TARIHYMYZ – KÓKPARDA TARTYLGhAN YLAQTAY...

(Esim han turaly kókeykesti mәselelerge sholu)

Bereket Kәribaev Qazaq handary turaly zertteuler (HV-HVIII gh.basy). A. Qazaq uniyversiyteti. 2019. Pikir jazghandar: t.gh.d. professor T.Omarbekov, t.gh.d. professor Gh.K.Kenjebaev.

Qazaqstan Respublikasy tarihymyzdy jóndeu ýshin qyruar qarjy bólip 7 tomdyq fundamentali basylymdy jaryqqa shygharudy qoldap otyr. Búl óte ýlken oqigha. Bizding qysqasha bolsa da keybir kóp aitylyp jauyr bolghan kemshilikterdi kórsetkenimiz  osy ýlken basylymda búrynghy qatelikterdi jibermeuge septigi tiyer degen oiymyz bar.

B. Kәribaev qazaq tarih ghylymynyng basynda otyrghan adamnyng biri. Onyn  qazaq handary turaly zertteuine  azdy kópti bazynamyzdy aitudy jón kórdik.  Atalghan kezeng ýshinshi jәne tórtinshi tomdargha kiredi. Ýsh ghasyr ómir sýrgen Qazaq memleketi túsynda bizding barlyq ruhany baylyghymyz ósip jetildi.  Jana basylymda búrynghy kemshilikterdi  qaytalamasa eken dep qayghyrudamyz.

Osy uaqytqa deyin Qazaq handary turaly kóp jazyldy. Ásirese HVIII ghasyrdaghy Abylay men Ábilhayyr turaly kóp jazylghany sonshalyq...kóp qateler oryn aldy, dau men tartys tughyzdy. Bereket Kәribaev Qazaq memleketi tarihyn zerttep, sol taqyrypta doktorlyq dissertasiya qorghaghan ghalym. Osy zertteuinde dauy men tartysy kóp HVIII ghasyr handaryna barmay, 1715 jyly qaytys bolghan Tәuke hanmen bitirgen eken.

Atalghan kitapty qaray otyryp, basqa handargha toqtalmay-aq, Esim han turaly bólimge eriksiz toqtalugha mәjbýr boldyq. Esim han turaly zertteuding shala jazylghanyn avtordyng ózi de moyyndaytyn siyaqty... Zertteu sonynda «...biz Esim han turaly tújyrymdamamyzdy ayaqtay kele búl júmys qazaq tarihyndaghy belgili túlghanyng tarihy roline arnalghan alghashqy júmystardyng biri jәne bolashaqta tyng derekter arqyly Esim hannyng tarihy beynesi odan әri tereng zerttele týsedi dep oilaymyz» –dep bitirgen eken.

Tyng derekter emes, talay aitylyp jauyr bolghan keybir derekterding zertteuge kirmey qalghanyn aitugha mindettimiz...

«Qazaq handarynyng tarihy»  atty kitapty oqyghan song aitatyn oilar tuyndady.. Bizding halyqtyng tarihy - ghalymdary qansha kóp bolghan sayyn problemasy da kóbeyetin siyaqty.

Qazaqtyng aty anyzgha ainalghan Esim hany egemendi Qazaq elinde joly bolmay-aq qoydy. Zertteushi kóp bolghan sayyn qazaq handary ghana emes, Qazaq memleketining Euraziya tarihyndaghy orny dúrys kórsetilmey kele jatyr.  Qazaq handyghy dep atalatyn Qazaq memleketi songhy eki myng jyl ishinde Europa men Aziya tarihyndaghy demokratiyalyq basqaru qúrghan jalghyz memleket edi. Jalpy aitqanda qazaq ghalymdary men jazushylary handar turaly kóp jazghany ras. Kóp jazghandyqtan qatesi de kóp boldy. Shyndyghynda Qazaq memleketin handar emes, biyler, yaghny rubasylar biylegen bolatyn... Han saylanbaly boldy, yaghny múragerlik emes edi. Handy halyq saylaghan joq,  rubasylar saylady. Ol zamanda tamyr-tanystyqpen han saylanu mýmkin emes edi. Áskery qolbasy bola alatyn, yaghny keudesin oqqa tósep, el qorghaytyn erjýrek jandy, yaghny Jәnibek hannyng úrpaghyn 41 rubasy, biyler han saylaytyn edi...

Elbasy qanshama ret Qazaq tarihyn jóndeuge kóptegen qyruar qarajat bóldi. Qanshama ret kompleksti baghdarlamalar shyghardy. Solardyng eng songhysy Ruhany janghyru edi... Osynsha kóptegen úsynystar men zertteuler jýrip jatsa da, tarihymyzdyng kóptegen aqtandaqtary sol kýiinde qalyp jatyr. Tipti keybir aqtandaqtar odan beter qonlana týsti... Negizgi taqyrybymyz Esim han bolghan son, osyghan toqtalayyq.

Qazaqtyng әigili hany Esimdi orys sayasatshylary joq etudi armandap, neshe týrli kombinasiyalar jasady. Sonyng biri - Reseyding Bank Imperialy jasaghan reklama Qazaqstan telearnalarynda 4 jyl boyy  qayta-qayta kórsetilip, ainaldyryp túrdy. Resey tarapynan bolghan osy, yaghny kezekti arandatushylyqqa Qazaqstan ókimeti bir sóz aita almay, búghyp otyrdy.

