Oqyrmandaryn imany mәngi qúndylyqtargha shaqyrghan jyrlar - qashan da ómirshen. Onday dýniyelerding qamtymaytyn auditoriyasy joq. Jasy bar, jasamysy bar qarapayym enbekkerden bastap ghúlama ghalymdarynyzgha deyingi aralyqta kókirek kózi oyau jandardyng jaqsy jyrgha eleng etpeytinderi shamaly. Sebebi, qoghamdyq qúrylymdar men zamanalar ózgerse de ózining Týp Negizine, Jaratushysynyng rahymyna degen adam balasynyng úmtylysy - mәngilik.

Sonday dýniyelerding biri Múqaghaly jyrlary ekenin Uaqyt tóreshi ózi dәleldep keledi. Ásirese, aqynnyng 80 jyldyq toyy qarsanynda gazet-jurnaldarda jariyalanghan jýrek jardy pikirler tasqyny - sonyng dәleli.

Aqynnyng tughan Qarasazyndaghy ýsh jýzge sauyn aitqan alqaly toyy qarsanynda ekonomika ghylymdarynyng doktory, professor Rahman Alshan maghan telefon shaldy.

- "Jas Alash" gazetinen Múqannyng jyrlary jayly "Jaratushy, jalghyz IYem, qolday gór" degen bir bet maqalandy oqyp shyghyp, oiyma studenttik kezderim týsip, erekshe tebire­nis­te otyrmyn. Rasynda ol kisi úly aqyn edi ghoy. Múqanmen kezdesken kezderimiz әli esimde, - dedi ghalym.

Oqyrmandaryn imany mәngi qúndylyqtargha shaqyrghan jyrlar - qashan da ómirshen. Onday dýniyelerding qamtymaytyn auditoriyasy joq. Jasy bar, jasamysy bar qarapayym enbekkerden bastap ghúlama ghalymdarynyzgha deyingi aralyqta kókirek kózi oyau jandardyng jaqsy jyrgha eleng etpeytinderi shamaly. Sebebi, qoghamdyq qúrylymdar men zamanalar ózgerse de ózining Týp Negizine, Jaratushysynyng rahymyna degen adam balasynyng úmtylysy - mәngilik.

Sonday dýniyelerding biri Múqaghaly jyrlary ekenin Uaqyt tóreshi ózi dәleldep keledi. Ásirese, aqynnyng 80 jyldyq toyy qarsanynda gazet-jurnaldarda jariyalanghan jýrek jardy pikirler tasqyny - sonyng dәleli.

Aqynnyng tughan Qarasazyndaghy ýsh jýzge sauyn aitqan alqaly toyy qarsanynda ekonomika ghylymdarynyng doktory, professor Rahman Alshan maghan telefon shaldy.

- "Jas Alash" gazetinen Múqannyng jyrlary jayly "Jaratushy, jalghyz IYem, qolday gór" degen bir bet maqalandy oqyp shyghyp, oiyma studenttik kezderim týsip, erekshe tebire­nis­te otyrmyn. Rasynda ol kisi úly aqyn edi ghoy. Múqanmen kezdesken kezderimiz әli esimde, - dedi ghalym.

Rasyn aitu kerek, qyruar ghylymy júmystaryn bylay qoyghanda, jauapty memle­kettik isterinen qoly qalt etip, óz jeke túrmys-tirshiligine de moyyn búruy qiyn jannyng poeziyagha degen múnday iltipaty meni qayran qaldyr­ghan edi. "Gazet-jurnaldy ashyp qalsang da, teledidardy basyp qalsang da" memlekettik jiyndar men sharalardyng bel ortasynan tabylyp, eldegi bilim qamy ýshin alys-jaqyn shetelderge de shapqylaumen jýretin Qazaqstan Joghary oqu oryndary rektorlary qauymdastyghynyng tóraghasy, "Túran" uniyver­siy­­tetining rektory Rahman bauyrymyzdyng osylaysha tebirene túryp, pikir aituy, sóz joq, Maqataev poeziyasynyng quat-kýshi edi.

