshpeydi» deysiz... Olardyng qogham­daghy roli qanday bolmaq? Barlyq týsi­nispeushilik osydan kelip shyghady. Yaghny Qazaqstanda orys tili qazirgi jagh­dayyn saqtap qala ma?
- Jo-joq. Birinshiden, orystar túrmystyq dengeyde oryssha sóiley bermek.
- Al qazaqsha she?
- Qazirgi emes, kelesi úrpaq qazaqsha sóileui mýmkin. Bolashaqta Qazaqstanda túryp, qazaq tilin bilmeu óte qiyngha ainalady.
Biraq Qazaqstannan kóship ketip jatqandar egde jastaghylar emes, qylshyldap túrghan jas azamattar. Qazaqstanda onsyz da zeynetkerlik jastaghy túrghyndardyng sany 18 payyzgha jetken. Últtyng qartangy qazaqtardyng emes, negizinen orystardyng esebinen jýzege asyp jatyr. Qazir olardyng sany 4 million bolsa, endigi on alty jylda orystardyng sany 2,5 mln.-nan azayady.
- Bir súhbatynyzda (IA REGNUM) qazaqtildi gazetter 90-shy jyldardaghyday «bәri nashar» deytin uayym-qayghydan arylghan joq deysiz. Sonda sizdinshe, qazaq gazetteri kóteretin últ, til, dil mәseleleri oidan shygharylghan ba?
- Múnday mәselelerding bar ekeni ras. Kez kelgen baspasózden oily maqalalar tabugha bolady. Áytse de búl maqalalardyng tiyimdiligi nólge ten. Tek jaghymsyz kónil-kýy tudyrady... Jaranyng auzyn tyrnalap, nәtiyjesinde mýlde búrys diagnoz qoyady. Búl mún-zar tәuelsizdikting 20 jyl boyy jalghasyp keledi, búghan qayta qúru zamanyndaghy bes jyldy qosynyz. Sonda 25 jyl boyy sozylyp keledi.
Til turaly jaza beredi, jaza beredi. Nәtiyje qayda? Nәtiyje joq, tek shala qa­zaq­tardy bir jaqqa qúrtsaq, qazaq tilining jaghdayy dúrystalady degenge aldanghan adamdar ghana bar. Gazetti ashyp qalsang - bizding lingvister qazaq tilining kóne ghún tiline qanshalyqty jaqyn ekenin taratyp jazady. Áriyne, bilgenge marjan. Biraq búl Dos Kóshim endi aita bastaghan (әiteuir, aitty-au!) sosiolingvistika emes.
Au, mamandar qayda? Olar bar ma, ómirde joq pa?
Men «Aray-Zarya» jurnalynda júmys istep jýrgenimde Jasaral Quanyshәlining bir maqala әkep bergeni esime týsip otyr. Orys tilinde edi... Maqala týrmede kimderding otyrghanyn qarandarshy, qylmys әleminde kimderding avtoriytet ekenin qarandarshy - yaghny olardyng bәri basqa últtar degen maghynada. Al qazir osy taqyrypta Jәkeng ne dep jazar eken, a?
Taghy bir mәsele. Islam - úly din, oghan dauym joq, biraq Qazaqstanda onyng orny qanday? Meshitter qatary jyl sayyn kóbeyip keledi, Almaty men Astanada júma namazgha jinalghan halyq meshitting ishi-syrtyna syimay ketedi. Biraq qazaqtar arasyndaghy súmdyq qylmystar, onyng ishinde araqtyn, esirtkining kýshimen jasalghan qylmystar sany azayar emes. Halifat qúru iydeyasyn aitpay-aq qoyayyn. Kezinde Qúran men Injilden úrlanghan kommunizm qúrushynyng 10 qaghidasyna say ómir sýrgen bir adamdy kórmedim ómirde. Sovettik iydeologiya ekijýzdi bolghan desedi. Biraq býgingi kýnning ekijýzdiligi shekten shyqty. Sondyqtan daghdarys menedjeri rolindegi Stalinning qatal tәrtibin Resey ghana emes, kóp úzamay biz de ansay bastauymyz mýmkin.