Qazaq tarihynyng jarqyn betterining biri Santas oqighasy, yaghny Esim hannyng erligin Resey sayasatkerleri búrmalap, Aqsaq Temirge telip, «reklama» filim týsirip, 4-5 jyl boyy býkil TMD elderining telekanaldarynda ainaldyrdy (1994-98 jyldary). Búl filim «reklama» Reseyding Imperial banki tapsyrysymen jasalghan. Onyng rejisseri Timur Bekmambetov, Atyraudyng tumasy... Qazaq tarihyn búrmalau ýshin әdeyi qazaq degen aty bar rejisserge jasatyp, basshylyq etkizgen...

Sol 90-shy jyldary egemendikke quanyp jýrsek te, osy «reklamany» kýnine qayta – qayta kórip, talay qazaqtyng nerv jýiesi júqardy...

Biz sonda Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty diyrektory akademik M.Qozybaevke ótinish jasadyq:

- Bizding tarihymyzdy búrmalap, Resey telekanaldary Temirlan atymen Santas oqighasyn kýni-týni kórsetip jatyr. Búl erlik qazaqtyng әigili hany Esimdiki ekenin Shoqan Uәlihanov tasqa basqanday etip jazyp ketken. Siz soghan qarsy replika jazyp, mynanday bassyzdyqty toqtatsanyz eken... – dep jalyndyq...

Áriyne, akademik Qozybaev eshqanday qimyl jasamady... Birneshe jyl boyy teledidardan sol reklama týsken joq... Aqyry Imperial banki jabylghan song (1998) әiteuir toqtady-au. Atalghan bank bankrotqa úshyrapty. Qazaq elining qarghysy jetken bolar...

Búl ne degen súmdyq...

Mine osylay Qazaq handaryn Resey kózkóreki qorlap jatqanda jýzdegen ghalymdary bar Qazaqstan basshylary ýndemey qala berdi. Onyng ber jaghynda Qazaq handaryy turaly talay kitaptar jaryq kórdi. Alayda memleket qayratkerlerimen Qazaq memleketining adamzat tarihyndaghy roli men manyzy әli jóndep berilgen joq. Sol kitaptardyng biri B.Kәribaevtyn  Qazaq handary tarihyna arnalghan eken.  Jalpy aitqanda búrynghylardan asyp kete qoymaghan...

Atalghan kitapta aitylugha tiyisti, alayda aitylmay qalghan tarihy faktilerge toqtalsaq - Esim han esimi qazaq memleketi tarihynda erekshe ýlken oryn alady. Sol tarihy túlgha zamany yaghny Qazaq handyghynyng eng kýsheygen qúdiretti kezi edi.

Onyng zamanyn saraptasaq - HVII ghasyrdyng birinshi jartysynda Qazaq eli tarihynda eleuli oqighalar bolghanyn kóremiz. Shyn mәninde Qazaq memleketining tasy órge domalap túrghan edi, sol zamanda. Búhar handyghyna qarasty jerlerding ózinde qazaq súltandary men batyrlary biylik jýrgizdi. Orta Aziya men Qazaqstan jerinde eki handyq, yaghny eki memleket boldy. Olar Qazaq handyghy men Búhar handyghy. Sondyqtan olardyng baqtalastyghy da joghary dәrejede boldy. Mysaly Andijan ónirin Abylay súltan, Jizaqty Alshyn Bekoghly, Samarqand qalasyn jәne uәlәyatyn Jalantós batyr biyledi. Qyrghyz eli Qazaq memleketining qúramynda boldy. Esim hannyng senimdi serikterining biri qyrghyz Kókem by boldy.  Qazaq – qyrghyz dostyghy men tuysqandyghynyng shyny da sol kezde boldy. ...Jongharlargha әldeneshe ret soqqy berildi...

Búl danqty kezende Qazaq elining atqa minip, shayqasqa kirmegen jyly joq dese de bolady. Qazaq elin qorghap, shayqas ýstinde memleketti nyghaytqan halqymyzdyng Esim han, Salqam Jәngir, Jalantós batyr siyaqty eng jogharghy dәrejedegi - últtyq batyrlary.

Alayda, tarihymyzda danqty jәne alasapyran kezi bolghan sol HVII ghasyrdyng birinshi jartysynda ýlken tragediyaly oqigha da oryn aldy. Sol bir qayghyly oqigha 1628 jylghy Qataghan qyrghyny dep atalady. Sol qyrghynnyng kinәsin moynyna alghan Ensegey boyly er Esim han boludan bas tartqan sebepti,  memleket biyligi sóz jýzinde onyng balasy Jәngir súltan qolynda boldy.

Sóz jýzinde dep tekke aityp otyrghan joqpyz.... Qazaq handarynyng biyligi shekteuli boldy. El biyligi ru basylarynyn, yaghny biylerding qolynda boldy. Handy saylaytyn da solar, әsker berip joryqqa attandyratyn da sol elding iygi jaqsylary edi. Qarajat pen zang da solardyng qolynda bolghanyn әli kýnge deyin qazaq ghalymdary qaperine almay kele jatqany ókinishti-aq... Handardy maqtap arzan úpay alugha júrttyng bәri qúmar siyaqty... Sol qazaq elining altyn zanyn bir ret búzghan Esim han bolatyn (19), yaghni  biyler men rubasylardyng kelisimin almay Qataghan elin qyryp salyp Qazaq memleketine óte ýlken kesapat, qyrghyn әkeldi.