- Ol jyldary QazMU-dyng filosofiya-ekonomika fakuli­te­tining studenti bolatynmyn. Ózing bilesin: men ya aqyn, ya jurnalist emespin. Biraq auyl balasymyz ghoy, Múqannyng jyrlary jýre­gime dóp tiyetin. Bir men ghana emes, qa­symdaghy basqa dostarym da ol kisi­men әr kezdesken sayyn qiyaldaryna qanat bitip, otansýigishtik sezim­deri artyp, bolashaqqa degen maqsattarynyng aiqyndalyp, bir tolqyp qalatyndaryn jasyrmaytyn. Olar bolashaq әrtýrli mamandyq iyeleri edi.

Ol jyldary sabaghymyzdyng birazy sol kezdegi Masanchy men Kirov kóshelerining qiylysyndaghy QazMU-dyng mehanika-matematika oqu korpusynda ótedi de, kelesi bóligi Bas poshtanyng janyndaghy uniyversiy­te­timizding bas korpusynda jýrgiziletin. Sodan bizding fakulitet studentterining damyl tappay, eki arada shapqylap jýrgenderi... Sabaq pen sabaq arasynda, jýrek jal­ghap alu ýshin, sol kezdegi "Alatau" qonaqýiining eng astynghy qabatyndaghy "Pelimenhanagha" baramyz. Ol jerde biz jiyi-jii úly aqyndy, Múqaghaly Maqataevty kez­destirip qalushy ek. Ol kisi qúddy bir óz tughan balalaryn qarsy alghanday-aq, bizben shúrqyrasa ketetin. Bizdi kórisimen:

- Au, jastar, kelinder, men senderge tang aldynda ghana jazghan jyrymdy oqyp bereyin. Senderge kóbi­rek jyr tyndaghan jaqsy. Jýrektering júmsarady, - deytin de ózining qonyr ýnimen bastap ketetin. Bolashaq ekonomist retinde oqyp-toqyp jýrgen tolyp jat­qan esep-qisaptarym men úshy- qiyrsyz teoriyalarym bir sәt esten shyghyp, jýregimdi aqyn jyrlary jaulap alushy edi. "Aqynnyng jana ólenining alghashqy oqyrmandarynyng biri boldym" degen maqtanysh sezimi payda bolatyn kóki­regimde. Arasynda búryn jazylghan ólenderin de oqyp qoyatyny bar. "Ólenderin sol estigen sәtimde jattap ala qoydym" dep aita almaymyn. Degenmen, keyinirek Múqannyng pyshaqtyng qyrynday júqa-júqa ki­tapshalarynan sol joly ózi oqyp bergen jyrlaryn birden tanitynmyn. Jәne bos uaqytym bola qalsa, jyrlaryn qaytalap oqyp jýretin edim. Al aqyn, jurnalist dos­tarymyz turaly sóz basqa. Olar aqynnyng jana ólenin sol mezetinde-aq jazyp alyp, jatqa oqyp, shabyttanyp keti­setin.

- Sender týshparalaryndy jey berinder, tamaq iship bolghandarynsha men senderge qysqa ólenderimnen oqyp bereyin. Sabaqtarynnan qalyp qoymandar. Senderge bilim de kerek, jyr da kerek. Bilim aqyldaryndy, jyr jýrek­terindi bayytady, - dep ózining qonyr dausymen oqy jónele­tin edi. Sonday jyrlarynyng biri eriksiz esimizde qalyp qoyypty. Sebebi, tughan auyldaryn ansap, saghynyshtan jýdep jýrgen biz sekildi studentterge ol ólenining erekshe ystyq bolghany týsinikti dep oilaymyn. Qazir de mine qolymda - Múqannyng kitaby. Sol bayaghy bizding saghynyshymyzdy molayta týsken óle­nine taghy da kóz salyp otyrmyn. Sony oqyp bereyin.

"Bir әngime qozghashy auyl jayly,

Búdan artyq rahat­ tabylmaydy.

