Maqalanyng basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/kenzhebek-kydysyly-damu-filosofiyasy

Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.

Avtor

Maqalanyng basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/kenzhebek-kydysyly-damu-filosofiyasy

Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.

Avtor

DAMUDAGhY ALU-BERUDING TEPE-TENDIK ZANY

I. JALPY DAMU TURALY

Tiri adam bir sәtte toqtamay tynys alyp túrady. Tynys alu degenimiz auadan ottegin alu, sonymen bir uaqytta kómirtegi qos totyghyn deneden syrtqa shygharu. Eger búl prosess toqtasa adam túnshyghyp óledi. Adam organizmge qajetti qorektik zattar men energiyany qamtamasyz etip túru ýshin kýnde tamaqtanady. Tamaqtanu degenimiz - organizmge qajetti qorektik, energiyalyq zattardy qabyldau jәne (zatalmasudyng nәtiyjesinde payda bolghan) qajetsiz qaldyq zattardy shygharu prosessi. Adam tәbighy jәne qoghamdyq ortagha ózinshe beyimdele otyryp derbes ómir sýruge tyrysady. Ol ýshin ýirenedi, ózgelermen qoghamdyq qarym qatynasta bolady. Ýirenu, qoghamdyq qarym-qatynas is jýzinde ózining ómir sýruine, qyzmet etuine qajetti informasiyalardy (aqparattardy) alu degen sóz. Adamdar bir-birimen sóilesken, pikir almasqan kezde ózgkelerden aqparattardy (informasiyalardy) alyp qana qoymay, ózgelerge de qúndy aqparattar beredi. mysaly, mening osy maqalam da ózgelerge aqparat beruge jatady. Qarap túrsaq, ómir degenimizding ózi - zat, energiya, aqparattardy alu jәne beru prosessi, yaghny almasu prosessi ekenin bayqau qiyn emes. Biz aityp jýrgen zatalmasu tirshilikter organizmindegi biologiyalyq qozghalystardyng bir týri ghana. Tirshilikter ómirinde ghana zat, energiya, aqparat almasu prosessi bolyp qalmastan, barlyq zattardyng ómir sýruinde, damuynda zat, energiya, aqparattardy alu jәne beru, yaghny almasu prosessi jýriledi.

1) Aludyng (qabyldaudyn) erekshelikteri

Týrli metalldardy aldygha jayyp qoyyp, osynyng ishinen ózine únaghan birisin al dese, eger onyng ishindegi eng baghalysy kýmis bolsa, әr bir adamy sol kýmisti alghysy keler edi. Eger ishindegi baghalysy altyn bolsa, onda әr qaysysy da altyngha jýgiredi. Sol siyaqty, on myng tengelik, bes myng tengelik, myng tengelik aqshalar qoyylyp sonyng ishinen ózing qalaghan bireuin ghana alasyng dese, әr bir adam mindetti týrde on myndyghyn alghysy keledi. Áli mahabbatyn jolyqtyrmaghan jas jigit, syrtqy týri men túlghasy da, ishki jan dýniyesi de súlu qyz jolyqtyrghysy keledi. Ómirde maqtaudy jany sýimeytin adam da neken sayaq. Shyghatyn qortyndy: Adam әr qashan qúndy, baghaly, paydaly, jaqsy, әdemi nәrselerdi alghysy (qabyldaghysy) keledi. Búl әr birimizge tәn tәbighat. Siz de solaysyz, mende solaymyn. Ylghy da osynday nәrselerdi aluy nemese alghysy kelui ózining damuyna paydaly. Adam paydaly, qúndy nәrselerdi alghan song ony qozghamay saqtap qoymaydy. Keregine jaratady, paydalanady, ózgertedi, óndeydi, jasaydy. Mysaly, alghany kókónis, et bolsa; odan dәmdi tagham jasap jeydi. Aqshany bir qajetine paydalanady. Altyn, kýmisten zergerlik búiym jasatady. Kitapty oqidy, odan ózine paydaly ruhany azyq alady degendey t.b. Sondyqtan, zat, energiya, aqparatty alghannan keyin ony paydalanu, ózgertu, óndeu prosessi oryn alady. Alu (qabyldau) sol adamnyng ózining organizmin jәne ruhany әlemin damytugha bastaydy. Mysaly, bilim alu jәne tәjiriybe jinau (alugha jatady) adamdy aqyldylyqqa, qabiletilikke, iskerlikke jeteleydi.

