تاريحىمىز – كوكپاردا تارتىلعان ىلاقتاي...

(ەسىم حان تۋرالى كوكەيكەستى ماسەلەلەرگە شولۋ)

بەرەكەت كارىباەۆ قازاق حاندارى تۋرالى زەرتتەۋلەر (حV-ءحVىىى ع.باسى). ا. قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. 2019. پىكىر جازعاندار: ت.ع.د. پروفەسسور ت.وماربەكوۆ، ت.ع.د. پروفەسسور ع.ك.كەنجەباەۆ.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريحىمىزدى جوندەۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى ءبولىپ 7 تومدىق فۋندامەنتال باسىلىمدى جارىققا شىعارۋدى قولداپ وتىر. بۇل وتە ۇلكەن وقيعا. ءبىزدىڭ قىسقاشا بولسا دا كەيبىر كوپ ايتىلىپ جاۋىر بولعان كەمشىلىكتەردى كورسەتكەنىمىز  وسى ۇلكەن باسىلىمدا بۇرىنعى قاتەلىكتەردى جىبەرمەۋگە سەپتىگى تيەر دەگەن ويىمىز بار.

ب. كارىباەۆ قازاق تاريح عىلىمىنىڭ باسىندا وتىرعان ادامنىڭ ءبىرى. ونىڭ  قازاق حاندارى تۋرالى زەرتتەۋىنە  ازدى كوپتى بازىنامىزدى ايتۋدى ءجون كوردىك.  اتالعان كەزەڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى تومدارعا كىرەدى. ءۇش عاسىر ءومىر سۇرگەن قازاق مەملەكەتى تۇسىندا ءبىزدىڭ بارلىق رۋحاني بايلىعىمىز ءوسىپ جەتىلدى.  جاڭا باسىلىمدا بۇرىنعى كەمشىلىكتەردى  قايتالاماسا ەكەن دەپ قايعىرۋدامىز.

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق حاندارى تۋرالى كوپ جازىلدى. اسىرەسە ءحVىىى عاسىرداعى ابىلاي مەن ءابىلحايىر تۋرالى كوپ جازىلعانى سونشالىق...كوپ قاتەلەر ورىن الدى، داۋ مەن تارتىس تۋعىزدى. بەرەكەت كارىباەۆ قازاق مەملەكەتى تاريحىن زەرتتەپ، سول تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان عالىم. وسى زەرتتەۋىندە داۋى مەن تارتىسى كوپ ءحVىىى عاسىر حاندارىنا بارماي، 1715 جىلى قايتىس بولعان تاۋكە حانمەن بىتىرگەن ەكەن.

اتالعان كىتاپتى قاراي وتىرىپ، باسقا حاندارعا توقتالماي-اق، ەسىم حان تۋرالى بولىمگە ەرىكسىز توقتالۋعا ءماجبۇر بولدىق. ەسىم حان تۋرالى زەرتتەۋدىڭ شالا جازىلعانىن اۆتوردىڭ ءوزى دە مويىندايتىن سياقتى... زەرتتەۋ سوڭىندا «...ءبىز ەسىم حان تۋرالى تۇجىرىمدامامىزدى اياقتاي كەلە بۇل جۇمىس قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعانىڭ تاريحي رولىنە ارنالعان العاشقى جۇمىستاردىڭ ءبىرى جانە بولاشاقتا تىڭ دەرەكتەر ارقىلى ەسىم حاننىڭ تاريحي بەينەسى ودان ءارى تەرەڭ زەرتتەلە تۇسەدى دەپ ويلايمىز» –دەپ بىتىرگەن ەكەن.

تىڭ دەرەكتەر ەمەس، تالاي ايتىلىپ جاۋىر بولعان كەيبىر دەرەكتەردىڭ زەرتتەۋگە كىرمەي قالعانىن ايتۋعا مىندەتتىمىز...

«قازاق حاندارىنىڭ تاريحى»  اتتى كىتاپتى وقىعان سوڭ ايتاتىن ويلار تۋىندادى.. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحى - عالىمدارى قانشا كوپ بولعان سايىن پروبلەماسى دا كوبەيەتىن سياقتى.

قازاقتىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ەسىم حانى ەگەمەندى قازاق ەلىندە جولى بولماي-اق قويدى. زەرتتەۋشى كوپ بولعان سايىن قازاق حاندارى عانا ەمەس، قازاق مەملەكەتىنىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ورنى دۇرىس كورسەتىلمەي كەلە جاتىر.  قازاق حاندىعى دەپ اتالاتىن قازاق مەملەكەتى سوڭعى ەكى مىڭ جىل ىشىندە ەۋروپا مەن ازيا تاريحىنداعى دەموكراتيالىق باسقارۋ قۇرعان جالعىز مەملەكەت ەدى. جالپى ايتقاندا قازاق عالىمدارى مەن جازۋشىلارى حاندار تۋرالى كوپ جازعانى راس. كوپ جازعاندىقتان قاتەسى دە كوپ بولدى. شىندىعىندا قازاق مەملەكەتىن حاندار ەمەس، بيلەر، ياعني رۋباسىلار بيلەگەن بولاتىن... حان سايلانبالى بولدى، ياعني مۇراگەرلىك ەمەس ەدى. حاندى حالىق سايلاعان جوق،  رۋباسىلار سايلادى. ول زاماندا تامىر-تانىستىقپەن حان سايلانۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اسكەري قولباسى بولا الاتىن، ياعني كەۋدەسىن وققا توسەپ، ەل قورعايتىن ەرجۇرەك جاندى، ياعني جانىبەك حاننىڭ ۇرپاعىن 41 رۋباسى، بيلەر حان سايلايتىن ەدى...

ەلباسى قانشاما رەت قازاق تاريحىن جوندەۋگە كوپتەگەن قىرۋار قاراجات ءبولدى. قانشاما رەت كومپلەكستى باعدارلامالار شىعاردى. سولاردىڭ ەڭ سوڭعىسى رۋحاني جاڭعىرۋ ەدى... وسىنشا كوپتەگەن ۇسىنىستار مەن زەرتتەۋلەر ءجۇرىپ جاتسا دا، تاريحىمىزدىڭ كوپتەگەن اقتاڭداقتارى سول كۇيىندە قالىپ جاتىر. ءتىپتى كەيبىر اقتاڭداقتار ودان بەتەر قويۋلانا ءتۇستى... نەگىزگى تاقىرىبىمىز ەسىم حان بولعان سوڭ، وسىعان توقتالايىق.

قازاقتىڭ ايگىلى حانى ەسىمدى ورىس ساياساتشىلارى جوق ەتۋدى ارمانداپ، نەشە ءتۇرلى كومبيناتسيالار جاسادى. سونىڭ ءبىرى - رەسەيدىڭ بانك يمپەريالى جاساعان رەكلاما قازاقستان تەلەارنالارىندا 4 جىل بويى  قايتا-قايتا كورسەتىلىپ، اينالدىرىپ تۇردى. رەسەي تاراپىنان بولعان وسى، ياعني كەزەكتى ارانداتۋشىلىققا قازاقستان وكىمەتى ءبىر ءسوز ايتا الماي، بۇعىپ وتىردى.