Esim han zamanynda ómir sýrgen tarihy túlghanyng biri Jalantós batyr bolsa, olardyng sayasy qyzmetin birge qaraugha mindettimiz...

XVII ghasyrdaghy Kazaqstan men Orta Aziya tarihynda erekshe oryn alatyn tarihy túlghanyng biri - Jalantós batyr (1576-1656) Seytqúl by úly bolatyn. Onyng shyqqan eli Kishi jýzge qarasty Ámudariya men Syrdariya, yaghny eki ózen aralyghyndaghy alqapty mekendegen alty ata Álim ruynyng Tórtqara [1] atty bóligi.

Jalantós batyr ózining asa danqty ómirining aqyryna deyin Samarqan qalasynyng әmiri boldy. Onyng ómiri men qyzmetindegi negizgi oqighalar mynalar:

1612 jyly Búhar hany Imanqúl kóp әskermen Týrkistan atyrabyna basa-kóktep kiredi. Aldynghy soqqy qaraqalpaqtargha beriletin bolghan son, Jalantós batyr óz әskerimen kómekke jetedi. Áygili Jalantós qolynan qaymyqqan Imanqúl amalsyzdan, soghysty bastay almay, kelissózge keledi. Alayda búl Búhar hanynyng uaqytsha ailasy ekenin týsingen Jalantós batyr әsker jiyp, Imanqúldy týgeldey tapqandau ýshin dayyndala bastaydy. Múny bilgen Imanqúl Jalantós túrghanda ózining Búhar taghynda otyra almaytynyn týsinip, oghan Samarqan qalasyn jәne sol tónirektegi uәlayattardy syigha tartady. Sóitip, Jalantós Samarqan әmiri atanyp, taqqa otyrady [2].

Artynda Qytay imperiyasy túrghan Jonghar qalmaqtaryn әldeneshe ret talqandaghany ýshin jәne basqa da kóptegen erlikteri eskerilip, 1625 jyly Jalantóske Atalyq degen qúrmetti ataq - lauazym beriledi.

1640 jyly Batur qontayshy basqarghan qalmaqtardyng Qazaqstan men Orta Aziyagha jasaghan kezekti shabuylyn toytarady. Búl shayqasqa Jalantós Samarqannan 30 myng әskermen shyqqan eken.

1643 jyly qalmaqtardyng Jetisu aimaghyna kezekti shabuyly bastalady. Búl joly olar 50 myng әskermen lap qoyghan edi. Sol kezdegi Qazaq handyghynyng bir úlysy - Qyrghyz eline ýlken qauip tóndi. Salqam Jәngir dúshpandy toqtatu ýshin bar bolghany 600 jauyngerimen asyghys attanady.

Tau shatqalynda jaudyng kóp әskerin janqiyarlyq erlikpen toqtatyp túrghanda, jiyrma myng әskerimen Jalantós batyr kelip jetedi de, shayqas taghdyryn sheshedi... Osynau ýlken shayqasta Jonghar shapqynshylary myqtap talqandalady. Keyinirek tarihshylar múny Orbúlaq shayqasy dep atady. Jalantósting búl ýlken erligi turaly kóptegen tarihshylar jazdy [3].

Jogharyda aitylghan oqighalardyng bәrine Esim han kuәger bolghan edi. Sebebi 1645 jyly ol әli tiri edi.

Al ómirining songhy kýnine deyin Jalantós batyr Orta Aziyagha qatysty barlyq soghys qimyldaryna qatysyp, әsker basqaryp, kóptegen jenisterge jetken, yaghny týrik halyqtarynyng taghdyrynda ol әrqashan sheshushi ról atqarghan. Ol batyr ghana emes, bahadýr, әmir jәne by degen ataqqa ie bolghan. Qazaq tarihynda «bi» degen ataq - eng joghary dәreje. Sebebi, múnday qúrmetti ataqqa batyrlar men handardyng ie boluy óte siyrek jaghday.

Esim han túsyndaghy tarihy túlghalargha (Jalantós qolbasshy Samarqand әmiri, Imanqúl han, Túrsyn súltan, Abylay súltan, Alshyn Bekoghly by jәne qyrghyz Kókem bi) qysqasha sholu jasayyq.

Jalantós batyrdyng ómiri men qyzmetin jan-jaqty týsinu ýshin ol ómir sýrgen XVII ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy Qazaqstan men Orta Aziyanyng әleumettik jaghdayy men sayasy tarihyna qysqasha sholu jasayyq.

XVI ghasyr men XVII ghasyrdyng birinshi jartysynda (yaghny Jalantós batyr zamanynda) Qazaq memleketi syrtqy jaularymen ayanbay soghysyp jatsa da, kóptegen týiindi mәseleleri bola túrsa da, sol kezdegi irgeli memleketting biri edi.

XVII ghasyrdyng basynda dýniyeden ótken tarihshy Kadyrghaly Jalairiy Qazaq memleketining irgeli el ekenin aita kelip, Tәuekel handy (1583 - 1598 jj.) “Býkil islam patshasy...”[4], - dep madaqtap jazghan.