2) Beruding (úsynudyn) erekshelikteri

Bere alatyn bolu ýshin ózinde bar bolu kerek (búl alghy shart). Ár birimiz qúndy, paydaly nәrselerdi aludy qalaydy ekenbiz, kez-kelgen ekinshi bir adamnan, ózgelerden osyny kýtedi ekenbiz, olay bolsa ózgelerge qanday nәrse beruge tiyistimiz? Árqaysymyz qúndy, paydaly nәrseler alghymyz keledi, alyp ta jýrmiz. Biraq, әr birimiz ózgelerge qúndy, padaly nәrse bermey (mysaly, jaqsylyq istemey) qúnsyz, paydasyz, ziyandy nәrselerdi bersek ne bergimiz kelse, sonda әrqaysymyzgha qúndy, paydaly nәrseni kim beredi? óz-ózimizge qayshy kelgendik emespe. Bireu ózine paydasyz, ziyandy nәrse berse qalay qarar ediniz? Sol siyaqty siz bireuge paydasyz, ziyandy nәrse berseniz nemese ziyan keltirseniz, ol qalay qaraydy dep oilaysyz? Óz tәbighatymyzgha qayshy kelmey, dúrys sheshuding joly ózgelerge de qúndy, paydaly, jaqsy nәrse beru kerek ekeni týsinikti bolyp túr^*. Ári әr adam ózine qúndy, paydaly nәrselerdi alu, alghysy kelu tәbighaty bolghannan keyin, meyli ol zat, energiya, aqparat bolsyn, ózgelerge de qúndy, paydaly nәrseler beruge mýmkindigi bolady. Yaghni, beru qajet bolghan kezde qolynda qanday baghaly, paydaly nәrse bar, sodan bere alady. Ózinde joqty, ghayyptan payda qylyp bere almaydy. Alu (qabyldau, mysaly: ýirenu) ózining damuyna ghana paydaly bolghanmen, Beru ózgelerding (alushylardyn, qabyldaushylardyn) damuyna paydaly bolady. Sondyqtan da bergenining qúny alghanynyng qúnynan joghary bolu qaghidasy saqtalady. Yaghni, qúndy, paydaly nәrselerdi ózi ghana alyp (qabyldap) qalmastan, ózgelerge de bergeni ýshin, nәtiyjesinde kóptegen adamdardyng (mysaly, halyqtyn) qúndy, paydaly nәrselerge ie bolghandyghy ýshin beru aludan da qúndy bolady.

Beruden búryn, ózgelerge (alushylargha, qabyldaushylargha) beriletin zat, energiya, informasiya aldymen óndeuden, ózgertuden, óndiruden ótedi. Mysaly, әngime, povesti, romandaghy keyipkerler men uaqighalardy jazushy ómirden alady. Biraq, naqty ómirdi kseroksten ótkizgendey kóshirmesi emes. Belgili óndeulerden, qajetti ózgertulerden ótedi. Jazushynyng óz sheberligi arqasynda tartymdy, mәndi әngime, povesti nemese roman bolyp halyqqa jetedi. Al ony oqyghan oqyrmandardyng ruhany dýniyesi bayyp, olardyng ruhany mәdeniyet jaghynan damuyna paydasy bolady. Mýghalimning sabaq ótui (beruge jatady) oqushylardyng bilim ýirenuine paydaly. Sondyqtan da beru ózgelerdin, halyqtyng damuyna paydaly. Kez-kelgen zattyng damuynda jogharyda aitylghan eki týrli prosess qatar jýriledi. Bireuining toqtap, endi bireuining jýrilui bolmaydy. Eger onday bolghan jaghdayda damu toqtaydy, keri ketu prosessi bastalady, zat joyylugha bet alady. Mysaly, Birde bir oqyrman (alushy, qabyldaushy) bolmasa jazushynyng әngimesi, romany kimge kerek. Oqushy (alushy) bolmasa múghalim (berushi) partagha sabaq ótpeydi.

^*Eskertu: jabayy jyrtqysh andar qajetti azyqtyghyn ózderi óndire almaghandyqtan, ósirip kóbeyte almaytyndyqtan, tәbighat qoynauyndaghy ózge januarlardy (mysaly, shóp qorektilerdi) izdep jýrip, ústap jep ómir sýruge tura keledi. Olar tek alugha ghana beyimdelgen, beruge joq. Sondyqtan meyrimsiz, qatigez, jyrtqysh keledi.