قازاق تاريحىنىڭ جارقىن بەتتەرىنىڭ ءبىرى سانتاس وقيعاسى، ياعني ەسىم حاننىڭ ەرلىگىن رەسەي ساياساتكەرلەرى بۇرمالاپ، اقساق تەمىرگە تەلىپ، «رەكلاما» فيلم ءتۇسىرىپ، 4-5 جىل بويى بۇكىل تمد ەلدەرىنىڭ تەلەكانالدارىندا اينالدىردى (1994-98 جىلدارى). بۇل فيلم «رەكلاما» رەسەيدىڭ يمپەريال بانكى تاپسىرىسىمەن جاسالعان. ونىڭ رەجيسسەرى تيمۋر بەكمامبەتوۆ, اتىراۋدىڭ تۋماسى... قازاق تاريحىن بۇرمالاۋ ءۇشىن ادەيى قازاق دەگەن اتى بار رەجيسسەرگە جاساتىپ، باسشىلىق ەتكىزگەن...

سول 90-شى جىلدارى ەگەمەندىككە قۋانىپ جۇرسەك تە، وسى «رەكلامانى» كۇنىنە قايتا – قايتا كورىپ، تالاي قازاقتىڭ نەرۆ جۇيەسى جۇقاردى...

ءبىز سوندا ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورى اكادەميك م.قوزىباەۆكە ءوتىنىش جاسادىق:

- ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى بۇرمالاپ، رەسەي تەلەكانالدارى تەمىرلان اتىمەن سانتاس وقيعاسىن كۇنى-ءتۇنى كورسەتىپ جاتىر. بۇل ەرلىك قازاقتىڭ ايگىلى حانى ەسىمدىكى ەكەنىن شوقان ءۋاليحانوۆ تاسقا باسقانداي ەتىپ جازىپ كەتكەن. ءسىز سوعان قارسى رەپليكا جازىپ، مىنانداي باسسىزدىقتى توقتاتساڭىز ەكەن... – دەپ جالىندىق...

ارينە، اكادەميك قوزىباەۆ ەشقانداي قيمىل جاسامادى... بىرنەشە جىل بويى تەلەديداردان سول رەكلاما تۇسكەن جوق... اقىرى يمپەريال بانكى جابىلعان سوڭ (1998) ايتەۋىر توقتادى-اۋ. اتالعان بانك بانكروتقا ۇشىراپتى. قازاق ەلىنىڭ قارعىسى جەتكەن بولار...

بۇل نە دەگەن سۇمدىق...

مىنە وسىلاي قازاق حاندارىن رەسەي كوزكورەكى قورلاپ جاتقاندا جۇزدەگەن عالىمدارى بار قازاقستان باسشىلارى ۇندەمەي قالا بەردى. ونىڭ بەر جاعىندا قازاق حاندارىى تۋرالى تالاي كىتاپتار جارىق كوردى. الايدا مەملەكەت قايراتكەرلەرىمەن قازاق مەملەكەتىنىڭ ادامزات تاريحىنداعى ءرولى مەن ماڭىزى ءالى جوندەپ بەرىلگەن جوق. سول كىتاپتاردىڭ ءبىرى ب.كارىباەۆتىڭ  قازاق حاندارى تاريحىنا ارنالعان ەكەن.  جالپى ايتقاندا بۇرىنعىلاردان اسىپ كەتە قويماعان...

اتالعان كىتاپتا ايتىلۋعا ءتيىستى، الايدا ايتىلماي قالعان تاريحي فاكتىلەرگە توقتالساق - ەسىم حان ەسىمى قازاق مەملەكەتى تاريحىندا ەرەكشە ۇلكەن ورىن الادى. سول تاريحي تۇلعا زامانى ياعني قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ كۇشەيگەن قۇدىرەتتى كەزى ەدى.

ونىڭ زامانىن ساراپتاساق - ءحVىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاق ەلى تاريحىندا ەلەۋلى وقيعالار بولعانىن كورەمىز. شىن مانىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان ەدى، سول زاماندا. بۇحار حاندىعىنا قاراستى جەرلەردىڭ وزىندە قازاق سۇلتاندارى مەن باتىرلارى بيلىك جۇرگىزدى. ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىندە ەكى حاندىق، ياعني ەكى مەملەكەت بولدى. ولار قازاق حاندىعى مەن بۇحار حاندىعى. سوندىقتان ولاردىڭ باقتالاستىعى دا جوعارى دارەجەدە بولدى. مىسالى انديجان ءوڭىرىن ابىلاي سۇلتان، جيزاقتى الشىن بەكوعلى، سامارقاند قالاسىن جانە ءۋالاياتىن ءجالاڭتوس باتىر بيلەدى. قىرعىز ەلى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ەسىم حاننىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى قىرعىز كوكەم بي بولدى.  قازاق – قىرعىز دوستىعى مەن تۋىسقاندىعىنىڭ شىڭى دا سول كەزدە بولدى. ...جوڭعارلارعا الدەنەشە رەت سوققى بەرىلدى...

بۇل داڭقتى كەزەندە قازاق ەلىنىڭ اتقا ءمىنىپ، شايقاسقا كىرمەگەن جىلى جوق دەسە دە بولادى. قازاق ەلىن قورعاپ، شايقاس ۇستىندە مەملەكەتتى نىعايتقان حالقىمىزدىڭ ەسىم حان، سالقام جاڭگىر، ءجالاڭتوس باتىر سياقتى ەڭ جوعارعى دارەجەدەگى - ۇلتتىق باتىرلارى.

الايدا، تاريحىمىزدا داڭقتى جانە الاساپىران كەزى بولعان سول ءحVىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇلكەن تراگەديالى وقيعا دا ورىن الدى. سول ءبىر قايعىلى وقيعا 1628 جىلعى قاتاعان قىرعىنى دەپ اتالادى. سول قىرعىننىڭ كىناسىن موينىنا العان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان بولۋدان باس تارتقان سەبەپتى،  مەملەكەت بيلىگى ءسوز جۇزىندە ونىڭ بالاسى جاڭگىر سۇلتان قولىندا بولدى.

ءسوز جۇزىندە دەپ تەككە ايتىپ وتىرعان جوقپىز.... قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى شەكتەۋلى بولدى. ەل بيلىگى رۋ باسىلارىنىڭ، ياعني بيلەردىڭ قولىندا بولدى. حاندى سايلايتىن دا سولار، اسكەر بەرىپ جورىققا اتتاندىراتىن دا سول ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ەدى. قاراجات پەن زاڭ دا سولاردىڭ قولىندا بولعانىن ءالى كۇنگە دەيىن قازاق عالىمدارى قاپەرىنە الماي كەلە جاتقانى وكىنىشتى-اق... حانداردى ماقتاپ ارزان ۇپاي الۋعا جۇرتتىڭ ءبارى قۇمار سياقتى... سول قازاق ەلىنىڭ التىن زاڭىن ءبىر رەت بۇزعان ەسىم حان بولاتىن (19), ياعني  بيلەر مەن رۋباسىلاردىڭ كەلىسىمىن الماي قاتاعان ەلىن قىرىپ سالىپ قازاق مەملەكەتىنە وتە ۇلكەن كەساپات، قىرعىن اكەلدى.

ەسىم حان زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى ءجالاڭتوس باتىر بولسا، ولاردىڭ ساياسي قىزمەتىن بىرگە قاراۋعا مىندەتتىمىز...

XVII عاسىرداعى كازاقستان مەن ورتا ازيا تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى - ءجالاڭتوس باتىر (1576-1656) سەيتقۇل بي ۇلى بولاتىن. ونىڭ شىققان ەلى كىشى جۇزگە قاراستى ءامۋداريا مەن سىرداريا، ياعني ەكى وزەن ارالىعىنداعى القاپتى مەكەندەگەن التى اتا ءالىم رۋىنىڭ تورتقارا [1] اتتى بولىگى.

ءجالاڭتوس باتىر ءوزىنىڭ اسا داڭقتى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن سامارقان قالاسىنىڭ ءامىرى بولدى. ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىندەگى نەگىزگى وقيعالار مىنالار:

1612 جىلى بۇحار حانى يمانقۇل كوپ اسكەرمەن تۇركىستان اتىرابىنا باسا-كوكتەپ كىرەدى. الدىڭعى سوققى قاراقالپاقتارعا بەرىلەتىن بولعان سوڭ، ءجالاڭتوس باتىر ءوز اسكەرىمەن كومەككە جەتەدى. ايگىلى ءجالاڭتوس قولىنان قايمىققان يمانقۇل امالسىزدان، سوعىستى باستاي الماي، كەلىسسوزگە كەلەدى. الايدا بۇل بۇحار حانىنىڭ ۋاقىتشا ايلاسى ەكەنىن تۇسىنگەن ءجالاڭتوس باتىر اسكەر جيىپ، يمانقۇلدى تۇگەلدەي تاپقانداۋ ءۇشىن دايىندالا باستايدى. مۇنى بىلگەن يمانقۇل ءجالاڭتوس تۇرعاندا ءوزىنىڭ بۇحار تاعىندا وتىرا المايتىنىن ءتۇسىنىپ، وعان سامارقان قالاسىن جانە سول توڭىرەكتەگى ءۋالاياتتاردى سىيعا تارتادى. ءسويتىپ، ءجالاڭتوس سامارقان ءامىرى اتانىپ، تاققا وتىرادى [2].

ارتىندا قىتاي يمپەرياسى تۇرعان جوڭعار قالماقتارىن الدەنەشە رەت تالقانداعانى ءۇشىن جانە باسقا دا كوپتەگەن ەرلىكتەرى ەسكەرىلىپ، 1625 جىلى جالاڭتوسكە اتالىق دەگەن قۇرمەتتى اتاق - لاۋازىم بەرىلەدى.

1640 جىلى باتۋر قونتايشى باسقارعان قالماقتاردىڭ قازاقستان مەن ورتا ازياعا جاساعان كەزەكتى شابۋىلىن تويتارادى. بۇل شايقاسقا ءجالاڭتوس سامارقاننان 30 مىڭ اسكەرمەن شىققان ەكەن.

1643 جىلى قالماقتاردىڭ جەتىسۋ ايماعىنا كەزەكتى شابۋىلى باستالادى. بۇل جولى ولار 50 مىڭ اسكەرمەن لاپ قويعان ەدى. سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنىڭ ءبىر ۇلىسى - قىرعىز ەلىنە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندى. سالقام جاڭگىر دۇشپاندى توقتاتۋ ءۇشىن بار بولعانى 600 جاۋىنگەرىمەن اسىعىس اتتانادى.

تاۋ شاتقالىندا جاۋدىڭ كوپ اسكەرىن جانقيارلىق ەرلىكپەن توقتاتىپ تۇرعاندا، جيىرما مىڭ اسكەرىمەن ءجالاڭتوس باتىر كەلىپ جەتەدى دە، شايقاس تاعدىرىن شەشەدى... وسىناۋ ۇلكەن شايقاستا جوڭعار شاپقىنشىلارى مىقتاپ تالقاندالادى. كەيىنىرەك تاريحشىلار مۇنى وربۇلاق شايقاسى دەپ اتادى. ءجالاڭتوستىڭ بۇل ۇلكەن ەرلىگى تۋرالى كوپتەگەن تاريحشىلار جازدى [3].

جوعارىدا ايتىلعان وقيعالاردىڭ بارىنە ەسىم حان كۋاگەر بولعان ەدى. سەبەبى 1645 جىلى ول ءالى ءتىرى ەدى.

ال ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ءجالاڭتوس باتىر ورتا ازياعا قاتىستى بارلىق سوعىس قيمىلدارىنا قاتىسىپ، اسكەر باسقارىپ، كوپتەگەن جەڭىستەرگە جەتكەن، ياعني تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاعدىرىندا ول ارقاشان شەشۋشى ءرول اتقارعان. ول باتىر عانا ەمەس، ءباھادۇر، ءامىر جانە بي دەگەن اتاققا يە بولعان. قازاق تاريحىندا «بي» دەگەن اتاق - ەڭ جوعارى دارەجە. سەبەبى، مۇنداي قۇرمەتتى اتاققا باتىرلار مەن حانداردىڭ يە بولۋى وتە سيرەك جاعداي.

ەسىم حان تۇسىنداعى تاريحي تۇلعالارعا ء(جالاڭتوس قولباسشى سامارقاند ءامىرى، يمانقۇل حان، تۇرسىن سۇلتان، ابىلاي سۇلتان، الشىن بەكوعلى بي جانە قىرعىز كوكەم بي) قىسقاشا شولۋ جاسايىق.

ءجالاڭتوس باتىردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جان-جاقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ول ءومىر سۇرگەن XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن ساياسي تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاسايىق.

XVI عاسىر مەن XVII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا (ياعني ءجالاڭتوس باتىر زامانىندا) قازاق مەملەكەتى سىرتقى جاۋلارىمەن ايانباي سوعىسىپ جاتسا دا، كوپتەگەن ءتۇيىندى ماسەلەلەرى بولا تۇرسا دا، سول كەزدەگى ىرگەلى مەملەكەتتىڭ ءبىرى ەدى.

XVII عاسىردىڭ باسىندا دۇنيەدەن وتكەن تاريحشى كادىرعالي جالايري قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەلى ەل ەكەنىن ايتا كەلىپ، تاۋەكەل حاندى (1583 - 1598 جج.) “بۇكىل يسلام پاتشاسى...”[4]، - دەپ ماداقتاپ جازعان.