«KÓP NÁRSENI ÓZGERTU KEREK»

- Bizde últtyq iydeya bar ma? Sizdinshe ol qanday boluy kerek?
- Basty iydeya - Tәuelsizdik iydeyasy. Biraq qazir qazaqtardyng ózderi osy Tәuelsizdikting mәnine riza emes siyaqty kórinedi. Ózimizding derbes memleketimiz bar ekendiginde әrkimnin-aq ýlesi bar ekenin sezinu joqtyng qasy. Bir jaghynan bar siyaqty, ekinshi jaghynan, óz jayyndy ózing ghana oilaysyn. Sodan kelip tuysqanshyldyq, qylmystyq-mafiyalyq t.b. qúrylymdargha kirigu bastalady. Ekinshi jaghynan, bizge kapitalizm degenimiz - әrkimning óz kýnin ózi kórui dep týsindirdi. Olay boluy ýshin - bizde zandardyng oryndalu pәrmendiligi az. Mysaly jurnalisterdi kez kelgen aqshaly adam zandy jolmen-aq yqtyra alady. Al BAQ-ty qorghaytyn zandar bar ekenine eshkim bas qatyrmaydy da. Sonda iydeal degen - zandy belden syndyru, sonda sen «krutoysyn».
Árbir halyq әdildikti ansaydy, al biz­ding memlekette ol joq siyaqty. Qazaq Ádil­digi iydeyasyn qalay qorghau kerek? - tek zandy qatang saqtau arqyly ghana. Al zan­dardy oryndatu ýshin ne isteu kerek, sybaylas jemqorlyqty joy kerek pe? Biraq ol barlyq jerde bar, AQSh-ta da, Europada da - biraq zandar pәrmendigi ol elderde qatang saqtalady. Endeshe, bizde eshkimdikine úqsamaytyn, úsqynsyz sybaylas jemqorlyq bolghany ghoy, onyng auqymynyng kendigi sonshama, bәrimiz ony synaymyz, biraq sonyng ishinde ómir sýremiz. Ony ne semirtedi? Jogharydan tómenge, tómennen jogharygha baghyttalghan ortaq memleketshildik sana-sezimning joqtyghy. Osy jerde taghy tyghyryqqa tirelemiz.
Qazaqtyng ózi dәstýri bar. Ol óz әleminde ómir sýrip jatyr. Al syrtqa shyqqan nәrsening bәri - odan tysqary, jat. Shirigen júmyrtqa. Qoryta aitqanda, kóp nәrseni búzbay, kóp nәrseni kýresinge tas­tamay, ortaq iydeyanyng tuuy mýmkin emes.
- Taghy bir súhbatynyzda auyldan keletin qazaqtardyng jartysynan kóbi «shala qazaqtargha» ainalady deysiz. Búghan qanday negiz bar?
- Ghalamdastyru prosesining qazaq, tipti odan kenirek alsaq, qazaqstandyq siyaqty әlsiz qoghamdargha yqpaly kýshti bolmaq. Sondyqtan shala qazaqtardyng kóbengine bas­ty sebepker de sol. Dәstýrli mәdeniyetti saqtau kerek, biraq ol qoghamnyng barlyq múqtajdyghyn qamtamasyz ete almaydy. Al qalalyq ózindik mәdeniyet qazaqtarda әli qalyp­tasyp bolghan joq. Búl orayda biz bәrimiz de marginalmyz - etti jeymiz, biraq biydi úighyrsha-ózbekshe biyleymiz. Barlyq tehnikalyq janalyqtar, taghysyn taghylar aghylshyn tilinde payda boluda, ara-túra orys tilinde. Áytse de orys­tar býginde aghylshyn tilining kalikasyna ainalghan orys tiline beyimdele alar, al biz she?
Shala qazaqtardy biz tegine emes, tiline qarap anyqtaymyz ghoy, solay ma?