3) Ala bilu qúndy, bere bilu odan da qúndy

Qúnyn, baghalylyghyn, manyzyn, paydasyn bilu adamzat (adam) ýshin óte qajet. Ózge januarlarda joq, adamgha tәn bir basymdylyq deuge bolady. Qúnsyz, mәnsiz nәrselerge adamdar bara bermeydi. Beru aludan da qúndy jәne bergenining qúny alghanynyng qúnynan joghary bolu qaghidasy, yaghni, qúndy nәrselerdi alu (qabyldau), odan da qúndy nәrselerdi beru qaghidasy saqtalama? Jauap: әriyne saqtalady. Búl óz ishinen eki mazmúndy qamtidy:

(1) Qúbylysty bayqau: qoghamda nemese tәbighatta payda bolghan kez-kelgen jaghymdy ne jaghymsyz naq bolghan bir qúbylysty, jaytty, oqighany bayqau, ony qoghamnyng nazaryna úsynu da - adamdar ýshin qúndy nәrse bergening bolyp esepteledi. Búl jerde qúndy nәrseni (uaqighany, jaytty) ózi ghana bilip, habardar bolyp (alugha jatady) qalmastan ózgelerdi de habardar etti (beruge jatady), sonyng arqasynda kóp adam qúndy aqparat aldy. Sol ýshin de bergeni alghanynan qúndy bolady.

(2) Qúbylystyng mәnin ashu. Ár qúbylys, әr bir nәtiyjening artynda bir nemese birneshe sebep jatady. Sebepsiz esh qúbylys, nәtiyje oryn almaydy. Sipaty bir-birine úqsaytyn, birneshelegen nemese kóptegen qúbylystardyng astarynda bir zandylyq, bir sayasat nemese halyqtyng bir ortaq iydeasy, ústanymy, dýnie tanymy jatady. Qúbylysty bayqaumen ghana shektelip qalmay, onyng arghy tereng jaghynda jatqan sol zandylyqtardy asha bilu, eng manyzdysy sol bolar edi. Sebebi zandylyghyn tappasaq, sol qúbylystardyng mәnin de asha almaymyz. Eger adamdargha, halyqqa jaghymsyz, ziyandy qúbylys bolghan jaghdayda, zandylyqqa sýienbey ony ózgertu de qiyn. Yaghni, damugha qol jetkize almaymyz. Meyli qúbylysty bayqap, ony halyqqa jetkizgenimiz bolsyn, meyli qúbylystyng mәnin ashyp, zandylyghyn tapqanymyz bolsyn, barlyghynda elge qúndy, paydaly is istegenimiz bolyp tabylady. Bәri de damugha ýles qosqanymyz. Eger qúbylystyng mәnin ashyp, zandylyghyn tauyp jatsaq, onda (qoghamnan, tәbighattan) alghanynan da bergeni qúndy bolghany. Yaghni, ózi qúndy, paydaly nәrse alyp qalmastan, odan da qúndy nәrselerdi ózgelerge berip otyr (ýles qosyp otyr). Mysaly, jazushynyng óz romanyndaghy keyipkerlerding taghdyry arqyly halyqqa jetkizgen basty oiy (negizgi iydeasy), halyqtyng naqty ómirden kórgen, estigen uaqighalarynan әlde qayda qúndy. Belgili óndeuden ótip tútynugha bolatyn dayyn tovar (bergeni), әuelgi shiykizattan (alghanynan) qúndy. Sebebi, shiykizatty (mysaly, temir rudasyn) adamdar birden tútyna almaghanmen, odan jasalghan búiymdy (mysaly, balghany, pyshaqty, shegeni t.b.) halyq  tike paydalana alady, qajetine istetedi. Sonysymen qúndy (búl ara da qúndy dep baghasy aitylyp túrghan joq). Jay topyraqtan kirpish qúndy t.b. Sondyqtan, jogharyda aitylghan eki týrli mazmúngha baylanysty, әdette bergenining qúny alghanynyng qúnynan joghary bolu qaghidasy saqtalady. Endeshe, әr bir adam qúndy nәrse alghysy keledi eken, ózgelerge de qúnsyz, mәnsiz nәrselerdi bermeuge tyrysuy, «bergeni alghanynan da qúndy bolu» qaghidasyn ústanghany dúrys bolady. Sebebi, damu zandylyghynyng talaby solay.

