Ибраһим Файзоллаұлы - тәуелсіздіктен кейін Қытайдан атамекеніне оралған азамат. Ұзақ жыл ғылыммен айналысқан, филология ғылымдарының докторы, профессор. Қазір «Қазақтану» қоғамдық қорының төрағасы, «Достық көпірі» баспасының директоры, Еларалық «Көрші» журналы бас редакторының орынбасары қызметтерін қатар атқарады. Біз ғалыммен Алматыда өткен соңғы митингіде жолығып, аз-кем сұхбаттасқан едік.

- Ибраһим мырза, жуықта Қазақстан үкіметінің қаулысымен сырттағы қазақтарды атамекенге көшіру бағдарламасы 2015 жылға дейін тоқтады. Осы қаулының көксегені не?

- Менің ойымша, көші-қонды тоқтату мүлде қате дүние. Өйткені біз жиырма жыл зарлап жүріп, шетелдегі қазақтарды отанға жинадық. Өткен жылы президент Назарбаев Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайында сөйлеген сөзінде: «Барша қазақтың бір ғана отаны бар, ол - Қазақстан» деген болатын. Ал отанына оралуды шектеу, әсіресе өзіміз шақырып алып, оны қайтадан тоқтату - қазақ тағдырына қиянатпен пара-пар болды.

Ибраһим Файзоллаұлы - тәуелсіздіктен кейін Қытайдан атамекеніне оралған азамат. Ұзақ жыл ғылыммен айналысқан, филология ғылымдарының докторы, профессор. Қазір «Қазақтану» қоғамдық қорының төрағасы, «Достық көпірі» баспасының директоры, Еларалық «Көрші» журналы бас редакторының орынбасары қызметтерін қатар атқарады. Біз ғалыммен Алматыда өткен соңғы митингіде жолығып, аз-кем сұхбаттасқан едік.

- Ибраһим мырза, жуықта Қазақстан үкіметінің қаулысымен сырттағы қазақтарды атамекенге көшіру бағдарламасы 2015 жылға дейін тоқтады. Осы қаулының көксегені не?

- Менің ойымша, көші-қонды тоқтату мүлде қате дүние. Өйткені біз жиырма жыл зарлап жүріп, шетелдегі қазақтарды отанға жинадық. Өткен жылы президент Назарбаев Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайында сөйлеген сөзінде: «Барша қазақтың бір ғана отаны бар, ол - Қазақстан» деген болатын. Ал отанына оралуды шектеу, әсіресе өзіміз шақырып алып, оны қайтадан тоқтату - қазақ тағдырына қиянатпен пара-пар болды.

Меніңше, көші-қонды шектеудің бір ғана себебі болуы мүмкін. Биліктегі осы мәселені қарап отырған шенеуніктер үшін Қазақстан ресейшіл орыстілді мемлекет болып қалуы керек. Ал ондай мемлекет болуы үшін шетелден қазақтардың келуі мүлде қажет емес деп ойлаймын. Өйткені қазақ келсе, бүкіл елдің қазақылануы тездейді. Ал билік оны қалап отырған жоқ. Себебі біздің билік тайлы-тұяғына шейін орыстілді және орыс менталитетті.

Бірақ шеттен келген қазақтар, әсіресе Қытайдан, Моңғолиядан, Өзбекстан мен Ресейден келген қаракөздер Қазақстанға масыл болмайды. Олардың бәрі еңбекқор. «Тәуелсіздіктің жемісі» деген кітапта шеттен келген қазақтардың отанға қосқан еңбегі, қызметі жазылды. Сонда олардың Қазақстанға иек артпайтыны нақты айтылған.

- Қазақ көшінің, оралмандарға азаматтық беру мәселесінің тоқтауы - Жаңаөзен қырғынымен байланысты деген пікірге не айтасыз?

- Тимур Құлыбаев, Өмірзақ Шүкеев және Ермұхамет Ертісбаев үшеуі Жаңаөзен Желтоқсанының себебін оралмандарға жапты, бірақ ол дұрыс емес. Еңбек дауынан туған ереуілді оралмандарға жабу - билік үшін оңай. Өйткені президент алдында есеп беру керек, оған іздеу, сұрауы жоқ оралмандарды жыға салу - көктен іздегенді жерден тапқанмен бірдей. Қысқасы, бұл қанды оқиғаны оралмандарға жабу - ұятты әңгіме, жымысқы саясат.

- Көш мәселесіне шұқшиып отырған себебіміз - Ақорданың билігі қазақтың басын біріктірмеу саясатын ашықтан ашық жүргізе бастаған секілді. Жаңаөзеннен кейін Жезқазған кеншілері, Атырау мұнайшылары бас көтере бастады. Бұл бас көтерулердің барлығы тек қана қазақтардың тағдырымен байланысты. Ақорда осындай көтерілістердің алдын алудың бір амалы - кедей қазақты көбейтпеу керек деп отырған жоқ па?