Óz ana tilin jәne kez kelgen әlemdik tildi bilgen adam - basqa qazaq. Ol patriot boluy mýmkin, kosmopolit nemese antiqazaq boluy da ghajap emes. Biraq olar qay kezde de tek qana qazaqsha sóileytin qazaqtardan basqasha bolmaq. Naghyz qazaqtardyng bir dәiegi - «shala qazaqtar, óz týrlerine qarandarshy, sender esh uaqytta orys nemese aghylshyn bolmaysyndar» deydi. Mysaly men orys ta, aghylshyn da bolghym kelmeydi. Al qazaq bolugha bolmasa, onda men shala qazaq bolayyn.
Bir jaytty eskeru kerek. Sovettik zamannan qalghan shala qazaqtar týrli taptyq ortadan shyqty, olardy «sovettik» dep bir-aq sózben toghystyrugha bolady. Al endigi payda bolatyn shala qazaqtardyng jóni bólek. Qazaq qoghamynyng ózi kastalyq qoghamgha ainalu ýstinde. Gýlbighash, mysaly sen ekeumiz bir әleumettik tepkishekte túrmyz, bizding balalarymyz da shamamen teng bolmaq. Al shala qazaqtar negizinen qoghamnyng jogharghy satysynan shyghady. Olar keshegi sovettik shala qazaqtargha qaraghanda qazaqsha bilui mýmkin. Oghan qosa olar Batysta ózderine jayly ómir qúryp alady. Qúryp ta jatyr.

«QAZAQTY BÓLGEN MEN EMES!»

- Qazaqty qalay ghana bólmegen... Rugha, jýzge, dinge qatysty. Endi mine, tildik-mentaliytettik erekshelik arqyly bólu beleng aldy. Siz de «naghyz qazaq», «shala qazaq» dep qazaqty taghy ydyratyp otyrghanynyzdy bilesiz be?
- Biz әngimening basynda aityl­ghan mәse­lelerge oraldyq. Ziyaly qauymgha rahmet aitynyz - shala qazaq, ada qazaq, naghyz qazaq, taza qaza, alban qazaq, nayman qazaq, aday qazaq t.b. úghymdardy oilap tapqan Sýleev emes. Ádette, orystar múndayda auru bastyng mәselesin deni sau basqa kóshirmeniz deydi. Al bizde she.. auru bastan - auru basqa... Sodan son, menen qúbyjyq jasaudyng qajeti joq. Sen súramasan, men aitpas edim. Árkezde osylay. Men qazaq publisisteri siyaqty әdeyi maqala jazyp, arnayy súhbat bermeymin. Al súrasa, jauap beremin. Endeshe, mening sózderimdi eshkim baspaytyn qylynyzdar. Biraq odan baghanadan beri aitylghan týitkildi mәseleler ózdiginen sheshile salmaydy. Ási­rese, bir dinning ishindegi sektanttyq bóli­nister - vahhabitter, sufister, ahmadiyler. Oghan da shala qazaqtar kinәli me?
- Aldaghy uaqytta Qazaqstanda orys­tar da, orys tili de eshqayda ketpeydi deysiz, jә, orystar osy jerding azamattary retinde qalsyn-aq, olardy eshkim quyp jatqan joq. Biraq olar tәuelsiz Qazaqstannyng zandaryn qúrmettep, eng әueli memlekettik tildi mengerip, osy elding órkendeui ýshin qyzmet etui kerek qoy? Al «úly Reseyge» qarap, ansary auyp otyratyn, keshegi odaqtyng qayta ornauyn ansaytyn azamattar Qazaqstannyng tәuelsizdigine kýmәn keltirmey me?
- Sózinning jany bar. Biraq bastan-ayaq shyndyqqa say emes. Orys tilin alayyqshy. Kóptegen salalarda ol qazaq tilimen bәse­kege týsip, basymdyq kórsete alady. Buro­kratiyalyq is qaghazdaryn jýrgizu isin әupirim­men jýrip әiteuir qazaqshaladyq. Yaghny tolyq emes. Bir ghana súraq, Parlamentte zang jobalary qay tilde jazylady?