4) Alu-beru (almasu) prosessining tepe-tendigi

Ár bir adamnyng qabileti shekti, dýniyeni tanuy da shekteuli bolghandyqtan, maqsatty ne maqsatsyz týrde, jii bolmasa da tәbighatqa, óz tәbighatyna, zandylyqqa qayshy aqymaqtyq is isteuden birjolata aryla almaydy. Áriyne adamdardyng múnday әreketi damugha túsau (kedergi) bolatyndyghy týsinikti jayt. Mysaly, әr birimiz qúndy, baghaly, paydaly nәrselerdi alghymyz keledi, ózgelerden de sonday nәrselerdi aludy kýtemiz. Biraq onday nәrselerdi ózgelerge bergimiz kelmegeni óz-ózimizge qayshy kelgenimiz ekenin joghary da aittym. Sol siyaqty alghymyz keledi, ózgelerden aludy kýtemiz, biraq bergimiz kelmese nemese әr qaysymyz ózgelerden kóp alyp, ózgelerge az bergimiz kelse, sonda kóp beretin kim bar? ainalyp kelgende búl da óz-ózine qayshy kelu, óz tәbighatyna qarsy kelu emespe. Dúrys sheshim әriyne qanshalyqty alsang sonshalyqty bere bilu. Osylaysha alu men beruding ózara tepe-tendigi qalyptasugha úmtylady. Ári osy tepe-tendikke jetu damudyng eng shapshang bolatyn kezenine jatady. Sondyqtan, belgili bir zattyng (mysaly, jeke adam, belgili bir kәsiporyn, qoghamnyng kez-kelgen bir salasy, bir el t.b.) damuy degenimiz onyng ózi ómir sýrip jatqan syrtqy ortamen nemese ekinshi bir zatpen «zat, energiya, aqparat» almasu prosessi. Yaghni, odan (syrtqy ortadan, ekinshi bir zattan, mysaly: tәbighattan, qoghamnan) alu, sonymen bir uaqytta jәne oghan beru. Damuda osy eki baghyttaghy almasu prosessi qatar jýriledi, uaqyt óte ózara tepe-tendikke jetuge úmtylady. Ári damudyng algha qaray jyljuyna baylanysty tepe-tendik te qarapayymnan kýrdelige qaray ózgerip, dengeyi kóterilip otyrady, janarghan tepe-tendikke ainalyp otyrady. Yaghni, bir orynda qatyp qalghan tepe-tendik emes, ýzdiksiz ilgerlep, biyiktep otyratyn dinamikalyq tepe-tendik. Sondyqtan damu - alu-beru (almasu) prosessining dinamikalyq tepe-tendigi. Onsyz dúrys damu bolmaydy.

Mysaly, su qoymasynda su toly bolghanymen, ony tómengi jaghynda ornalasqan egistikti nemese shappalyq shópti suarugha bermese (yaghni, damudaghy beru joq bolsa), su qoymasynda su joq bolghanmen birdey paydasyz emespe. Adam qansha bilimdi bolghanymen ony ózgelerdin, qoghamnyn, halqynyng iygiligine jaratpasa bilimi joq bir óte qarapayym adammen birdey emespe. Su qoymasynda su bolghanymen qajet kezde berip túrsa paydaly. Bilimdi bolghanymen ony halqynyng múqtajdyghy ýshin istetse ghana paydaly. Degenmen, bermese de su qoymasynda su joq bolghannan da sudyng bolghany jaqsy. Halqynyng qajetine istetpese de bilimsizdikten de bilimdi bolghany paydaly.

Su qoymasy paydaly zat ekenin bәrimiz bilemiz. Ári qoymada tolghan su bolsa ghana paydaly. Su qoymasyna bas jaghynan su qúiylyp jatady, tospanyng (bógettin) qaqpasynan tura sonday mólsherdegi su josparly týrde shygharylyp túrady (tepe-tendikti saqtau ýshin bolady). Áytpegende jinalghan su belgilengen (qauipsizdik) dengeyden asyp, bógetti búzyp әketedi. Bógetke ornatylghan su elektr stansiyasy sudyng qatty aghys kýshinen payda bolghan mehanikalyq energiyany (yaghni, kiynetikalyq quatty) qabyldasa, su elektr stansiyasynyng qúrylghysy sonday mólsherdegi elektr energiyasyn shygharady. Eger búl arada su qoymasynyng qaqpasynan su aghyp túrmasa (joghary jaghynan sonday mólsherdegi su kelip túruy shart, әitpegende su tausylyp qalady) energiyanyng ainaluy da bolmaydy. Ár ýide jaryqta bolmas edi. Adamzat qoghamynyng damuy ýshin elektr energiyasynyng qanshalyqty manyzdy ekenin bәrimizde óte jaqsy bilemiz. Yaghni, sudyng kirui men shyghuy (aghuy), tepe-tendik (sudyng dengeyi) bolmasa energiyanyng ainaluy bolmaydy. Energiyanyng ainalymy bolmasa damu da bolmaydy.

Mәselening ózge bir qyrynan taghy bir qarapayym mysal, Biz «jastar bilim ýirnu kerek,  bilimdi bolu kerek» dep jii aityp jatamyz. Bilimdi istetu, qoldanu ýshin jәne qajet bolsa ary qaray zerttep sol bilimning ózin taghy da jana mazmúndarmen bayytu, damytu ýshin ýirenemiz. Esh qoldanbasa, bilimdi kóp ýirengennen ne payda. Biliktilik ýirenu jәne ýirengen bilimin qoldana bilu arqyly qalyptasady. Biliktilik adamnyng kәsiby damuynyng kórnisi, jemisi ekeni týsinikti. