Ibrahim Fayzollaúly - tәuelsizdikten keyin Qytaydan atamekenine oralghan azamat. Úzaq jyl ghylymmen ainalysqan, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor. Qazir «Qazaqtanu» qoghamdyq qorynyng tóraghasy, «Dostyq kópiri» baspasynyng diyrektory, Elaralyq «Kórshi» jurnaly bas redaktorynyng orynbasary qyzmetterin qatar atqarady. Biz ghalymmen Almatyda ótken songhy mitingide jolyghyp, az-kem súhbattasqan edik.

- Ibrahim myrza, juyqta Qazaqstan ýkimetining qaulysymen syrttaghy qazaqtardy atamekenge kóshiru baghdarlamasy 2015 jylgha deyin toqtady. Osy qaulynyng kóksegeni ne?

- Mening oiymsha, kóshi-qondy toqtatu mýlde qate dýniye. Óitkeni biz jiyrma jyl zarlap jýrip, sheteldegi qazaqtardy otangha jinadyq. Ótken jyly preziydent Nazarbaev Dýniyejýzi qazaqtarynyng IV qúryltayynda sóilegen sózinde: «Barsha qazaqtyng bir ghana otany bar, ol - Qazaqstan» degen bolatyn. Al otanyna oraludy shekteu, әsirese ózimiz shaqyryp alyp, ony qaytadan toqtatu - qazaq taghdyryna qiyanatpen para-par boldy.

Ibrahim Fayzollaúly - tәuelsizdikten keyin Qytaydan atamekenine oralghan azamat. Úzaq jyl ghylymmen ainalysqan, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor. Qazir «Qazaqtanu» qoghamdyq qorynyng tóraghasy, «Dostyq kópiri» baspasynyng diyrektory, Elaralyq «Kórshi» jurnaly bas redaktorynyng orynbasary qyzmetterin qatar atqarady. Biz ghalymmen Almatyda ótken songhy mitingide jolyghyp, az-kem súhbattasqan edik.

- Ibrahim myrza, juyqta Qazaqstan ýkimetining qaulysymen syrttaghy qazaqtardy atamekenge kóshiru baghdarlamasy 2015 jylgha deyin toqtady. Osy qaulynyng kóksegeni ne?

- Mening oiymsha, kóshi-qondy toqtatu mýlde qate dýniye. Óitkeni biz jiyrma jyl zarlap jýrip, sheteldegi qazaqtardy otangha jinadyq. Ótken jyly preziydent Nazarbaev Dýniyejýzi qazaqtarynyng IV qúryltayynda sóilegen sózinde: «Barsha qazaqtyng bir ghana otany bar, ol - Qazaqstan» degen bolatyn. Al otanyna oraludy shekteu, әsirese ózimiz shaqyryp alyp, ony qaytadan toqtatu - qazaq taghdyryna qiyanatpen para-par boldy.

Meninshe, kóshi-qondy shekteuding bir ghana sebebi boluy mýmkin. Biyliktegi osy mәseleni qarap otyrghan sheneunikter ýshin Qazaqstan reseyshil orystildi memleket bolyp qaluy kerek. Al onday memleket boluy ýshin shetelden qazaqtardyng kelui mýlde qajet emes dep oilaymyn. Óitkeni qazaq kelse, býkil elding qazaqylanuy tezdeydi. Al biylik ony qalap otyrghan joq. Sebebi bizding biylik tayly-túyaghyna sheyin orystildi jәne orys mentaliytetti.

Biraq shetten kelgen qazaqtar, әsirese Qytaydan, Mongholiyadan, Ózbekstan men Reseyden kelgen qarakózder Qazaqstangha masyl bolmaydy. Olardyng bәri enbekqor. «Tәuelsizdikting jemisi» degen kitapta shetten kelgen qazaqtardyng otangha qosqan enbegi, qyzmeti jazyldy. Sonda olardyng Qazaqstangha iyek artpaytyny naqty aitylghan.