ارينە، مۇنداي جازۋلار سول كەزدەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ جىلدان جىلعا نىعايىپ بارا جاتقانىن جانە ورتا ازياداعى ءاربىر ساياسي جاعداي قازاق حانىنىڭ قاتىسىنسىز شەشىلمەگەنىن دالەلدەيدى. ولاي دەيتىنىمىز، سول كەزدەگى ورتا ازيانىڭ كوپ جەرى قازاق حاندىعىنىڭ قولاستىندا بولعان. مىسالى: قازىرگى قىرعىز جەرى، تاشكەنت ءۋالاياتى، قاراقالپاق ەلى، ياعني سىر مەن ءامۋداريا اراسىنداعى اۋماقتىڭ كوپ بولىگى جانە قالماقتاردىڭ ءبىراز جەرى. مىنە، ءدال وسىنداي جاعدايدا سول كەزدە ورتا ازيا جەرىندەگى ەڭ كۇشتى مەملەكەت - بۇحار حاندىعىنىڭ تاعدىرى دا قازاق ەلىمەن بايلانىستى بولعان. بۇحار حانى يمانقۇل بۇل مەملەكەتتى ءوزى باسقارعان زاماندا، ياعني 1608 - 1644 جىلدارى، قازاق ەلىمەن امالسىز دوستىق قاتىناستا بولدى. سوندىقتان ول ءجالاڭتوس باتىر سەكىلدى اسا بەدەلدى تۇلعامەن جاقسى بايلانىس جاسادى. ونىڭ ءجالاڭتوس باتىردى سامارقاند قالاسى مەن ءۋالاياتىنىڭ ءامىرى ەتىپ قويۋ سەبەبى: بىرىنشىدەن، قازاق حاندىعىمەن دوستىق قاتىناستا بولۋ. ەكىنشىدەن, ساياسي ىستەردى شەشۋ ءۇشىن، اسىرەسە سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋدا... قالىڭ اسكەرى بار ءجالاڭتوس باتىردى پايدالانۋ. سول ارقىلى مىقتى قازاق مەملەكەتى تاراپىنان ەشقانداي اسكەري ارەكەتتى نەمەسە شابۋىلدى بولدىرماۋ.

الايدا يمانقۇل حان، ءوزى قانشا تاۋەلدى بولعانمەن، قازاق حاندىعىن ىدىراتىپ، بيلىكتى قولىنا الۋدى ويلاماي قالعان جوق. وسىعان بايلانىستى ونىڭ ءبىرىنشى ارەكەتى تاشكەنت ءامىرى تۇرسىن سۇلتاندى ءوز قۇرىعىنا ىلدىرۋمەن ءبىتتى.

بۇل وقيعا بىلاي بولعان ەدى. تاشكەنت ءامىرى تۇرسىن سۇلتان قازاق ەلىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان حانى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ تۋىسى بولاتىن. تاشكەنت ءۋالاياتى حالىق تىعىز ورنالاسقان باي ولكە ەدى.

يمانقۇل حان تۇرسىندى وسىناۋ باي ولكەنىڭ ءامىرى ەسىم حانعا تاۋەلسىز، ءوز الدىنا حان بولۋعا ازعىرعان. ءوزىمشىل تۇرسىنعا بۇل پيعىل ۇناپ قالادى. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم جوڭعار شاپقىنشىلارىمەن سوعىسىپ جاتقاندا، تۇرسىن ءوزىن تاشكەنتتىڭ حانى دەپ جاريالايدى. سونداي-اق حاندىق بەلگىسى رەتىندە ءوز اتى جازىلعان اقشا دا شىعارا باستاعان. ەل شەتىنە كەلگەن جاۋمەن ەسىم حان سوعىسىپ جاتقاندا، تاشكەنت ءۋالاياتىنان ەشقانداي كومەك جىبەرمەي، ىرگەسىن اۋلاق سالادى. وسىناۋ ەل ىشىنە سالىنعان ىرىتكىنى ۋشىقتىرماس ءۇشىن، ەسىم سابىرلىلىق جاساپ، ەگەستى قانتوگىسسىز ءبىتىرۋدى ويلايدى. تەنتەك بول-عانمەن، تۋىس قوي، ساباسىنا تۇسەر دەپ ەسەپتەسە كەرەك. مۇنى باسقاشا تۇسىنگەن تۇرسىن ءوز جەرىن ۇلعايتۋ ءۇشىن قازاق حاندىعىنىڭ جەرىنە قول سۇعا باستايدى. ەسىم حان قان توكپەس ءۇشىن قانشا سابىرلىق ساقتاعانمەن، قازاق سۇلتاندارىنىڭ كوبى بۇعان نارازىلىق بىلدىرەدى. الايدا ەسىم حان ايتقان سوڭ، ودان اسىپ كەتە المايدى.

دەگەنمەن، سول كەزدەگى ءاندىجان ءامىرى - قازاق سۇلتانى ابىلاي تۇرسىن سۇلتانعا العاش رەت قارسى شىعادى. 1623 جىلى يمانقۇل حان وعان دا وداقتاس بولا قالادى. سەبەبى، وعان كەرەگى قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قىرقىسقانى ەدى. ابىلاي سۇلتانعا يمانقۇلدىڭ قانشالىقتى جاردەم بەرگەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، قولتىعىنا سۋ بۇرىككەنى راس.

ەكى سۇلتاننىڭ، ياعني ابىلاي مەن تۇرسىن سۇلتاننىڭ اسكەرى سول جىلى شاحرۋحيا بەكىنىسىنىڭ تۇبىندە كەزدەسەدى. الايدا سۇلتاندار سوعىسقىسى كەلگەنمەن، ەكى جاعىنىڭ دا اسكەرىنىڭ كوبى قازاق جاۋىنگەرلەرىنەن تۇراتىن، ولار ءوز تۋىستارىمەن شايقاسۋدى ار كورىپ، مايداننان باس تارتىپ، كەرى قايتادى. ونىڭ ناتيجەسى يمانقۇل جىبەرگەن قوسىنداردى تۇرسىن سۇلتاننىڭ تالقانداۋىمەن اياقتالادى. بۇعان قاتتى نارازى بولعان يمانقۇل ابىلايدى ءاندىجاننان قۋادى. وسى جاعدايلاردى سىرتتاي باقىلاعان ەسىم حان تەز ارادا كومەككە كەلىپ، ابىلاي سۇلتاندى اندىجانداعى ءوز ورنىنا وتىرعىزادى. ال تۇرسىنعا تيىسپەيدى، سەبەبى، قان توگىلمەسىن دەپ، سابىرلىلىق ساقتاعان بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ءوز باۋىرىمنىڭ تەنتەكتىگى وزگە جۇرتتىڭ دۇشپاندىعىنان قاۋىپتى بولماس دەپ ويلاعان.

سونداي-اق، ەسىم حان 1625 جىلى تۇركىستانداعى ورداسىنا تۇرسىن سۇلتاندى جينالىسقا شاقىرىپ، بيلەر كەڭەسىنە قاتىستىرىپ، جوڭعار قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستىڭ جوسپارىن باياندايدى. “بىرلىك بولماي، تىرلىك بولمايدى، اسا قاۋىپتى سىرتقى دۇشپاندارىمىزدى تالقانداۋىمىز كەرەك، ول ءۇشىن تىزە قوسىپ، بىرگە اتتانامىز” - دەپ جوسپار قۇرادى.

ارينە، ىشىندە نە جاتقانىن كىم ءبىلسىن، سىر بىلدىرمەگەن تۇرسىن ەسىم حان ۇسىنىستارىنا'قارسى بولمايدى. ەلدىڭ بىرلىگىن، مەملەكەتتىڭ كەلەشەگىن ويلا- عان ارداگەر قايراتكەر - ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم تۇرسىن سۇلتان تۋرالى ءوز قاتەسىن كەش ءتۇسىندى. قالاي بولعاندا دا، ءوزى اسىراعان كۇشىگى ءوزىن قابادى دەپ ويلاعان جوق ەدى. ءبىر تەنتەكتىڭ بۇلىگىنەن قازاق ەلىنىڭ ءبىر بولىگى قىرىلاتىنىن ول بىلگەن جوق ەدى...