- Қазақты кедей қылып отырған - билік. Билік жиырма жылдан бері негізінен шикізатты, қазба байлықтарды сатып, миллиардерлерді көбейтумен, оларды байытумен айналысты. Ал осы билік тұрғанда мына халықты байыту еш мүмкін емес. Елде кім кедей тұрады? Қазақтар, әсіресе ауылдардағы қаракөздер! Ал басқа ұлттар қалаға қоныстанған, бәрі бай. Қаладағы қазақтардың көбі ауыр, азапты, табысы аз жұмыстармен шұғылданады. Бұл -елдің иесі қазақ ұлтына жасалып жатқан қиянат, қылмыс.

Қазақтарды шақырып, кедейлерді көбейтпеу - бүгінгі биліктің көксегені емес меніңше, олардың ойы қазақтілді қазақтарды көбейтпеу. Егер қазақ көбейсе, мемлекет қазақыланады. Ал қазақы мемлекет мына билікке қажет емес. Мәселен, қазақ тілінің жиырма жылда көсегесі көгермеуі - биліктегілердің қазақы мемлекет орнатпау саясатынан туған дүние.

Қазақ тілін дамыту туралы қандай қозғалыс бар? Түк жоқ қой! Президенттің өзі биыл «қазақ тілі деп жылай бермеңдер!» деді ғой. Мұның өзі енді оңалайын деп тұрған ана тілімізді омалтқанмен бірдей әңгіме.

- Сізді Алматыда өтіп жататын келіспейтіндер митингілерінен жиі көріп жүрміз. Тұрақты жұмысыңыз бар, ел ағасы дейтін жастасыз, түйіндеп айтқанда, тұрмыстық мәселеңіз шешілген азаматсыз. Сонда митингіден не іздейсіз?

- Мені митингілерден қалдырмайтын екі себеп бар. Бірінші себеп - журналистпін. Журналист кез келген қоғамдық оқиғадан, әлеуметтік, мемлекеттік мәселелерден тыс қалмауға тиіс. Екінші себеп - митингілердің көбі билікке наразылықтан туады. Ал менің наразылық шараларға баруым - ішкі қалауым, азаматтық позициям.

Осыдан бірнеше жылдың алдында Алматыдағы митингілерге орыстың кемпір-шалдары шығатын еді. Ал қазір үйсіз-күйсіз қазақтар мен кейбір оқыған-тоқыған азаматтар барады. Неге? Меніңше, бұл елде қазақ мәселесінің көбейгенін көрсететін сияқты.

- Ал осы митингілерге сіздің әріптестеріңіз - зиялы қауым неге келмейді, ел тағдырына неге араша түспейді?

- Қазақстанда тәуелсіздіктен кейін отарсыздандыру саясаты жүргізілген жоқ. Сондықтан билік болсын, зиялы болсын - бәрі орыстық менталитеттен алыстай қойған жоқ. Қысқасы, біз әлі ресейшіл, шала-жансар, отар елміз. Халықтың мінезі, ойы әлі орысқа жалтақтаудан арыла қоймады. Болашақты ойлайтын адам да жоқ, бәрі күнделікті тұрмыстың қамынан аспайды.

Біздің зиялылар да тұрмыстық тауқыметтерінен шыға алмайды. Мәселен, бала-шағаларының қызметі, өзінің мерейтойы бар дегендей. Ал митингіге шықса, билік сол жағынан қысып тастай ма деп қауіп қылады. Сондықтан менің замандастарым - зиялылар үшін ел тағдырынан бұрын, отбасының тыныштығы артық. Биліктің зиялыларды бас көтертпей, кіріптарлықпен ұстауы - бүгінгі билік жүйесінің «дәстүрлі» қағидасы. Мәселен, сайлау кездерінде мұғалімдерден бастап, барлық мемлекеттік қызметкерлерді аттанысқа келтіру, бір партияға, бір ғана адамға дауыс бергізу - бүгінгі жүйенің көрінісі. Жүйе өзгермей, саясат та, билік те өзгермейді.

-          Қазаққа араша болып жүрген бес-алты ақын-жазушыдан басқа зиялыны көрмейміз, неге біздің ғалымдар мен өнер адамдары белсенді емес?

- Мен Қытайда ғылыммен айналысқан адаммын, филология ғылымдарының докторымын. Ал елге келген соң, қажеттілік журналистикаға түсті, осы саладан нан тауып жүрмін. Негізі жазушылар мен басқа жаратылыстық ғылымдардың мамандары ұқсамайды. Жазушыны адам жанының инженері деп жатамыз. Ал басқа нақты ғылым мамандарында халықтық, ұлттық мінез болмайды. Сондықтан олар бас көтермейді. Жалпы айтқанда, қоғамның еті өліп кеткен. Ең алдымен сол ғалымдар әбден көнбістікке үйренген.