Áriyne, múnday jazular sol kezdegi qazaq memleketining jyldan jylgha nyghayyp bara jatqanyn jәne Orta Aziyadaghy әrbir sayasy jaghday qazaq hanynyng qatysynsyz sheshilmegenin dәleldeydi. Olay deytinimiz, sol kezdegi Orta Aziyanyng kóp jeri Qazaq handyghynyng qolastynda bolghan. Mysaly: qazirgi Qyrghyz jeri, Tashkent uәlayaty, Qaraqalpaq eli, yaghny Syr men Ámudariya arasyndaghy aumaqtyng kóp bóligi jәne qalmaqtardyng biraz jeri. Mine, dәl osynday jaghdayda sol kezde Orta Aziya jerindegi eng kýshti memleket - Búhar handyghynyng taghdyry da Qazaq elimen baylanysty bolghan. Búhar hany Imanqúl búl memleketti ózi basqarghan zamanda, yaghny 1608 - 1644 jyldary, Qazaq elimen amalsyz dostyq qatynasta boldy. Sondyqtan ol Jalantós batyr sekildi asa bedeldi túlghamen jaqsy baylanys jasady. Onyng Jalantós batyrdy Samarqand qalasy men uәlayatynyng әmiri etip qong sebebi: birinshiden, Qazaq handyghymen dostyq qatynasta bolu. Ekinshiden, sayasy isterdi sheshu ýshin, әsirese syrtqy jaulardan qorghanuda... qalyng әskeri bar Jalantós batyrdy paydalanu. Sol arqyly myqty Qazaq memleketi tarapynan eshqanday әskery әreketti nemese shabuyldy boldyrmau.

Alayda Imanqúl han, ózi qansha tәueldi bolghanmen, Qazaq handyghyn ydyratyp, biylikti qolyna aludy oilamay qalghan joq. Osyghan baylanysty onyng birinshi әreketi Tashkent әmiri Túrsyn súltandy óz qúryghyna ildirumen bitti.

Búl oqigha bylay bolghan edi. Tashkent әmiri Túrsyn súltan Qazaq elining aty anyzgha ainalghan hany Ensegey boyly Er Esimning tuysy bolatyn. Tashkent uәlayaty halyq tyghyz ornalasqan bay ólke edi.

Imanqúl han Túrsyndy osynau bay ólkening әmiri Esim hangha tәuelsiz, óz aldyna han bolugha azghyrghan. Ózimshil Túrsyngha búl pighyl únap qalady. Ensegey boyly Er Esim jonghar shapqynshylarymen soghysyp jatqanda, Túrsyn ózin Tashkentting hany dep jariyalaydy. Sonday-aq handyq belgisi retinde óz aty jazylghan aqsha da shyghara bastaghan. El shetine kelgen jaumen Esim han soghysyp jatqanda, Tashkent uәlayatynan eshqanday kómek jibermey, irgesin aulaq salady. Osynau el ishine salynghan iritkini ushyqtyrmas ýshin, Esim sabyrlylyq jasap, egesti qantógissiz bitirudi oilaydy. Tentek bol-ghanmen, tuys qoy, sabasyna týser dep eseptese kerek. Múny basqasha týsingen Túrsyn óz jerin úlghaytu ýshin Qazaq handyghynyng jerine qol súgha bastaydy. Esim han qan tókpes ýshin qansha sabyrlyq saqtaghanmen, qazaq súltandarynyng kóbi búghan narazylyq bildiredi. Alayda Esim han aitqan son, odan asyp kete almaydy.

Degenmen, sol kezdegi Ándijan әmiri - qazaq súltany Abylay Túrsyn súltangha alghash ret qarsy shyghady. 1623 jyly Imanqúl han oghan da odaqtas bola qalady. Sebebi, oghan keregi qazaq súltandarynyng bir-birimen qyrqysqany edi. Abylay súltangha Imanqúldyng qanshalyqty jәrdem bergeni belgisiz, әiteuir, qoltyghyna su býrikkeni ras.

Eki súltannyn, yaghny Abylay men Túrsyn súltannyng әskeri sol jyly Shahruhiya bekinisining týbinde kezdesedi. Alayda súltandar soghysqysy kelgenmen, eki jaghynyng da әskerining kóbi qazaq jauyngerlerinen túratyn, olar óz tuystarymen shayqasudy ar kórip, maydannan bas tartyp, keri qaytady. Onyng nәtiyjesi Imanqúl jibergen qosyndardy Túrsyn súltannyng talqandauymen ayaqtalady. Búghan qatty narazy bolghan Imanqúl Abylaydy Ándijannan quady. Osy jaghdaylardy syrttay baqylaghan Esim han tez arada kómekke kelip, Abylay súltandy Ándijandaghy óz ornyna otyrghyzady. Al Túrsyngha tiyispeydi, sebebi, qan tógilmesin dep, sabyrlylyq saqtaghan boluy kerek. Onyng ýstine, óz bauyrymnyng tentektigi ózge júrttyng dúshpandyghynan qauipti bolmas dep oilaghan.

Sonday-aq, Esim han 1625 jyly Týrkistandaghy ordasyna Túrsyn súltandy jinalysqa shaqyryp, biyler kenesine qatystyryp, Jonghar qalmaqtarynyng shapqynshylyghyna qarsy kýresting josparyn bayandaydy. “Birlik bolmay, tirlik bolmaydy, asa qauipti syrtqy dúshpandarymyzdy talqandauymyz kerek, ol ýshin tize qosyp, birge attanamyz” - dep jospar qúrady.

Áriyne, ishinde ne jatqanyn kim bilsin, syr bildirmegen Túrsyn Esim han úsynystaryna'qarsy bolmaydy. Elding birligin, memleketting keleshegin oila- ghan ardager qayratker - Ensegey boyly Er Esim Túrsyn súltan turaly óz qatesin kesh týsindi. Qalay bolghanda da, ózi asyraghan kýshigi ózin qabady dep oilaghan joq edi. Bir tentekting býliginen Qazaq elining bir bóligi qyrylatynyn ol bilgen joq edi...