- Qazaq kóshinin, oralmandargha azamattyq beru mәselesining toqtauy - Janaózen qyrghynymen baylanysty degen pikirge ne aitasyz?

- Timur Qúlybaev, Ómirzaq Shýkeev jәne Ermúhamet Ertisbaev ýsheui Janaózen Jeltoqsanynyng sebebin oralmandargha japty, biraq ol dúrys emes. Enbek dauynan tughan ereuildi oralmandargha jabu - biylik ýshin onay. Óitkeni preziydent aldynda esep beru kerek, oghan izdeu, súrauy joq oralmandardy jygha salu - kókten izdegendi jerden tapqanmen birdey. Qysqasy, búl qandy oqighany oralmandargha jabu - úyatty әngime, jymysqy sayasat.

- Kósh mәselesine shúqshiyp otyrghan sebebimiz - Aqordanyng biyligi qazaqtyng basyn biriktirmeu sayasatyn ashyqtan ashyq jýrgize bastaghan sekildi. Janaózennen keyin Jezqazghan kenshileri, Atyrau múnayshylary bas kótere bastady. Búl bas kóterulerding barlyghy tek qana qazaqtardyng taghdyrymen baylanysty. Aqorda osynday kóterilisterding aldyn aludyng bir amaly - kedey qazaqty kóbeytpeu kerek dep otyrghan joq pa?

- Qazaqty kedey qylyp otyrghan - biylik. Biylik jiyrma jyldan beri negizinen shiykizatty, qazba baylyqtardy satyp, milliarderlerdi kóbeytumen, olardy bayytumen ainalysty. Al osy biylik túrghanda myna halyqty bayytu esh mýmkin emes. Elde kim kedey túrady? Qazaqtar, әsirese auyldardaghy qarakózder! Al basqa últtar qalagha qonystanghan, bәri bay. Qaladaghy qazaqtardyng kóbi auyr, azapty, tabysy az júmystarmen shúghyldanady. Búl -elding iyesi qazaq últyna jasalyp jatqan qiyanat, qylmys.

Qazaqtardy shaqyryp, kedeylerdi kóbeytpeu - býgingi biylikting kóksegeni emes meninshe, olardyng oiy qazaqtildi qazaqtardy kóbeytpeu. Eger qazaq kóbeyse, memleket qazaqylanady. Al qazaqy memleket myna biylikke qajet emes. Mәselen, qazaq tilining jiyrma jylda kósegesi kógermeui - biyliktegilerding qazaqy memleket ornatpau sayasatynan tughan dýniye.

Qazaq tilin damytu turaly qanday qozghalys bar? Týk joq qoy! Preziydentting ózi biyl «qazaq tili dep jylay bermender!» dedi ghoy. Múnyng ózi endi onalayyn dep túrghan ana tilimizdi omaltqanmen birdey әngime.

- Sizdi Almatyda ótip jatatyn kelispeytinder mitingilerinen jii kórip jýrmiz. Túraqty júmysynyz bar, el aghasy deytin jastasyz, týiindep aitqanda, túrmystyq mәseleniz sheshilgen azamatsyz. Sonda mitingiden ne izdeysiz?

- Meni mitingilerden qaldyrmaytyn eki sebep bar. Birinshi sebep - jurnalistpin. Jurnalist kez kelgen qoghamdyq oqighadan, әleumettik, memlekettik mәselelerden tys qalmaugha tiyis. Ekinshi sebep - mitingilerding kóbi biylikke narazylyqtan tuady. Al mening narazylyq sharalargha baruym - ishki qalauym, azamattyq pozisiyam.

Osydan birneshe jyldyng aldynda Almatydaghy mitingilerge orystyng kempir-shaldary shyghatyn edi. Al qazir ýisiz-kýisiz qazaqtar men keybir oqyghan-toqyghan azamattar barady. Nege? Meninshe, búl elde qazaq mәselesining kóbeygenin kórsetetin siyaqty.