Al ekinshi jaghynan, bazarda, kólik juu oryndarynda, jalpy kóshelerde orys tili shettep qalyp jatyr - búl jerlerde qazaq tilin mengeru kerek bolady. Osy da jenis pe? Qaladaghy kóshelerding qazaqsha sóileui - memlekettik tilding mәrtebesin kórsete me? Joq! Memlekettik til degen júmys tili boluy kerek. Mysaly zauyttarda, óndiris oryndarynda, ghylymiy-zertteu salalarynda qazaq tiline zәrulik tuuy ekitalay.
Ghylymy zertteu oryndarda, óndiriste atom elektr stansiyasynda mamandar aghyl­shynsha, oryssha bilui mýmkin, tipti japonnyng qúral-jabdyghymen júmys isteytin bolsa, japonshany da mengeredi. Múnyng bәri tilding ekonomikalyq tiyimdiligine qatysty.
Men bir oy aitayyn - eger KSRO kezinde júmys istep túrghan kәsiporyndardyng tym qúryghanda jartysy әli saqtalghanda, qazaq tili býgingidey keng qoldanysqa enbes edi. Búl oidy odan әri terendetuding qajeti joq shyghar.
Odan әri barayyq - orystar Qazaqstannyng damuyna belsendi týrde qatyssyn deysin... Onyng astarynda ne bar? Olardy qyzmet satysymen kótermeleu me? Turasyn aiqanda, qazaqtardyng ózderi múny qalamaydy, al orys­tar qyzmet kórsetu salasyndaghy oryndardy iyelenip alghan, biylikke úmtylmaydy da. Búghan deyin aitqanymday, olar Qazaqstanda qala beredi, biraq men olardyng ókili Qazaqstan preziydenti bolady degenim joq. Al orystar qazaqqa tәn nәrsening bәrine, bizding memlekettik rәmizderimizdi t.b. syilap-qúrmet kórsetui ýshin, - biz ózimiz soghan say ýlgi kórsetuimiz kerek. Bizde búl da jetispeydi ghoy. Al qyzyl sóz ben bos әngime defisit emes.
- Qazaqstan, Resey, Belarusiting Eura­ziyalyq odaq qúru talpynysyn key­bir azamattar KSRO-gha úqsas odaqtyng qay­ta jandanuy ma dep qauiptenedi. Búl odaqtan últqa degen qauip kórmeysiz be?
- Euraziyalyq odaq degenimiz onshalyqty jaqsy emes... Qazaqtar men orystargha or­taq qasiyet bar - kez kelgen iydeyanyng ónin ózgertip, mәnin joghaltyp alady. Mening oiymsha, әlem geosayasy alasapyran dәuirding aldynda túrghanda, múnday iydeyalar ne birjola qúrdymgha ketedi, ne bolmasa shynynda iske asyp, naqty Odaqtyng qúryluyna әkeledi.
Onyng ýstine, qazaqtar búl jerde boylarynda memleketshildikting bar ekenin tanytsyn. Aqyry odaq qúryp jatyr ekenbiz, onda әrbir tarmaq boyynsha әr jaqqa tiyimdi nәtiyjege úmtyluy kerek edi. Al әzirge búl odaqtan Belarusi qana azghana diviydend alyp jatyr.
Qazaqstannyng Reseyden tys basqa jolmen damu mýmkindigi bar. Biraq ol ýshin Iranmen, Pәkistanmen birigu kerek - óz energetikalyq qorlarymyzdy Qyzyl tenizge shygharuymyz keerk. Ol ýshin myqty diplomatiya, strategiyalyq oi-óris qajet. Ázirge Nazarbaev neghúrlym ontayly jolmen jýrip keledi, sonyng arqasynda Qazaqstandy syrtqy sayasattaghy iri qatelerden saqtap keledi.

«ÚLT BOLYP QALYPTASU JOLYNDAMYZ»

- Qazaq halqy últ retinde qalyptasty ma? Últ bolyp qalyptaspasa, onyng qalyptasu dengeyine qanday sipattama beresiz?
- Qazaqtar kóptegen kóne rular men halyqtardyng úrpaqtary, biraq sayasy mәndegi birtútas әri tolyqqandy Últ retinde әli qalyptasyp bolghan joqpyz... Últ bolu ýshin qajetti sharttardyng biri - ishki birlikting boluy. Gýlbighash, sen «múnday birlik bar, tek shala qazaqtar búl birlikten tys» dep sendirmek bolasyn-au, al men shala qazaqtarsyz últtyq dengeydegi biriguding boluy mýmkin emes deymin. Bir nәrseni moyyndaymyn, biz últ bolyp qalyptasu jolyna týsken shygharmyz. Degenmen búl baghytta bizding túlparymyz bir ornynda tebinip túrghan siyqty, jele jóneluge jiger kerek... Nege ekenin, osydan 20 jyl búryn әni-mine shaba jóneletindey kórinetin edi, al qazir múnday sezim úty-kýili joq...
- Tәuelsizdik alghan jyldary kóptegen azamattar (mysaly Dos Kóshim) «Qazaq halqy «dekolonizasiya» satysynan ótip baryp, otarshyldyq sanadan qúylady» degen pikir aitty. Biraq sol ótkelden biz әli ótip bolghan joqpyz. Endigi otarshyldyq sanadan arylu kesh emes pe?
- Metodologiya túrghysynan alghanda, búl termindi abaylap qoldanu kerek... Dekolonizasiya dep neni aitamyz? Sayasy әri basqa da ghylymy әdebiyette búl terminge naqty anyqtama berilgen ghoy. Bizding danyshpandarymyz eng әueli «ruhany dekolonizasiyany» menzeydi. Yaghny orys tili men orys yqpalynan arylu. Biraq búl týsinikting ayasy óte tar ghoy! Al onyng sayasy maghynasy qayda? Sebebi orysqa tәn nәrsening bәrinen bas tartqanda, biz «neokolonializm» degen qúbylysqa neni qarsy qoyamyz? Al «neokolonializm» reseylik qana emes, oghan qosa taza batystyq yqpal... Onyng ýstine, bizding kómirsutekterde amerikalyqtardyng da mýddesi bar ghoy, solay emes pe? Shyndyghyn aitqanda, búryn «dekolonizasiya» dep afrikalyq elderding tәuelsizdik aluyn aitatyn. Al qazir Magribten OAR-gha deyingi Afrikagha qaranyzshy. Shynayy tәuelsizdikting iyisi de sezilmeydi, óitkeni endigi Qytay da sonda... Beybit jolmen bizdi ózining ekonomikalyq koloniyasyna ainaldyrghan Qytay! Afrikada olar qazir «qazaq» tәjiriybesin engizude. Basqasha aitqanda, Dos Kóshimder «dekolonizasiya» iydeyasymen bayaghyda keshigip qalghan, búl termin әlemdik derjavalar men olardyng koloniyalarynyng qanday jolmen damuynyng ynghayyna sәikes, alghashqy maghynasynan airylghan.
Sol eki aralyqta KSRO-nyng ne ekenin bilmeytin tútas buyn ósip shyqty. Aytpaqshy, men barlyq halyqtar talantty әri dana, olardyng ishinde jaqsysy-jamany bolmaydy degen jalpaq sózderden de jiyrene bastadym. Mýlde olay emes! Halyqtar da adamdar siyaqty - әr týrli. Álsiz, osal halyqtar bar, batyry bar, әskery ónerge iykemsizi bar, enbekqor nemese kerisinshe jalqau halyqtar bar... Qazaqtar әzirge joly bolghysh halyq sanalady. Olardyng qolynda әlemdik derjavalargha úsynatyn baylyghy bar, onyng ýstine qalay ómir sýremin dep әzirge qayghyrmaydy. Búl - tabighy qazba baylyghymyzdyng arqasy. Ol baylyq bitkende, kýnimiz ne bolady? Kóshimder odan da halyqty ne nәrsege dayyndau kerektigi jóninde, osy planeta betinde halyqty saqtap qalu ýshin, tym qúryghynda bizden sany eki ese az finderding dengeyinde ózimizdi ózgege syilata alu ýshin ne isteu kerektigi jóninde oilansa kerek edi...