1627 jyly el shetine Jonghar qalmaqtary shabuyl jasaghan kezde, búrynnan dayyndalyp jýrgen Esim han kóp әskermen shyghysqa asyghys attanady.

Myqty dayyndyqpen barghan qazaq әskeri jongharlardy oisyrata jengeni tarihtan belgili.

Osynau ýlken soghysqa Túrsynnyng ózi barmaghanyn jәne әsker jibermegenin bylay qoyghanda, ol adam oilamaghan qastandyq pen qanisherlik jәne Qazaq memleketi tarihynda ýlken satqyndyq jasaydy.

Tashkent uәlayatyndaghy qalyng qazaqtyng saydyng tasynday kóp әskerin jibermey qalghan Túrsyn súltan Esim handy qalmaqtan jenilis tabady dep topshylasa kerek.

Esim han jongharlargha qarsy janqiyarlyqpen soghysyp jatqanda, Túrsyn Qazaq elining astanasy Týrkistangha qalyng әskermen shabuyl jasaydy. Jauyngerleri alystaghy soghysta jýrgen qarusyz qatyn-qalashty qangha boyap, Esim hannyng әielderi men balalaryn tútqyndap, Tashkentke jóneltedi.

Esim han kóp әskermen jongharlardy talqandaugha bara jatqanda qazirgi Qyrghyzstan jerindegi Ystyqkólding shyghys jaghynda túrghan ertedegi saq zamanynan qalghan Santas qorghanynyng janynda bir kýn ayaldaydy...Sol jerde oghan Kókem biy basqarghan qyrghyz jigitterining әskeri kelip qosylady.

Osynau tastan ýiilgen Santas qorghanynyng tasyn alghash ret Esim han óz әskerining sanyn anyqtau ýshin paydalanady. Sebebi, daladan tas jinap jýruge uaqyt tyghyz bolghandyqtan, ýili jatqan dayyn tasty paydalanghan. Árbir jauynger bir tastan alyp, basqa jerge tastap, әri qaray jýre beredi. Sonda basqa jerge ýiilgen tastyng ózi kishigirim ýiindige, yaghny qorghangha ainalghan. Jaudy jenip kele jatqanda әlgi ýiilgen tastan jauyngerler bir-birden alyp búrynghy ornyna, yaghny Santas qorghanyna qaytadan tastaghan. Ensegey boyly Er Esim sonda qalghan tastar arqyly ózining qúrban bolghan yaghny shahiyt, qaza tapqan jauyngerlerining sanyn shamalaghan eken.

Osynau oqigha el auzynda anyz bolyp saqtalghan. 1856 jyly Sh.Uәlihanov zerttegen osynau anyzdyng eki núsqasy el auzynda saqtalghan. Birinshi núsqasy Esim hangha qatysty bolsa, ekinshi núsqasynda osynau Santas oqighasynyng avtory Ámir Temir deydi, yaghny ol Qytaygha bara jatqan joryghynda әsker sanyn osylay anyqtaghan delinedi. Óz zamanynda Qyrghyz eli tarihyn tereng zerttegen Sh.Uәlihanov birinshi, yaghny Esim hangha qatysty anyzdyng shyndyqqa dәl keletinin anyqtap jazghan edi.

Sh.Uәlihanov Ámir Temirge qatysty anyzdy: “... Istoricheskie izvestiya sovershenno protivorechat etoy legende. Tamerlan deystviytelino shel na Kitay, no pry samom vyezde iz Samarkanda umer v gorode Otrare...” [5] - dep anyqtap, odan әri qaray Esim hangha qatysty anyzdyng dúrystyghyn:

"... Dikokamennye kirgizy nasypi Santasa pripisyvait kazahskomu hanu Ishimu, kak pamyatnik ego pobedy nad kalmykamiy-zungarami. Eto iymeet bolee veroyatiya. Ishim deystviytelino byl na etih mestah y deystviytelino oderjal pobedu nad hon- taydziyem...” [6], - dep aqiqatyn jazyp qaldyrghan.

Ayta ketetin bir jәiit – Resey ghalymdary Esim hangha baylanysty tarihy oqighalardy osy uaqytqa deyin búrmalap keledi. Mysaly Santas oqighasyn, yaghny Esim han erlikterin Temirlangha teliytinderding biri V.IY.Masaliskiy...[11]. (Búl mәselege keyinirek taghy bir toqtalamyz)

Túrsyn súltan Esim hannyng Týrkistandaghy ordasyn shapqan son, onyng jongharlarmen soghystan qalay keletinin asygha taghatsyz kýtedi. Áriyne, ol qazaq hanynyng dýshpandarmen soghysta jenilgenin tilegeni ras. Alayda onyng habarshylary Esim hannyng ýlken jenispen qaytyp kele jatqanyn habarlaydy. Sonda ol qatty sasady... Keler jolda oghan tútqiyldan shabuyl jasap qazaqtyng batyr hanynyng basyn aludyng josparyn qúrady...