1627 جىلى ەل شەتىنە جوڭعار قالماقتارى شابۋىل جاساعان كەزدە، بۇرىننان دايىندالىپ جۇرگەن ەسىم حان كوپ اسكەرمەن شىعىسقا اسىعىس اتتانادى.

مىقتى دايىندىقپەن بارعان قازاق اسكەرى جوڭعارلاردى ويسىراتا جەڭگەنى تاريحتان بەلگىلى.

وسىناۋ ۇلكەن سوعىسقا تۇرسىننىڭ ءوزى بارماعانىن جانە اسكەر جىبەرمەگەنىن بىلاي قويعاندا، ول ادام ويلاماعان قاستاندىق پەن قانىشەرلىك جانە قازاق مەملەكەتى تاريحىندا ۇلكەن ساتقىندىق جاسايدى.

تاشكەنت ۋالاياتىنداعى قالىڭ قازاقتىڭ سايدىڭ تاسىنداي كوپ اسكەرىن جىبەرمەي قالعان تۇرسىن سۇلتان ەسىم حاندى قالماقتان جەڭىلىس تابادى دەپ توپشىلاسا كەرەك.

ەسىم حان جوڭعارلارعا قارسى جانقيارلىقپەن سوعىسىپ جاتقاندا، تۇرسىن قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستانعا قالىڭ اسكەرمەن شابۋىل جاسايدى. جاۋىنگەرلەرى الىستاعى سوعىستا جۇرگەن قارۋسىز قاتىن-قالاشتى قانعا بوياپ، ەسىم حاننىڭ ايەلدەرى مەن بالالارىن تۇتقىنداپ، تاشكەنتكە جونەلتەدى.

ەسىم حان كوپ اسكەرمەن جوڭعارلاردى تالقانداۋعا بارا جاتقاندا قازىرگى قىرعىزستان جەرىندەگى ىستىقكولدىڭ شىعىس جاعىندا تۇرعان ەرتەدەگى ساق زامانىنان قالعان سانتاس قورعانىنىڭ جانىندا ءبىر كۇن ايالدايدى...سول جەردە وعان كوكەم بي باسقارعان قىرعىز جىگىتتەرىنىڭ اسكەرى كەلىپ قوسىلادى.

وسىناۋ تاستان ۇيىلگەن سانتاس قورعانىنىڭ تاسىن العاش رەت ەسىم حان ءوز اسكەرىنىڭ سانىن انىقتاۋ ءۇشىن پايدالانادى. سەبەبى، دالادان تاس جيناپ جۇرۋگە ۋاقىت تىعىز بولعاندىقتان، ءۇيۋلى جاتقان دايىن تاستى پايدالانعان. ءاربىر جاۋىنگەر ءبىر تاستان الىپ، باسقا جەرگە تاستاپ، ءارى قاراي جۇرە بەرەدى. سوندا باسقا جەرگە ۇيىلگەن تاستىڭ ءوزى كىشىگىرىم ۇيىندىگە، ياعني قورعانعا اينالعان. جاۋدى جەڭىپ كەلە جاتقاندا الگى ۇيىلگەن تاستان جاۋىنگەرلەر ءبىر-بىردەن الىپ بۇرىنعى ورنىنا، ياعني سانتاس قورعانىنا قايتادان تاستاعان. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم سوندا قالعان تاستار ارقىلى ءوزىنىڭ قۇربان بولعان ياعني شاحيت، قازا تاپقان جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانىن شامالاعان ەكەن.

وسىناۋ وقيعا ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ ساقتالعان. 1856 جىلى ش.ءۋاليحانوۆ زەرتتەگەن وسىناۋ اڭىزدىڭ ەكى نۇسقاسى ەل اۋزىندا ساقتالعان. ءبىرىنشى نۇسقاسى ەسىم حانعا قاتىستى بولسا، ەكىنشى نۇسقاسىندا وسىناۋ سانتاس وقيعاسىنىڭ اۆتورى ءامىر تەمىر دەيدى، ياعني ول قىتايعا بارا جاتقان جورىعىندا اسكەر سانىن وسىلاي انىقتاعان دەلىنەدى. ءوز زامانىندا قىرعىز ەلى تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن ش.ءۋاليحانوۆ ءبىرىنشى، ياعني ەسىم حانعا قاتىستى اڭىزدىڭ شىندىققا ءدال كەلەتىنىن انىقتاپ جازعان ەدى.

ش.ءۋاليحانوۆ ءامىر تەمىرگە قاتىستى اڭىزدى: “... يستوريچەسكيە يزۆەستيا سوۆەرشەننو پروتيۆورەچات ەتوي لەگەندە. تامەرلان دەيستۆيتەلنو شەل نا كيتاي، نو پري ساموم ۆىەزدە يز ساماركاندا ۋمەر ۆ گورودە وترارە...” [5] - دەپ انىقتاپ، ودان ءارى قاراي ەسىم حانعا قاتىستى اڭىزدىڭ دۇرىستىعىن:

"... ديكوكامەننىە كيرگيزى ناسىپ سانتاسا پريپيسىۆايۋت كازاحسكومۋ حانۋ يشيمۋ، كاك پامياتنيك ەگو پوبەدى ناد كالمىكامي-زيۋنگارامي. ەتو يمەەت بولەە ۆەروياتيا. يشيم دەيستۆيتەلنو بىل نا ەتيح مەستاح ي دەيستۆيتەلنو ودەرجال پوبەدۋ ناد حون- تايدزيەم...” [6]، - دەپ اقيقاتىن جازىپ قالدىرعان.

ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايىت – رەسەي عالىمدارى ەسىم حانعا بايلانىستى تاريحي وقيعالاردى وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇرمالاپ كەلەدى. مىسالى سانتاس وقيعاسىن، ياعني ەسىم حان ەرلىكتەرىن تەمىرلانعا تەليتىندەردىڭ ءبىرى ۆ.ي.ماسالسكي...[11]. (بۇل ماسەلەگە كەيىنىرەك تاعى ءبىر توقتالامىز)

تۇرسىن سۇلتان ەسىم حاننىڭ تۇركىستانداعى ورداسىن شاپقان سوڭ، ونىڭ جوڭعارلارمەن سوعىستان قالاي كەلەتىنىن اسىعا تاعاتسىز كۇتەدى. ارينە، ول قازاق حانىنىڭ دۇشپاندارمەن سوعىستا جەڭىلگەنىن تىلەگەنى راس. الايدا ونىڭ حابارشىلارى ەسىم حاننىڭ ۇلكەن جەڭىسپەن قايتىپ كەلە جاتقانىن حابارلايدى. سوندا ول قاتتى ساسادى... كەلەر جولدا وعان تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ قازاقتىڭ باتىر حانىنىڭ باسىن الۋدىڭ جوسپارىن قۇرادى...