Егер ғалымдар, зиялылар ұлттың жоғын жоқтамаса, бұл халыққа кім араша болады? Бүгін сол азаматтар бас көтерсе, тарих, ұрпақ алдында беттері жарық болар еді. Амал қанша, біздің айтқанымыз болмайды ғой.

Қазақстанды жемқорлық буып алған. Мәселен, ғылымда жүргендер ғылыми атақты сатып алады, дипломды да «көк қағазбен» қағып түсіруге үйренген. Енді мұндай қоғамнан не күтуге болады? Бірақ ең қасіреттісі, біздің өсіп жатқан ұрпағымыз осы жемқорлыққа үйренді. Пара болмай, амал болмайтынын балабақшадағы сәбилер де біледі. Парақорлықтың қазіргісі қауіпті емес, болашақтағысы қатерлі. Болашақта осы тәуелсіздіктің буыны алаяқ болып өседі.

- Осының бәрі айналып келгенде мемлекеттегі ұлттық саясаттың жұтаңдығынан туған қасірет болса керек. Билік қазақтың есесінен басқа ұлттардың есебін түгендеп беру арқылы өзінің тұрақтылығын қамтамасыз етіп отырғандай көрінеді...

- Әрине, жасалып жатқан саясат та, жұмыс істеп тұрған «Қазақстан халқы ассамблеясы» да қазақты тұқыртып, басқа ұлттардың есебін түгендеп, мемлекеттегі «тұрақтылықты» сақтауға арналған.

Мен басқа ұлттардың дәстүрін тәрк етейік немесе оларға басқа саясат қолданайық деп отырған жоқпын. Бірақ қазақты олардың алдында тұқырту саясатын жүргізбеуіміз керек қой. Қазақстанның билігіндегілер «басқа ұлттар бас көтермесе, қазақтан «көріп аламыз» деп ойлайды, оның үстіне «тайынша тулап, ыңыршақ шақпайдының» да кері бар.

Билікте 98 пайыз қазақтар отыр дейміз, бірақ солардың дені орыс мінезді, қазақылықтан жат пиғылды адамдар. Сондықтан да олардан қазаққа қарайлас қызмет күту артық шаруа сияқты.

Балтық жағалауындағы елдер тәуелсіздік алғаннан кейін отарсыздандыру саясатын жүргізді. Сөйтіп олар бірден бойларындағы құлдықтан құтылды. Ал бізде ондай саясат жүргізілген жоқ. Қазаққа Құдай бәрін беріп, жігер бермепті. Жігерсіз болған соң жердің асты-үстіндегі байлықтың пайдасын көре алмай, биліктен талап ете алмай отырмыз. Оны биліктегілер де біледі. Қазақтың жігерсіздігін білген соң, билік басымызға шығып алды.

- Біздің билік сатысында «ішкі саясат» деген құрылым бар. Сол саясатыңыздың түпкі мақсаты қазақты тұқырту емес пе? Мәселен, қазақ мәселесі қылаң берген жердің барлығында сорлы қазақ жазықты болып шыға келеді...

- Біздің биліктің тарих алдындағы ең ауыр қылмысы - осы. Өз халқын жазалап, елде тыныштық орнатам деу - сандырақ. Біз Нобель сыйлығынан үміттеніп жүрміз ғой. Егер Қазақстанның тыныштығы, бейбітшілігі үшін осы сыйлық беріліп жатса, онда ол сыйлықтың құны көк тиын болар еді. Өйткені бізде тәуелсіздіктен бергі жиырма жылда «Жаңаөзен Желтоқсаны», Дін лаңкестерінің жарылыстары, ұлттар арасындағы қайшылықтар сияқты саяси, әлеуметтік сыйпатты оқиғалар күн сайын орын алып жатыр. Мұндай ел бейбітшілікке үлгі бола ала ма? Болмайды!

- Сіз елдің рухани дүниесін қалай бағамдайсыз, орыстың отарында үш жүз жыл езілген еліміз енді биліктің колониясына айналды ғой... Осыдан қандай қатер көресіз?

- Қазақстан құжат жүзінде ғана тәуелсіз ел сияқты, ал саяси жағынан Ресейге, экономикалық тұрғыдан Қытайға кіріптарлығы басым. Өйткені біздің сыртқы қарызымыз 124 млрд долларға жетті ғой. Сондықтан қара бұлттай төніп тұрған Қытайға бір жалтақтасақ, ормандай орыстың көңіліне тағы қарап отырған жайымыз бар.

Қазақтың 300 жыл орысқа отар болуы - тілі мен рухынан айырып еді. Ал енді орысшыл, парақор биліктің колониясына тұншыққан ел - ұрпақтан «айырылады». Яғни тәуелсіздіктен кейінгі тәрбиеленіп жатқан парақор, өтірікші, жағымпаз ұрпақ елді ел қылмасы анық.

- Әңгімеңізге рақмет!

Жұқамыр ШӨКЕ,

«D»

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 20 (148) 09 мамыр 2012 жыл