Al Esim han bolsa, óz elindegi adam oilamaghan qayghyly habardy Santas qorghany janynda esitken deydi.  Ashugha bulyqqany sonshalyq kózi qantalaghan Ensegey boyly Er Esim jenispen oralghan bar әskerin atqa qondyryp, asyghys Tashkentke bet alady. Sonda oghan Kókem biy basqarghan qyrghyz әskeri de  óz jerinde qalyp qoymay Tashkentke birge attanady. Túrsyn súltan Esim handy  ony izine ergen kóp әskermen Sayram (keybir derekterde Chinaz) týbinde qarsy alady. Osylay alghash ret qazaq әskerleri bir-birine qarsy ýlken shayqasty basynan keshiredi.

Qalmaqty talqandap kele jatqan jenimpaz әskerge óz bauyrlarymen soghysu onay bolghan joq. Shayqastyng aty - shayqas, biri jense, ekinshisi jeniledi... Esim hannan jenilgen Túrsyn Tashkentke qashady. Búl oqighany esitken basqa da qazaq súltandary kóteriledi.

Tashkent týbindegi shayqasta Túrsyn әskeri týgeldey talqandalady. Ózi qashyp, Tashkentke tyghylyp, sonda óz nókerleri osynau qanisherdi týtqyndap, Esim han qolyna tapsyrady. Ashugha bulyqqan Ensegey boyly Er Esim Túrsyn syndy satqyndy, yaghny ózi asyraghan kýshigin, basyn kesip alyp, Búhar hany Imanqúlgha jóneltedi. Búl sәlemdeme – Jaqynda sening de basyng kesiledi - degen ýstem habar edi...

Qazaq elindegi qayghyly jaghday múnymen bitken joq. Kóp jylghy qalmaqtarmen bolghan soghysta әbden sharshaghan jәne onyng ýstine Túrsyn syndy qanisherge qatty ashulanghan Esim han ony jaqtaghan әskerlerdi de týgel qyryp jiberedi.

Negizinen Tashkent uәlayatyn erteden mekendeytin qalyng elding kóp bóligi Qataghan bolatyn. Qadyrghaly Jalairi: “Alash myny ýsh san, Qataghan qauymy eki san...” [7], - dep jazghan edi dәl sol oqighadan 25 jyl búryn. Átten... osynau qalyng el Qataghannyng azghantay bóligi, yaghny Esim han әskeri qúramyna kirgenderi ghana aman qalady. Tashkent uәlayatyndaghy Shanyshqyly eli sol qalyng qataghandardyng bir bóligi ghana...

Esim han óz zamanynda qolastyndaghy qyrghyz elin Kókem biydin kenesimen biylegen edi. Onyng ýstine, Kókem by barlyq soghysta Esimhannyng janynda bolghan. Jongharlardy jәne Túrsyn súltannyng әskerin talqandaghanda, ja- nynda senimdi serigining biri bolghan Kókem biyding qýrmetine Esim han Tashkent qalasynda oghan arnap ýlken múnara týrghyzdy. Osy tarihy oqigha turaly Sh.Uәlihanov: “...S kirgizamy otnosheniya ih (kazahov) v te vremena byly bolee drujny y mirolubivy. Ishimhan (Esimhan) (jivshiy okolo 1630 g.) iymel v svoem rasporyajeniy rodonachalinika biya Kukema pry pomoshy kotorogo emu udalosi nizvergnuti Tursuna kataganskogo y chanchklinskogo. V pamyati soiza kirgizov y kazahov Ishim postroil v Tashkente bashnu, kotoraya sushestvuet do sih por y nazyvaetsya “Kókemning kók kýmbezi...” [8], - dep jazghan bolatyn.

Syrtqy jәne ishki jaularmen soghystar, onyng ýstine, bir Túrsynnyng әleginen qanshama halyq qyryldy, mine, osynsha qandy jәne qayghyly oqighalar Ensegey boyly Er Esimdi qajytqan edi. Ol kóp ýzamay memleket biyligin bas tartty. Rubasylar men biyler kenesi han ornyn onyng balasy Jәngirge berdi.

Esim han talqandaghan son, qalmaqtardyng kóp bóligi Qazaq memleketining qolastynda qala berdi. Sol kezdegi Jonghar memleketining basshysy Hara-Hula ólgen son, onyng balasy Erdene Batur qontayshy biylikti óz qolyna alady. Osynau qolbasshynyng memleket basyna keluimen sol elding birigui jәne nyghangy bastalady. Al soghan sәikes Qazaqstan men Orta Aziya elderine Jonghar tarapynan qauip te kýsheye týsedi. 1635 jyly Jәngir súltan óz qolastyndaghy әskerlermen (әskerining qúramynda jalghyz qazaq emes qyrghyzdar jәne qalmaqtar da bolghan) birge Jonghargha qarsy joryqqa shyghyp, ola rdy kóp shyghyngha úshyratady. Al kelesi jyly Batur qontayshy qazaq eline joryq úiymdastyrady...

1640 jyldan bastap Batur qontayshy Jonghar memleketin biriktirip nyghayta bastady jәne 1643 jyly qazaq eline ýlken  shabuyl jasady. Osynau Jonghar shapqynshylyghy bastalghanda, qyrghyz jerining kóp bóligi jau qolastynda qaldy. Batur qontayshy sonda 50 myng әskermen basa kóktep kirgen edi..[10]. Jәngir mynau tútqiyldan bolghan shabuyldy esite sala asyghys attanady. Búl soghystyng taghdyryn Samarqannan Jalantós batyr kelip sheshkeni turaly talay jazyldy....