ال ەسىم حان بولسا، ءوز ەلىندەگى ادام ويلاماعان قايعىلى حاباردى سانتاس قورعانى جانىندا ەسىتكەن دەيدى.  اشۋعا بۋلىققانى سونشالىق كوزى قانتالاعان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم جەڭىسپەن ورالعان بار اسكەرىن اتقا قوندىرىپ، اسىعىس تاشكەنتكە بەت الادى. سوندا وعان كوكەم بي باسقارعان قىرعىز اسكەرى دە  ءوز جەرىندە قالىپ قويماي تاشكەنتكە بىرگە اتتانادى. تۇرسىن سۇلتان ەسىم حاندى  ونى ىزىنە ەرگەن كوپ اسكەرمەن سايرام (كەيبىر دەرەكتەردە چيناز) تۇبىندە قارسى الادى. وسىلاي العاش رەت قازاق اسكەرلەرى ءبىر-بىرىنە قارسى ۇلكەن شايقاستى باسىنان كەشىرەدى.

قالماقتى تالقانداپ كەلە جاتقان جەڭىمپاز اسكەرگە ءوز باۋىرلارىمەن سوعىسۋ وڭاي بولعان جوق. شايقاستىڭ اتى - شايقاس، ءبىرى جەڭسە، ەكىنشىسى جەڭىلەدى... ەسىم حاننان جەڭىلگەن تۇرسىن تاشكەنتكە قاشادى. بۇل وقيعانى ەسىتكەن باسقا دا قازاق سۇلتاندارى كوتەرىلەدى.

تاشكەنت تۇبىندەگى شايقاستا تۇرسىن اسكەرى تۇگەلدەي تالقاندالادى. ءوزى قاشىپ، تاشكەنتكە تىعىلىپ، سوندا ءوز نوكەرلەرى وسىناۋ قانىشەردى تۇتقىنداپ، ەسىم حان قولىنا تاپسىرادى. اشۋعا بۋلىققان ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم تۇرسىن سىندى ساتقىندى، ياعني ءوزى اسىراعان كۇشىگىن، باسىن كەسىپ الىپ، بۇحار حانى يمانقۇلعا جونەلتەدى. بۇل سالەمدەمە – جاقىندا سەنىڭ دە باسىڭ كەسىلەدى - دەگەن ۇستەم حابار ەدى...

قازاق ەلىندەگى قايعىلى جاعداي مۇنىمەن بىتكەن جوق. كوپ جىلعى قالماقتارمەن بولعان سوعىستا ابدەن شارشاعان جانە ونىڭ ۇستىنە تۇرسىن سىندى قانىشەرگە قاتتى اشۋلانعان ەسىم حان ونى جاقتاعان اسكەرلەردى دە تۇگەل قىرىپ جىبەرەدى.

نەگىزىنەن تاشكەنت ءۋالاياتىن ەرتەدەن مەكەندەيتىن قالىڭ ەلدىڭ كوپ بولىگى قاتاعان بولاتىن. قادىرعالي جالايري: “الاش مىڭى ءۇش سان، قاتاعان قاۋىمى ەكى سان...” [7]، - دەپ جازعان ەدى ءدال سول وقيعادان 25 جىل بۇرىن. اتتەڭ... وسىناۋ قالىڭ ەل قاتاعاننىڭ ازعانتاي بولىگى، ياعني ەسىم حان اسكەرى قۇرامىنا كىرگەندەرى عانا امان قالادى. تاشكەنت ۋالاياتىنداعى شانىشقىلى ەلى سول قالىڭ قاتاعانداردىڭ ءبىر بولىگى عانا...

ەسىم حان ءوز زامانىندا قولاستىنداعى قىرعىز ەلىن كوكەم ءبيدىڭ كەڭەسىمەن بيلەگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، كوكەم بي بارلىق سوعىستا ەسىمحاننىڭ جانىندا بولعان. جوڭعارلاردى جانە تۇرسىن سۇلتاننىڭ اسكەرىن تالقانداعاندا، جا- نىندا سەنىمدى سەرىگىنىڭ ءبىرى بولعان كوكەم ءبيدىڭ قۇرمەتىنە ەسىم حان تاشكەنت قالاسىندا وعان ارناپ ۇلكەن مۇنارا تۇرعىزدى. وسى تاريحي وقيعا تۋرالى ش.ءۋاليحانوۆ: “...س كيرگيزامي وتنوشەنيا يح (كازاحوۆ) ۆ تە ۆرەمەنا بىلي بولەە درۋجنى ي ميروليۋبيۆى. يشيمحان (ەسىمحان) (جيۆشي وكولو 1630 گ.) يمەل ۆ سۆوەم راسپورياجەني رودوناچالنيكا بيا كۋكەما پري پوموششي كوتوروگو ەمۋ ۋدالوس نيزۆەرگنۋت تۋرسۋنا كاتاگانسكوگو ي چانچكلينسكوگو. ۆ پاميات سويۋزا كيرگيزوۆ ي كازاحوۆ يشيم پوسترويل ۆ تاشكەنتە باشنيۋ، كوتورايا سۋششەستۆۋەت دو سيح پور ي نازىۆاەتسيا “كوكەمنىڭ كوك كۇمبەزى...” [8], - دەپ جازعان بولاتىن.

سىرتقى جانە ىشكى جاۋلارمەن سوعىستار، ونىڭ ۇستىنە، ءبىر تۇرسىننىڭ الەگىنەن قانشاما حالىق قىرىلدى، مىنە، وسىنشا قاندى جانە قايعىلى وقيعالار ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمدى قاجىتقان ەدى. ول كوپ ءۇزاماي مەملەكەت بيلىگىن باس تارتتى. رۋباسىلار مەن بيلەر كەڭەسى حان ورنىن ونىڭ بالاسى جاڭگىرگە بەردى.

ەسىم حان تالقانداعان سوڭ، قالماقتاردىڭ كوپ بولىگى قازاق مەملەكەتىنىڭ قولاستىندا قالا بەردى. سول كەزدەگى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ باسشىسى حارا-حۋلا ولگەن سوڭ، ونىڭ بالاسى ەردەنە باتۋر قونتايشى بيلىكتى ءوز قولىنا الادى. وسىناۋ قولباسشىنىڭ مەملەكەت باسىنا كەلۋىمەن سول ەلدىڭ بىرىگۋى جانە نىعايۋى باستالادى. ال سوعان سايكەس قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىنە جوڭعار تاراپىنان قاۋىپ تە كۇشەيە تۇسەدى. 1635 جىلى جاڭگىر سۇلتان ءوز قولاستىنداعى اسكەرلەرمەن (اسكەرىنىڭ قۇرامىندا جالعىز قازاق ەمەس قىرعىزدار جانە قالماقتار دا بولعان) بىرگە جوڭعارعا قارسى جورىققا شىعىپ، ولا ردى كوپ شىعىنعا ۇشىراتادى. ال كەلەسى جىلى باتۋر قونتايشى قازاق ەلىنە جورىق ۇيىمداستىرادى...