- Al osy mitingilerge sizding әriptesteriniz - ziyaly qauym nege kelmeydi, el taghdyryna nege arasha týspeydi?

- Qazaqstanda tәuelsizdikten keyin otarsyzdandyru sayasaty jýrgizilgen joq. Sondyqtan biylik bolsyn, ziyaly bolsyn - bәri orystyq mentaliytetten alystay qoyghan joq. Qysqasy, biz әli reseyshil, shala-jansar, otar elmiz. Halyqtyng minezi, oiy әli orysqa jaltaqtaudan aryla qoymady. Bolashaqty oilaytyn adam da joq, bәri kýndelikti túrmystyng qamynan aspaydy.

Bizding ziyalylar da túrmystyq tauqymetterinen shygha almaydy. Mәselen, bala-shaghalarynyng qyzmeti, ózining mereytoyy bar degendey. Al mitingige shyqsa, biylik sol jaghynan qysyp tastay ma dep qauip qylady. Sondyqtan mening zamandastarym - ziyalylar ýshin el taghdyrynan búryn, otbasynyng tynyshtyghy artyq. Biylikting ziyalylardy bas kótertpey, kiriptarlyqpen ústauy - býgingi biylik jýiesining «dәstýrli» qaghidasy. Mәselen, saylau kezderinde múghalimderden bastap, barlyq memlekettik qyzmetkerlerdi attanysqa keltiru, bir partiyagha, bir ghana adamgha dauys bergizu - býgingi jýiening kórinisi. Jýie ózgermey, sayasat ta, biylik te ózgermeydi.

-          Qazaqqa arasha bolyp jýrgen bes-alty aqyn-jazushydan basqa ziyalyny kórmeymiz, nege bizding ghalymdar men óner adamdary belsendi emes?

- Men Qytayda ghylymmen ainalysqan adammyn, filologiya ghylymdarynyng doktorymyn. Al elge kelgen son, qajettilik jurnalistikagha týsti, osy saladan nan tauyp jýrmin. Negizi jazushylar men basqa jaratylystyq ghylymdardyng mamandary úqsamaydy. Jazushyny adam janynyng injeneri dep jatamyz. Al basqa naqty ghylym mamandarynda halyqtyq, últtyq minez bolmaydy. Sondyqtan olar bas kótermeydi. Jalpy aitqanda, qoghamnyng eti ólip ketken. Eng aldymen sol ghalymdar әbden kónbistikke ýirengen.

Eger ghalymdar, ziyalylar últtyng joghyn joqtamasa, búl halyqqa kim arasha bolady? Býgin sol azamattar bas kóterse, tariyh, úrpaq aldynda betteri jaryq bolar edi. Amal qansha, bizding aitqanymyz bolmaydy ghoy.

Qazaqstandy jemqorlyq buyp alghan. Mәselen, ghylymda jýrgender ghylymy ataqty satyp alady, diplomdy da «kók qaghazben» qaghyp týsiruge ýirengen. Endi múnday qoghamnan ne kýtuge bolady? Biraq eng qasirettisi, bizding ósip jatqan úrpaghymyz osy jemqorlyqqa ýirendi. Para bolmay, amal bolmaytynyn balabaqshadaghy sәbiyler de biledi. Paraqorlyqtyng qazirgisi qauipti emes, bolashaqtaghysy qaterli. Bolashaqta osy tәuelsizdikting buyny alayaq bolyp ósedi.

- Osynyng bәri ainalyp kelgende memlekettegi últtyq sayasattyng jútandyghynan tughan qasiret bolsa kerek. Biylik qazaqtyng esesinen basqa últtardyng esebin týgendep beru arqyly ózining túraqtylyghyn qamtamasyz etip otyrghanday kórinedi...