Bizding búl jerde aitpaghymyz -1643 jylghy oqighalar kezinde Esim han tiri edi, sonday-aq sol tarihy jaghdaylardyng kuәsi bolghan edi... B.Kәribaev qazaqtyng ataqty erjýrek hany Esimdi 1628 jyly qaytys bolghan dep búrynghy tarihshylardyng qatesin qaytalaghan eken (163-bet). Esim han 1645 jyldan song qaytys bolghan. Áriyne naqty jyly men kýni belgisiz...

B.Kәribaev zertteuining negizgi kemshiligi Sh.Sh.Uәlihanovtyng enbekterin paydalanbaghany aldymen kózge týsti. Búl jaghday jalghyz B.Kәribaevtiki emes, Qazaq tarihyn zertteushi barlyq doktorlardyng qatesi...

B.Kәribaevtyng kitabyndaghy negizgi kemshilikter mynalar:

1. Qazaq memleketi (Handyghy) tarihyn zerttey otyryp Sh.Sh.Uәlihanovqa kónil bólmegendikten kóp qatelikter jibergen. Tek qana Shoqandy qarau emes, aldymen sodan bastau kerek edi. Búl barlyq tarihshylardyng aldyndaghy mindet... Bereketting kitabyndaghy Bibliografiyada qay qaydaghy tarihshylardyng tizimi bolsa da Qazaq memleketining alghashqy zertteushisi Úly Shoqan joq. Kitapty oqymay túryp aq búl kónilge kýdik úyalatady...
2. Qazaq memleketi tarihyna qatysty qazaq tilinde jaryq kórgen zertteulerdi de (M.Maghauin [21], B.Kómekov, S.Óteniyazov j.b.) týgel paydalanbaghany kórinip túr.
3. Qazaq memleketindegi Biyler institutining roli kórinbeydi. Qanday han bolsa da rubasylar men biylerding kómeginsiz han eshtene jasay almaghany tarihy shyndyq...

Osynyng bәri jalghyz B.Kәribaevtyng qatesi emes, Qazaqstan tarih ghylymynyng qatesi... Endi jaryng kórgeli jatqan kóp tomdyqta osy kemshilikter bolmasa jaqsy bolar edi...

Qoryta aitqanda Qazaqstan tarihshylary orystyng aitaghymen tek Ábilhayyr han tarihyna ghana qiyanat jasap jýrgen joq eken, Ensegey boyly er Esim han tarihyna da atýsti qarap jýrgeni ókinishti – aq.

Jalpy Qazaqstannyng tarih ghylymy kórshi eldermen salystarghanda artta qalghany shyndyq. Mysaly ýsh ghasyr ómir sýrgen Qazaq handyghyi songhy eki myng jyldyqtaghy jalghyz demokratiyaly memleket edi. Sonday eng demokratiyaly memleketti bizding babalarymyz qúrghandyghyn aityp biz býkil әlem aldynda maqtanuymyz kerek edi. Demokratiyaly memleket Ertedegi Grekiya men Respublikalyq Rimde ghana boldy. Odan song Europa halyqtaryn korolider men knyazidar biyledi. HIH ghasyrdyng aqyryna deyin óskeleng Europada demokratiyalyq basqaru bolghan joq. Onday memleketti tek qazaq halqy qúrghan edi. Sol jetistigimizdi maqtap qazirgi úrpaghymyzgha tanystyrudyng ornyna Resey sayasatshylary auzymyzgha salyp bergen Hanstvo degendi aityp tarihymyzdyng shyndyghyn jasyryp kelemiz...

Euraziyadaghy jalghyz demokratiyaly memleketti bizding babalarymyz qúrghany ýlken maqtanysh. Sony orystar kóre almay Hanstvo dep OrtaAziyadaghy basqa handyqtarmen qatar qoyghany bizdi myqtap kemsitkeni.... Handyq biylikte bir adamnyng әmiri men aitqany bolady. Al Qazaq elinde:

1. Hannyng biyligi shekteuli boldy.
2. Han saylanbaly boldy. Ony saylaytyn halyq emes, biyler yaghny rubasylar saylaytyn edi...
3. Han qolynda qarajat bolghan joq. Qarajatty rubasylar berdi.
4. Handa әsker bolghan joq. Áskerdi yaghny soldatty rubasylar berdi.
5. Zandy jәne basqa tәrtip qaghidalaryn rubasylar men biyler shyghardy.

Qazaq qaytalanbas halyq (Q.Jaryqbaev). Eng demokratiyaly memleket qúrghan jalghyz halyq. Onyng memleketi, ata zany, sóz óneri, әdeby múrasy, poetikalyq (Batyrlar jyrynyng ózi 100 tomnan túrady) jәne muzikalyq múrasy tendesi joq bolatyn sebebi sol memleketting arqasynda payda bolghan. Tomsk men Volgagrad arasyndagha úlan ghayyr dalada shashyrap jýrgen qazaq taypalarynyng әdet ghúrpy men tili birdey bolghan. Osynyng bәri bir ortalyqqa baghynghan aibarly jәne kýshti memleket bolghanyn kórsetedi. Kórshi halyqtar alaqanday jerde otyrsa da tili men әdet ghúrpy bólshektenip jatqanyn eskersek Qazaq demokratiyaly memleketining qúdirettiligin kóremiz. Adam balasy demokratiyaly memleket qúrudy ejelden armandaghan edi.

Bizding babalarymyz qúrghan memleket jana zamannyng inju-marjany (jemchujina) edi.... Qazaqtar - ertedegi hundardyng barlyq әdet-ghúrpy men saltyn jәne ónerin bizding zamangha týgeldey jetkizgen jalghyz halyq...