Qazaqtardyng miftik dekolonizasiyasy turaly jaq sarnap aita bergeninen ne payda, búl ýshin ne isteu kerektigi jóninde naqty iydeyalar aitylmasa. Tek býgin úiyqtap, erteng tanerteng túrghanda bәrimiz jappay qazaqsha sóileyik degennen basqa. Sonda ne, bizding múnay-gaz keshenimiz, ken oryndarymyzgha dereu nasionalizasiya jasalyp, al bizde Týrkimenstandaghy siyaqty benzin tegin bola ma? Álde biz futboldan әlem chempiony bolamyz ba?
- Últshyl patriottargha degen kóz­qarasynyz...
- Últshyl patriottar kópten beri mening zyghyrdanymdy qaynatyp jýr. Olardyng ózara birligi bolmaghany qaryn ashtyrady. Ishinen suyrylyp shyghatyn kóshbasshy joq. Áriyne, men aralasyp jýrgen azamattardyng ishinde myqty úiymdastyrushy, bilikti, bilimdi jigitter bar, biraq әlde harizma jetispey me, әlde... Áyteuir, shala qazaqtardy «óz lagerine» tartatynday tartymdy túlgha kóre almaymyn. Ritorika, mún-zar, kópirme sóz kóp, biraq naqty iske kelgende...
- Olarmen ortaq týsinistik qaydan bolsyn, sizder eki týrli tilde sóileysizder ghoy? Dýniyetanymdarynyz eki bólek...
- Joq, dýniyetanymymyz úqsas. Mysaly Jasaral men siyaqty sovettik shiyneliden shyqqan adam. Bir ghana aiyrmashylyq bar: ol orystargha tis qayraydy. Mening de orystargha óz narazylyghym bar. Biraq bir nәrseni anyq týsinu kerek qoy: biz kóshpendi halyq retinde kez kelgen otyryqshy halyqtan jenilis tabar edik. Resey bolmasa, basqa otyryqshy elden. Mysaly Angliya janymyzda bolyp, Aughanstandy jaulap alsa, onyng artynan bizdi de jútar edi. Biz onda qazir ýndisterge úqsap, aghylshyntildi bolar edik.
Eger biz әu basta otyryqshy halyq bol­ghanda, taghdyrymyz basqasha bolar ma edi. Kóshpendi halyq bolghanymyzdy jaqsy da, jaman da dey almaymyn. Biz osyndaymyz, bar bolghany sol. Qúdaydyng mandayymyzgha jazghany osy.
Al orys pen qazaqtyng jany úqsaytyn siyaqty, ekeuine de dualizmning salqyny tiygen.
Qalada shala qazaq pen naghyz qazaq birge damy beredi. Naghyz qazaqtar ýsh úrpaqty qalalyq ortada naghyz qazaq etip tәrbiyelep shyghara alsa, sol kezde birtútas últ tuatyn shyghar. Biraq oghan deyin әli biraz uaqyt eki orta qatar ómir sýre bermek.
- Al tәuelsizdik alghan jyldary últ­tyq patriotizm jandanyp, jana qyry­nan kórinip edi, endigi olay bolmay ma?
- Nege bolmasyn! Meninshe, últtyq patriotizmning jandanatyn túsy әli tughan joq. Onyng әli uaqyty kelgen joq. Jas­tar, onyng ishinde auyldan kelgen jas­tar kóp. Sondyqtan patriotizm qaytadan qarqyn alady, tek pishini ózgerui mýmkin. Qazir jastar, studentterding deni bir-birimen qazaqsha sóilesedi. Tilding damuy Ýkimettin, Ákimshilikting yqpalynsyz-aq jýzege asyp jatyr.
Qazaq tilin zamangha say beyimdeuge qa­tysty oidy men ghana aityp jýrgenim joq. Maghan deyin múny belgili eki azamat aitty. Biri - Qanaghat Jýkeshov, ol «agrarlyq sharuashylyq agrarlyq sana-sezimdi qalyptastyrady» degendi aitady. Ekinshisi - akademik Asqar Júmadildaev, ol qazaq tilin matematikalyq kod arqyly zamangha say beyimdeu kerek deydi.