1640 جىلدان باستاپ باتۋر قونتايشى جوڭعار مەملەكەتىن بىرىكتىرىپ نىعايتا باستادى جانە 1643 جىلى قازاق ەلىنە ۇلكەن  شابۋىل جاسادى. وسىناۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعاندا، قىرعىز جەرىنىڭ كوپ بولىگى جاۋ قولاستىندا قالدى. باتۋر قوڭتايشى سوندا 50 مىڭ اسكەرمەن باسا كوكتەپ كىرگەن ەدى..[10]. جاڭگىر مىناۋ تۇتقيىلدان بولعان شابۋىلدى ەسىتە سالا اسىعىس اتتانادى. بۇل سوعىستىڭ تاعدىرىن سامارقاننان ءجالاڭتوس باتىر كەلىپ شەشكەنى تۋرالى تالاي جازىلدى....

ءبىزدىڭ بۇل جەردە ايتپاعىمىز -1643 جىلعى وقيعالار كەزىندە ەسىم حان ءتىرى ەدى، سونداي-اق سول تاريحي جاعدايلاردىڭ كۋاسى بولعان ەدى... ب.كارىباەۆ قازاقتىڭ اتاقتى ەرجۇرەك حانى ەسىمدى 1628 جىلى قايتىس بولعان دەپ بۇرىنعى تاريحشىلاردىڭ قاتەسىن قايتالاعان ەكەن (163-بەت). ەسىم حان 1645 جىلدان سوڭ قايتىس بولعان. ارينە ناقتى جىلى مەن كۇنى بەلگىسىز...

ب.كارىباەۆ زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانباعانى الدىمەن كوزگە ءتۇستى. بۇل جاعداي جالعىز ب.كارىباەۆتىكى ەمەس، قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى بارلىق دوكتورلاردىڭ قاتەسى...

ب.كارىباەۆتىڭ كىتابىنداعى نەگىزگى كەمشىلىكتەر مىنالار:

1. قازاق مەملەكەتى (حاندىعى) تاريحىن زەرتتەي وتىرىپ ش.ش.ۋاليحانوۆقا كوڭىل بولمەگەندىكتەن كوپ قاتەلىكتەر جىبەرگەن. تەك قانا شوقاندى قاراۋ ەمەس، الدىمەن سودان باستاۋ كەرەك ەدى. بۇل بارلىق تاريحشىلاردىڭ الدىنداعى مىندەت... بەرەكەتتىڭ كىتابىنداعى بيبليوگرافيادا قاي قايداعى تاريحشىلاردىڭ ءتىزىمى بولسا دا قازاق مەملەكەتىنىڭ العاشقى زەرتتەۋشىسى ۇلى شوقان جوق. كىتاپتى وقىماي تۇرىپ اق بۇل كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتادى...
2. قازاق مەملەكەتى تاريحىنا قاتىستى قازاق تىلىندە جارىق كورگەن زەرتتەۋلەردى دە (م.ماعاۋين [21]، ب.كومەكوۆ، س.وتەنيازوۆ ج.ب.) تۇگەل پايدالانباعانى كورىنىپ تۇر.
3. قازاق مەملەكەتىندەگى بيلەر ءينستيتۋتىنىڭ ءرولى كورىنبەيدى. قانداي حان بولسا دا رۋباسىلار مەن بيلەردىڭ كومەگىنسىز حان ەشتەڭە جاساي الماعانى تاريحي شىندىق...

وسىنىڭ ءبارى جالعىز ب.كارىباەۆتىڭ قاتەسى ەمەس، قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ قاتەسى... ەندى جارىڭ كورگەلى جاتقان كوپ تومدىقتا وسى كەمشىلىكتەر بولماسا جاقسى بولار ەدى...

قورىتا ايتقاندا قازاقستان تاريحشىلارى ورىستىڭ ايتاعىمەن تەك ءابىلحايىر حان تاريحىنا عانا قيانات جاساپ جۇرگەن جوق ەكەن، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان تاريحىنا دا ءاتۇستى قاراپ جۇرگەنى وكىنىشتى – اق.

جالپى قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى كورشى ەلدەرمەن سالىستارعاندا ارتتا قالعانى شىندىق. مىسالى ءۇش عاسىر ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعىى سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىقتاعى جالعىز دەموكراتيالى مەملەكەت ەدى. سونداي ەڭ دەموكراتيالى مەملەكەتتى ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعاندىعىن ايتىپ ءبىز بۇكىل الەم الدىندا ماقتانۋىمىز كەرەك ەدى. دەموكراتيالى مەملەكەت ەرتەدەگى گرەكيا مەن رەسپۋبليكالىق ريمدە عانا بولدى. ودان سوڭ ەۋروپا حالىقتارىن كورولدەر مەن كنيازدار بيلەدى. ءحىح عاسىردىڭ اقىرىنا دەيىن وسكەلەڭ ەۋروپادا دەموكراتيالىق باسقارۋ بولعان جوق. ونداي مەملەكەتتى تەك قازاق حالقى قۇرعان ەدى. سول جەتىستىگىمىزدى ماقتاپ قازىرگى ۇرپاعىمىزعا تانىستىرۋدىڭ ورنىنا رەسەي ساياساتشىلارى اۋزىمىزعا سالىپ بەرگەن حانستۆو دەگەندى ايتىپ تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن جاسىرىپ كەلەمىز...

ەۋرازياداعى جالعىز دەموكراتيالى مەملەكەتتى ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعانى ۇلكەن ماقتانىش. سونى ورىستار كورە الماي حانستۆو دەپ ورتاازياداعى باسقا حاندىقتارمەن قاتار قويعانى ءبىزدى مىقتاپ كەمسىتكەنى.... حاندىق بيلىكتە ءبىر ادامنىڭ ءامىرى مەن ايتقانى بولادى. ال قازاق ەلىندە:

1. حاننىڭ بيلىگى شەكتەۋلى بولدى.
2. حان سايلانبالى بولدى. ونى سايلايتىن حالىق ەمەس، بيلەر ياعني رۋباسىلار سايلايتىن ەدى...
3. حان قولىندا قاراجات بولعان جوق. قاراجاتتى رۋباسىلار بەردى.
4. حاندا اسكەر بولعان جوق. اسكەردى ياعني سولداتتى رۋباسىلار بەردى.
5. زاڭدى جانە باسقا ءتارتىپ قاعيدالارىن رۋباسىلار مەن بيلەر شىعاردى.

قازاق قايتالانباس حالىق (ق.جارىقباەۆ). ەڭ دەموكراتيالى مەملەكەت قۇرعان جالعىز حالىق. ونىڭ مەملەكەتى، اتا زاڭى، ءسوز ونەرى، ادەبي مۇراسى، پوەتيكالىق (باتىرلار جىرىنىڭ ءوزى 100 تومنان تۇرادى) جانە مۋزيكالىق مۇراسى تەڭدەسى جوق بولاتىن سەبەبى سول مەملەكەتتىڭ ارقاسىندا پايدا بولعان. تومسك مەن ۆولگاگراد اراسىنداعا ۇلان عايىر دالادا شاشىراپ جۇرگەن قازاق تايپالارىنىڭ ادەت عۇرپى مەن ءتىلى بىردەي بولعان. وسىنىڭ ءبارى ءبىر ورتالىققا باعىنعان ايبارلى جانە كۇشتى مەملەكەت بولعانىن كورسەتەدى. كورشى حالىقتار الاقانداي جەردە وتىرسا دا ءتىلى مەن ادەت عۇرپى بولشەكتەنىپ جاتقانىن ەسكەرسەك قازاق دەموكراتيالى مەملەكەتىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن كورەمىز. ادام بالاسى دەموكراتيالى مەملەكەت قۇرۋدى ەجەلدەن ارمانداعان ەدى.

ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان مەملەكەت جاڭا زاماننىڭ ءىنجۋ-مارجانى (جەمچۋجينا) ەدى.... قازاقتار - ەرتەدەگى حۋنداردىڭ بارلىق ادەت-عۇرپى مەن سالتىن جانە ونەرىن ءبىزدىڭ زامانعا تۇگەلدەي جەتكىزگەن جالعىز حالىق...

ءۇش عاسىر ءومىر سۇرگەن قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى - ادامزات تاريحى تۇگىلى ءوز ارامىزدا ءوزىنىڭ قوماقتى ورنىن الا الماي ءجۇر. 30 جىل ەگەمەن ەل بولساق تا، دوكتور عالىمدارىمىز كوپ بولسا دا، تاريحىمىز كوكپارعا تارتىلعان ىلاقتاي... قازاق تاريحىنىڭ باسىندا جۇرگەن ت.وماربەكوۆ، م.قويگەلديەۆ،ز.كابۋلدينوۆ، ح.ءابجانوۆ ج.ب. كوپتەگەن تاريحشىلارىمىز ءابىلحايىردى جامانداپ قازاقستان وكىمەتى الدىندا ۇپاي الىپ ءجۇر. كەيبىرەۋلەرى رەسەيدىڭ سپەتسسلۋجباسىنا قىزمەت ەتىپ ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن سياقتى... رەسەيدىڭ ەكسپانتسيالىق ساياساتى كۇننەن كۇنگە كۇشەيۋدە. قازاقتار وزدەرى بوداندىڭ سۇراعان دەپ بۇرىنعى وتارلىق ساياساتىن جۇرگىزۋدە. ءبىزدىڭ تاريحشىلار ءتول تاريحىمىزدىڭ اقيقاتىن ايتۋدىڭ ورنىنا رەسەي ساياساتىنىڭ مالايى بولىپ جۇرگەنىن ادەيى سەزبەيتىن سياقتى... جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي رەسەي ساياساتشىلارى تاريحىمىزدى كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ بۇرمالاپ جاتقاندا ۇندەمەي جۇرە بەرەدى. دەمەك ءبىزدىڭ ارامىزدا رەسەي ساياساتىن قولدايتىندار جەتىپ ارتىلادى.

حالقىمىزدىڭ تاريحى سوراقى ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن جاعدايدا ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ەڭ بولماسا ورىس قازاق قاتىناسىنداعى سوراقى جالعان قولدان جاسالعان تاريحتى جوندەۋىمىز كەرەك. ەڭ كوپ جازىلىپ ايتىلعان اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىن ورىستار ياعني ءى پەتر جاساعانىن ءبىزدىڭ حالىق پەن جاس ۇرپاق بىلمەيدى. قىسقاشا ايتقاندا قازاققا ورىستان باسقانىڭ ءبارى جاۋ بولعان دەپ ياعني رەسەيگە شىبىن جولاتپاي ءالى قاقساپ كەلە جاتىر ءبىزدىڭ سابازدار... وسى تاقىرىپقا جازىلعان م.ابديروۆتىڭ ەڭبەكتەرى(20) ەش جەردە پايدالانباي كەلە جاتىر....

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى تاريح دوكتورى بولعاندا قۋانىپ ەدىك... الايدا ەشقانداي وزگەرىس بولاتىنعا ۇقسامايدى. ارينە ول وكىمەت ادامى. ال ءبىزدىڭ وكىمەت رەسەيگە جالتاق...

ەلدى ءۇش جىل شۋلاتىپ لاتىن الىپپەسىن ادام كورگىسىز سوراقى جاعدايدا بەكىتكەنى بارلىق جاعدايدى تۇسىندىرەتىن سياقتى. لاتىننىڭ داۋىستى دىبىستارىن وزگەرتىپ بەكىتكەنى شەكتەن شىققانى جانە ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاعدىرىن اياققا باسقانى دەپ تۇسىنەمىز...

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.

1. دوسمۇحامەدۇلى ح. الامان. ا.، «انا ءتىلى»، 43- بەت.
2. ەسلامعاليۇلى م. ءجالاڭتوس ءباحادۇر. قازاق ادەبيەتى، 1996, № 38.
3. لەۆشين ا. وپيسانيە كيرگيز – كايساتسكيح ورد ي ستەپەي، سپب. 1831. ت.2. س.60...
4. جالايري ق. شەجىرەلەر جيناعى.(شاعاتاي قازاق تىلىنەن اۋدارعاندار ن.مينگۋلوۆ، ب.كومەكوۆ، س.وتەنيازوۆ). ا.، «قازاقستان» باسپاسى، 1997, 123-بەت.
5. ۆاليحانوۆ چ.چ. سوچ.، ت.1. س.249.
6. تام جە، س. 250.
7. جالايري ق. كورسەتىلگەن شىع. 126- بەت.
8. ۆاليحانوۆ چ.چ. سوچ.، ت.1. 1961, س.374.
9. يۆانوۆ پ.پ. وچەركي پو يستوري سر.ازي. م.، 1958, س. 70.
10. لەۆشين ا. وپيسانيە كيرگيز – كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. ا. «سانات»، 1996. س. 160.
11. ماسالسكي ۆ.ي. تۋركەستانسكي كراي. سپب. 1913. س.48.
12. دوسمۇحامەدۇلى ح. رودوسلوۆنايا جالانتۋس باتىرا، سترويتەليا مەدرەسە تيللا-كاري ي شيردار ۆ گ. ساماركاندە. ۆ كن. گود رابوتى كازاحسكوگو ۆىسشەگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا. تاشكەنت. 1928.
13. ەسلامعاليۇلى م. كورسەتىلگەن شىع.
14. پۋگاچەنكوۆا گ.ا. ساماركاند-بۋحارا. م.، 1961. س. 111.
15. دوسمۋحامەدۇلى ح. الامان.. ا.، 1991.41-بەت
16. پۋگاچەنكوۆا گ.ا. كورسەتىلگەن شىع. س. 108-109.
17. پۋگاچەنكوۆا گ.ا. كورسەتىلگەن شىع. 110-بەت
18. كومەكوۆ ب.،وتەنيازوۆ س. ءجالاڭتوس باتىر. جۋرنال «ساياسات – پوليتيكا»، ا. 1997. 99-105 بەتتەر.
19. ۋتەنيازوۆ س.ك. جەمچۋجينا نوۆوگو ۆرەمەني- كازاحسكوە گوسۋدارستۆو. گازەتا «ۆەچەرني الماتى»، 2019. 18-يۋل.
20. 20. ابديروۆ م. يستوريا كازاچەستۆا كازاحستانا....
21. م. ماعاۋين. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. ا. «قازاقستان»، 1995. 204 بەت.

سامات وتەنيازوۆ،

ت.ع.ك. مادريد جانە ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى

Abai.kz