Búldyrasyn ótken

kýn saghymday bir,

Bir әngime qozghashy auyl jayly.

Qar da iligip qalghan-dy tau basyna,

Múz tondy ma,

búlaqtyng jambasyna?

Suyq kelip, suyr da jatqan shyghar,

Qamdap alyp azyghyn qambasyna", -

deydi aqyn keudesin kere, tereng bir kýrsinip. "Oqu, oqu" dep jýrip, kópten beri auylgha bara almay jýrgen bizder múnayysyp qalamyz. Sony sezgendey-aq, Múqan: "Oy, bәtshagharlar! Endeshe, basqa taqyrypqa oiysayyq!" - deydi de:

"Kóktem de keler,

Ot oinar әli aspanda.

Kógerer әli:

Kәri emen, qayyn, jas tal da,

Dýleyding shoghy

týspese eken dep tile,

Aspanda apat zaryadtar

jaghalasqanda..."-

dep bastalatyn ólenin oqy jóneldi. Oilanyp qalamyz. "Solay bop ketui mýmkin eken-au!" - degen oy mazalaytyn bizdi. Búl ólenderdi men qazir de jatqa aityp otyrghan joqpyn, әriyne. Sol jyldary ózim aqyn auzynan ti­keley estigen osynday ólen­deri qazir de maghan erekshe ys­tyq. Mening oiymsha, jiyrmanyng ýstindegi student kezi­mizde bizge qatty әser etken aqynnyng ólen­deri uaqyt óte kele odan beter quattanyp ketken siyaqty. Qazirgi student jastardyng Múqaghaly poeziyasyna arnalghan shygharmashylyq kesh­terin qarap jýremin. Býgingi jas dәl keshegi biz siyaqty tolqidy Múqang jyrlaryn oqyp túryp. Kýndeliginde ózi ait­qan edi ghoy: "bәlkim, men keler ghasyr jastarynyng qúrdasymyn", - dep.

Ol kezderi QazMU-dyng bas korpusy qazirgi Teatr-óner akademiyasy ornalasqan ghimaratta, Bas poshtanyng qasynda bolatyn. Uniyversiytetimizding aldynda subúrqaq bar edi. Aynalasy jasyl baq, jaghalay qoyylghan úzynsha oryndyqtar. Múqandy keyde sol oryndyqtardan kóretin edik. Qos qolymen oryndyqtyng qos qaptalyn qapsyra ústaghan kýii qayran talant alysqa, tym biyikke shabyttana kóz salyp otyratyn. Qúddy bir qos qanatyn jayghan qyran dese bolghanday. Jalpy, men óz basym Múqannyng eshqashan jýdep-jadap, úsqyny ketip jýrgen kezin kórgen emespin. Keybireuler "anau-mynau" dep ol kisining keybir pendeshilik qyrlaryn auyzgha alyp jatady. Bәrimiz de júmyr basty pendemiz. Pendeshilik kimde joq!? Kemshiliksiz adamdy tauyp berinizshi maghan!?

Ol kisini kórisimen, amandasyp, qasyna jetip barysamyz. Jadyray kýlip, quana qarsy alatyn. Taghy da ólenderin oqityn. Bos uaqytymyz bar bolsa, jyrlaryn tynday beruden jalyqpaymyz. Sondaghy mening bayqaghanym: aqyn Maqataevtyng ainalasynda kóbine jastar jýretin. Talantty jastar. Búl zandy kórinis edi. Sebebi, jaqsyny, shyn talantty jastar kóbi­rek tanidy ghoy dep oilaymyn. Jurnalistermen bir korpusta oqydyq. Ýnemi Múqannyng ainalasynan kórinetin, jýzitanys aqyn jigitterimizding kóp­shiligi jurfaktyn, filfaktyng stu­dentteri edi. Uniyversiytette shygharmashylyq keshter bola qalsa, ekpindetip jyrlaryn oqyp túratyn. Múqannyng әseri olardyng jyrlarynan da, óz-ózderin ústaularynan da birden bayqalushy edi.