Biz - verbaldy mәdeniyetting halqymyz. Bizding ónerimiz negizinen auyzdan auyzgha taraghan. Internet pen televiydenie qazaq tili ýshin óte ynghayly orta. Sondyqtan, meninshe, qazaq tilin eng әueli audio-vizualdy nәrseler arqyly qalalyq ómirge layyqtau kerek. Qazaq shou-biznesin kóteru kerek.

«TRAYBALIZM -
NOMADTYQ QÚBYLYS...»

- Qazaq qoghamy turaly aitqanda traybalizm mәselesin kóp aitasyz. Sizdinshe, tray­balizm qazaqy ortagha tәn minez be, әlde. .
- Sovet zamanynda «bólip al da, biyley ber» degen qaghidany aityp otyrsyz ghoy. Joq, búl - nomadtyq, ózimizdiki, arhaikalyq qúbylys. Onymen oinaugha bolmaydy. Shyndyghynda, traybalizm dúrys mehanizm, kezinde ózining rolin dúrys atqardy, biraq onyng mólsherin saqtau kerek. Nege biylik basynda otyrghandargha kóbirek qatysty? Al qara halyq búl jóninde kóp oilanbaydy?
- Jeti atasyna deyin ata-tegin bilu, súrau - tekti este ústau, últ tazalyghyn saqtau, ol traybalizm emes..
- Mәsele tegindi bilude nemese bilmeude emes. Bәlening bәri oghan әkimshilik resursty qosyp paydalanghanda bastalady. Traybalizmdi týp-tamyrymen qúrtudyng qajeti joq. Tek әldebir azamat lauazymdy qyzmetke taghayyndalghanda nemese shy­gharmashylyq újymdy basqarghanda, tray­balizmning onyng qyzmetine aralaspauyn ghana oilau kerek.
Basqasha aitqanda, traybalizmmen ýiinde ainalys. Qan tazalyghyn saqtau kerek.
- Biraq traybalizm barlyq jerde tamyr jayghan deuge de bolmaydy. Mysaly jastar arasynda...
- Solay da shyghar. Biraq qoghamda osynday dertting bar ekeni ras. Al qazaq qoghamynyng songhy 20-25 jyldaghy ózgeruimen búl qúbylystyng birtindep azayyp, joyylyp bara jatqany da bayqalady. Búl jerde ekeumizding pikirimiz bir jerden shyqqan siyaqty. Qazaq tili ghana emes, qazaq qoghamynyng zamangha say modernizasiyalanu barysynda búl qúbylys birtindep joyylady dep oilaymyn.
- Siz biraz jyl qazaq tilinde shyghatyn merzimdi basylymdargha sholu jasadynyz. Yaghny qazaqsha oqy alatynday sauatynyz bar. Biraq siz ben biz oryssha sóilesip otyr­myz. Qazaqshany mengeretin keziniz bol­dy ghoy? Álde qajettilikti sezinbeysiz be?
- Gýlbighash, mening qazaqsham túrmystyq dengeydegi әngime-dýken qúrugha jetedi. Biraq senimen emin-erkin súhbattasugha azdyq qylady... Bәribir orysshagha kóshemiz. Al orysshagha kóshkende kimdi bolsyn sózden janylystyra alamyn.
Meni armiyada «Djon» dep ataytyn. 1975 jyldan beri bәri osylay ataydy. Mektepte, tehnikumda, armiyada, uniyversiytette. Al ofiyserler tek «Qazaq» dep ataytyn. Óitkeni kýnge totyqqandardyng ishinde men eng aqyldy әri eng qyrsyq bolatynmyn... Meni sóitip esterinde saqtap qaldy olar. Jaraydy, men tolyqqandy adam emespin, ana tilimde kósilip sóiley almaymyn. Al sen ózing she, shynyndy aitshy, orys tilinsiz kýn kórising qanday bolar edi? Shona Smahanúly mening anama bylay degeni bar: «Balandy orys bala­baqshasyna beker berdin, oghan qazaq tili әli kerek bolady ghoy» dep. (Oghan deyin men qazaq balabaqshasyna barghan ekenmin).