- Áriyne, jasalyp jatqan sayasat ta, júmys istep túrghan «Qazaqstan halqy assambleyasy» da qazaqty túqyrtyp, basqa últtardyng esebin týgendep, memlekettegi «túraqtylyqty» saqtaugha arnalghan.

Men basqa últtardyng dәstýrin tәrk eteyik nemese olargha basqa sayasat qoldanayyq dep otyrghan joqpyn. Biraq qazaqty olardyng aldynda túqyrtu sayasatyn jýrgizbeuimiz kerek qoy. Qazaqstannyng biyligindegiler «basqa últtar bas kótermese, qazaqtan «kórip alamyz» dep oilaydy, onyng ýstine «tayynsha tulap, ynyrshaq shaqpaydynyn» da keri bar.

Biylikte 98 payyz qazaqtar otyr deymiz, biraq solardyng deni orys minezdi, qazaqylyqtan jat pighyldy adamdar. Sondyqtan da olardan qazaqqa qaraylas qyzmet kýtu artyq sharua siyaqty.

Baltyq jaghalauyndaghy elder tәuelsizdik alghannan keyin otarsyzdandyru sayasatyn jýrgizdi. Sóitip olar birden boylaryndaghy qúldyqtan qútyldy. Al bizde onday sayasat jýrgizilgen joq. Qazaqqa Qúday bәrin berip, jiger bermepti. Jigersiz bolghan song jerding asty-ýstindegi baylyqtyng paydasyn kóre almay, biylikten talap ete almay otyrmyz. Ony biyliktegiler de biledi. Qazaqtyng jigersizdigin bilgen son, biylik basymyzgha shyghyp aldy.

- Bizding biylik satysynda «ishki sayasat» degen qúrylym bar. Sol sayasatynyzdyng týpki maqsaty qazaqty túqyrtu emes pe? Mәselen, qazaq mәselesi qylang bergen jerding barlyghynda sorly qazaq jazyqty bolyp shygha keledi...

- Bizding biylikting tarih aldyndaghy eng auyr qylmysy - osy. Óz halqyn jazalap, elde tynyshtyq ornatam deu - sandyraq. Biz Nobeli syilyghynan ýmittenip jýrmiz ghoy. Eger Qazaqstannyng tynyshtyghy, beybitshiligi ýshin osy syilyq berilip jatsa, onda ol syilyqtyng qúny kók tiyn bolar edi. Óitkeni bizde tәuelsizdikten bergi jiyrma jylda «Janaózen Jeltoqsany», Din lankesterining jarylystary, últtar arasyndaghy qayshylyqtar siyaqty sayasi, әleumettik syipatty oqighalar kýn sayyn oryn alyp jatyr. Múnday el beybitshilikke ýlgi bola ala ma? Bolmaydy!

- Siz elding ruhany dýniyesin qalay baghamdaysyz, orystyng otarynda ýsh jýz jyl ezilgen elimiz endi biylikting koloniyasyna ainaldy ghoy... Osydan qanday qater kóresiz?

- Qazaqstan qújat jýzinde ghana tәuelsiz el siyaqty, al sayasy jaghynan Reseyge, ekonomikalyq túrghydan Qytaygha kiriptarlyghy basym. Óitkeni bizding syrtqy qaryzymyz 124 mlrd dollargha jetti ghoy. Sondyqtan qara búlttay tónip túrghan Qytaygha bir jaltaqtasaq, ormanday orystyng kóniline taghy qarap otyrghan jayymyz bar.

Qazaqtyng 300 jyl orysqa otar boluy - tili men ruhynan aiyryp edi. Al endi orysshyl, paraqor biylikting koloniyasyna túnshyqqan el - úrpaqtan «ayyrylady». Yaghny tәuelsizdikten keyingi tәrbiyelenip jatqan paraqor, ótirikshi, jaghympaz úrpaq eldi el qylmasy anyq.

- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 20 (148) 09 mamyr 2012 jyl