Ýsh ghasyr ómir sýrgen Qazaq memleketining tarihy - adamzat tarihy týgili óz aramyzda ózining qomaqty ornyn ala almay jýr. 30 jyl egemen el bolsaq ta, doktor ghalymdarymyz kóp bolsa da, tarihymyz kókpargha tartylghan ylaqtay... Qazaq tarihynyng basynda jýrgen T.Omarbekov, M.Qoygeldiyev,Z.Kabuldinov, H.Ábjanov j.b. kóptegen tarihshylarymyz Ábilhayyrdy jamandap Qazaqstan ókimeti aldynda úpay alyp jýr. Keybireuleri Reseyding Spesslujbasyna qyzmet etip nәpaqa tauyp jýrgen siyaqty... Reseyding ekspansiyalyq sayasaty kýnnen kýnge kýsheide. Qazaqtar ózderi bodandyng súraghan dep búrynghy otarlyq sayasatyn jýrgizude. Bizding tarihshylar tól tarihymyzdyng aqiqatyn aitudyng ornyna Resey sayasatynyng malayy bolyp jýrgenin әdeyi sezbeytin siyaqty... Jogharyda kórsetkenimizdey Resey sayasatshylary tarihymyzdy kózimizdi baqyraytyp qoyyp búrmalap jatqanda ýndemey jýre beredi. Demek bizding aramyzda Resey sayasatyn qoldaytyndar jetip artylady.

Halqymyzdyng tarihy soraqy eshqanday syn kótermeytin jaghdayda ekenin moyyndauymyz kerek. Eng bolmasa Orys qazaq qatynasyndaghy soraqy jalghan qoldan jasalghan tarihty jóndeuimiz kerek. Eng kóp jazylyp aitylghan Aqtaban shúbyryndy oqighasyn orystar yaghny I Petr jasaghanyn bizding halyq pen jas úrpaq bilmeydi. Qysqasha aitqanda qazaqqa orystan basqanyng bәri jau bolghan dep yaghny Reseyge shybyn jolatpay әli qaqsap kele jatyr bizding sabazdar... Osy taqyrypqa jazylghan M.Abdirovtyn enbekteri(20) esh jerde paydalanbay kele jatyr....

Bilim jәne ghylym ministri tarih doktory bolghanda quanyp edik... Alayda eshqanday ózgeris bolatyngha úqsamaydy. Áriyne ol ókimet adamy. Al bizding ókimet Reseyge jaltaq...

Eldi ýsh jyl shulatyp Latyn әlippesin adam kórgisiz soraqy jaghdayda bekitkeni barlyq jaghdaydy týsindiretin siyaqty. Latynnyng dauysty dybystaryn ózgertip bekitkeni shekten shyqqany jәne bizding halyqtyng taghdyryn ayaqqa basqany dep týsinemiz...

Paydalanylghan әdebiyetter.

1. Dosmúhamedúly H. Alaman. A., «Ana tili», 43- bet.
2. Eslәmghaliyúly M. Jalantós bahadýr. Qazaq әdebiyeti, 1996, № 38.
3. Levshin A. Opisanie kirgiz – kaysaskih ord y stepey, SPb. 1831. t.2. s.60...
4. Jalayry Q. Shejireler jinaghy.(Shaghatay qazaq tilinen audarghandar N.Mingulov, B.Kómekov, S.Óteniyazov). A., «Qazaqstan» baspasy, 1997, 123-bet.
5. Valihanov Ch.Ch. Soch., t.1. s.249.
6. Tam je, s. 250.
7. Jalayry Q. Kórsetilgen shygh. 126- bet.
8. Valihanov Ch.Ch. Soch., t.1. 1961, s.374.
9. Ivanov P.P. Ocherky po istoriy Sr.Azii. M., 1958, s. 70.
10. Levshin A. Opisanie kirgiz – kaysaskih ord y stepey. A. «Sanat», 1996. s. 160.
11. Masaliskiy V.I. Turkestanskiy kray. SPb. 1913. S.48.
12. Dosmúhamedúly H. Rodoslovnaya Jalantus batyra, stroiytelya medrese Tilla-Kary y Shirdar v g. Samarkande. V kn. God raboty kazahskogo vysshego pedagogicheskogo instituta. Tashkent. 1928.
13. Eslәmghaliyúly M. Kórsetilgen shygh.
14. Pugachenkova G.A. Samarkand-Buhara. M., 1961. S. 111.
15. Dosmuhamedúly H. Alaman.. A., 1991.41-bet
16. Pugachenkova G.A. Kórsetilgen shygh. S. 108-109.
17. Pugachenkova G.A. Kórsetilgen shygh. 110-bet
18. Kómekov B.,Óteniyazov S. Jalantós batyr. Jurnal «Sayasat – Politika», A. 1997. 99-105 better.
19. Uteniyazov S.K. Jemchujina novogo vremeni- Kazahskoe gosudarstvo. Gazeta «Vecherniy Almaty», 2019. 18-iili.
20. 20. Abdirov M. Istoriya kazachestva Kazahstana....
21. M. Maghauiyn. Qazaq tarihynyng әlippesi. A. «Qazaqstan», 1995. 204 bet.

Samat Óteniyazov,

t.gh.k. Madrid jәne Ál Faraby atyndaghy QazÚU professory

Abai.kz