"Shygharmashylyq keshter" demekshi, filologiya, jurnalistika fakulitet­te­rinde sol kezderi әdeby ýiirmeler bar bolatyn. Olar týrli aqyn-jazushylarmen kezdesuler úiymdastyrushy edi. Óz basym sol jyldary "Múqaghaliymen kezdesu úiymdastyryldy» degendi estimeppin. Sonyng bәri ol kisining jýregine batady eken ghoy. Bir joly bizge: "Meni kezdesuge shaqyrsandar, poeziya jayly kenirek aityp berer em", - dep te qalghan bolatyn. Filologiya, jurnalistika fakulitet­terining tikeley studentteri bolmaghandyqtan, ýndey almay qalghan edik. Bizding aramyzda da aqyn jigitter boldy. Olar qoldary qalt etse bitti, Mú­qaghaly aqynnyng qasynan tabylysatyn. Ol kisining әserimen talay ólender de jazdy әriptesterim.

Ghalym Rahman Alshannyng osy jýrek jardy pikiri túsynda bizding de oiy­myz­gha studenttik shaqtarymyzdyng orala ketkeni... QazMU-dyng filologiya fakuli­tetine 1972 jyly oqugha týsken bizder úly aqyn dýniyeden ótkende tórtinshi kurstyng studentteri edik. Áli esimde jurfak pen bizding fakulitetting bazbir aqyn jigitteri:

- Býgin biz Múqaghaly aqynmen birge boldyq. Jyrlaryn tyndadyq. Keremet! Erteng de baramyz. Shirkin, Múqan!!! Bir ózi bir uniyversiytet qoy! Poeziya instituty! - dep shabyttana, shalqy sóileytin.

- Shyn aqyndy kórip, tyndaghylaryng kelse, bizben birge jýrinder, qyzdar, - desedi aqyn jigitter.

- Biz aqyn emespiz. Birtýrli ynghaysyz siyaqty barghanymyz. Oqu korpusymyz da Bas poshtanyng janynda emes. Ádeyi izdep barghanymyz qalay bolar eken?! - deymiz bizder tartynshaqtay.

- Eh, qyzdar, qyzdar. Jigit bop jaralmaghandyqtarynnan-aq talay ruhany oljalardan qúr qalyp jýrsinder ghoy... - deydi student aqyn jigit bizdi balasynyp, "shekesinen" qaraghan kýii.

Ghalym Rahman Alshan aitpaqshy, biz oqyghan jyldary fakuli­tetterimizde aqiyq aqynmen arnayy kezdesuler ótkizilgen bolsa, bәlkim, men de ol kisini kóru mýmkindigine ie bolar ma edim. Keyin jyldar óte kele Múqannyng poeziyasyna qayta-qayta qayrylghan sәtterimde óz bolmysymnan mynanday qyzyq jaytty anghardym. "Múqandy tirshili­gin­de kórgen emen", - degen oy sanamda túraqtap túra almaydy eken. Áriyne, dәiekteme shyndyq retinde solay dep aitatynym, jazatynym bar. Biraq men ol kisini jyrlary, basqa da jazghan dýniyeleri arqyly óte jaqsy әri jaqyn tanityn siyaqtymyn. Bolmysyn ózimshe kónil tórimde somdap al­gham. Oghan ghalym Rahman Alshan siyaqty kisilerding estelik­teri de óz renkin qosady tiyisinshe...

Sonymen ghalymnyng pikirine qayta oralsaq.