Qazir jasym 50-ge jaqyndady. Belsendi ghúmyrym ótip barady, mening eshnәrsege aitarlyqtay yqpalym joq, basshylyq qyz­mette emespin, biznesmen emespin, últtyq baghyttaghy patriottyq ortada avtoriytet emespin, bata beruge qysylamyn - osy jyl­darymnyng bәrin orys tilimen ótkizdim. Eger men jasym 25-te bolsa, qyzmet quatyn oiym bolsa - onda sóz basqa. Onda men qosymsha aghylshyn tilin de ýirenip alar edim. Biraq armandau men naqty ómir eki basqa nәrse ghoy.

«QAZAQTY ÓSIRETIN - BILIM»

- Qazaqty qaralauda Qúday bergen talantyn ayamaghan Núrbolat Masanovqa kezinde óziniz qarsy shyqtynyz. Shyn­dyghynda, orystildi bolsanyz da, qazaqqa sol kezde siz qazirgiden jaqynyraq siyaq­ty ediniz. Al qazirgi keybir pikirinizde Masa­novtyng «múrageri» siyaqtysyz... Búl ne?
- «Kóp bilgenning qayghysy da kóp» depti bir dana. Mening bilimim senikinen kóp emes shyghar. Esesine, senen kóp ómir sýrdim dep aita alamyn... Al ómirlik tәjiriybe kóp pikir-ústanymdaryndy eriksiz ózgertedi... Áriyne, Masanov belgili bir dengeyde últtyq nigilist bolatyn, biraq ol bilimdi edi. Analitikalyq tújyrym jasaugha beyim edi. Bylaysha aitqanda, qazaqtyng «batysshyly» bolatyn. Meninshe, qazaq bolghandyqtan da ol ózine degen qazaq qoghamdyq ortasynyng kózqarasyna narazy boldy. Onyng ýstine, ol sol qoghamdyq pikirdi qalyptastyrghandardyng dýniyetanym dengeyi men kәsiby dayyndyghynyng qay dengeyde ekenin jaqsy týsinetin. (Al men ony orys tilinde synadym ghoy!). Ol eregisip ketti ghoy. Odan son, mening de kózim jetti, ol kóp jaytty (bәrin emes, biraq kóbisin!) dúrys aityp ketti. Aytu formasy ashu-yza túghyzatyn bolsa da, biraq ózegi dúrys edi. Masanovtyng qarsylasy bolghanda men «Masanov - bizding ziyalylar ishuge tiyis u» dep jazdym, sol u arqyly olardyng sanasy sergisin dedim... Ishken joq. Al ol qajet edi! Belgili bir mólsherde dәri ghana bolatyn.
- «Qazaq últ bolyp qalyptasqan joq», «keshegi jәne býgingi qazaqtar eki týrli halyq» t.s.s. kózqarasynyz qazaqtyng jeke memleket bolyp saqtaluyna qarsylardyng qolayyna jaghyp túr. Qazaqty jer qylu, synau-mineu onay, al qazaqty últ retinde saqtaytyn, el qylatyn «resepti» aita alamysyz?
- Beri qaranyzshy, búl - jemissiz, týbirsiz sayasat. Synnan qoryqsang - sugha bata ber. Onyng emi bireu-aq - synalmaytyn is iste.
Qazaqtardyng basqa ortalyqaziyalyq halyqtardan bir artyqshylyghy bar edi - bilim-ghylymgha degen qúshtarlyghy orasan bolatyn. Býginde bizding jastar oqyp jatyr... Biraq qazirgi jogharghy oqu oryndary týlekterining ortasha bilim dengeyin qaraytyn bolsang - jylaghyng keledi. Memleket ýshin ýlken qayghy ghoy. Talantty jastarymyz bar, talantty halqymyz bar - al sapaly bilim beru jýiesi qayda? Nege bizding aqyldy da bilimdi mamandarymyz Otanynan jyraqta nan tabugha mәjbýr? Sonda ózimiz synay beretin Reseyden bizding ozghan túsymyz qaysy? Bizding jana Súltanghaziyn, Aythojinderimiz qayda? Myqty bilim beru jýiesin qúrmay, biz syrtqy әlemge tolyqtay tәueldi memleket bolyp qala beremiz.

Ángimelesken Gýlbighash OMAROVA

«Týrkistan» gazeti