- Múqannyng 80 jyldyghyna baylanysty gazet-jurnaldarda sandaghan maqalalar men ol kisining suretteri jariyalanuda ghoy. Solardyng ishinde bir suret mening kózime әsirese ottay basyldy. Aqyn syrtqy kiyimining týimeleri aghytuly kýide kó­she­ni qaq jaryp keledi eken. Beyne bir tútas әlemdi kókire­gine syighyzyp kele jatqanday... Ol kisi tirshiliginde de sonday edi. "Jas Alash" pen "Ana tilinde" qatar jariyalanghan búl suretke "Ana tili" gazetinde "Aqyn ketip barady kóshemenen" degen tamasha taqyryp qoyylghan eken. Mine, dәl osy surette Múqannyng býkil bolmysy túr. Ken, mәrt әri shuaqty kónili... Ol kisining jyry men jan shuaghyna talay bólengenimiz­di jogharyda aittym ghoy. Múqannyng beynesin kinoda nemese teatrda somdamaq bolghan akterler bolsa, sol suretke múqiyat zer salsyn degim keledi. Ol kisining janynda biraz jýrgen bizder aqyn bolmasaq ta aqyndarsha osylay tolqyp qalatynbyz. Ómirdi, adamdardy sheksiz sýietinin, sol adamdardan soqqy da jep jýrgenin ol kisi jyrlarymen anghartushy edi. Balasynbay bizben syrlasatyn. Tek ózining múnyn jetkizushi edi. Eshkim turaly jaman ait­paytyn. Keyde kezdeysoq, mýmkin, keyde әdeyi izdep baryp aqynmen úshyrasqan sәt­terimdi ózimning eng bir baqytty kezderim dep esepteymin. Ýii­me qazaq tilindegi gazet-jurnaldardyng kóbisin jyl sayyn jazdyryp alyp otyramyn. Mine, qaranyzshy, aqyn Maqataev jayly qanshama maqalalar jariyalanyp jatyr! Mysalgha kelti­rilgen myna bir óleng joldaryn oqyp kóreyikshi:

"Qaltarys, búltarysy

myng san qabat,

Qyzyq ómir, aqyryn túrsam qarap,.

Bireulerding enbegi esh,

túzy sor bop,

Bireulerding baqyty jýr sorghalap.

Qyzyq ómir kim bilsin, sonysymen,

Alasy men qúlasy, torysymen.

Taghdyr týrli bolghanmen ómir bireu,

Únatamyn ómirdi sol ýshin men!"

Osy ólenin bizge de oqyp bergen edi. Sol kezdegidey janymdy әli de terbeydi. Rasynda ómir kýrdeli әri qyzyq qoy. Qazaqtyng biz siyaqty qanshama azamatynyng aqyn ólenderine qaryzdar ekenin eseptep shyghu qiyn shyghar. Orayy kelip túrghanda mynanday bir úsynysymdy aita ketkim keledi. Múqang jayly әli kýnge deyin tolyq qandy derekti filim kórsetile qoyghan joq. Búl kisining kózin kórgen­derding týigen-bilgenderin alyp qaluy­myz kerek qoy. Múnday kisi turaly keng formatty kórkem filim týsirilse, tipti jaqsy bolar edi. Býgingi jәne keler úrpaqtargha ruhany azyq bolsyn... Múnday sharualargha qomaqty qarjy kerek, әriyne. Maqataev atyndaghy qordyng bar ekenin de bilemin. Biraq Múqanday kisige arnalyp eki-ýsh qor ashylsa da kóptik etpeydi. Qor asha­yyq. Aqynnyng ómiri men shygharmashylyghynyng kenirek nasihattaluyna septi­gimizdi tiygizeyik degim keledi. Múqanday talanttarymyzdy qasterlesek-ózimizdi syilaghanymyz dep oilaymyn.

Ghalym osylay dep oiyn týiin­dedi. Uaqytynyng basym bóligin mynau fәny ómirding qarbalysqa toly qoghamdyq tirlikterine arnap jýrgen qayratker ghalymnyng osy bir jýrek-jardy syrlary Múqaghaly shygharmashylyghynyng ómirshendigine megzegendey. Jaratushy IYemiz Ózining sheksiz jomarttyghymen airyqsha talant jәne Haqty tanityn sarabdal kónil syilaghan Múqaghaly aqyn, búiyrtsa, әli talay jýrek­ter­di núrgha bóler degen ýmittemiz.

Núrlytay ÝRKIMBAY

«Jas Alash» gazeti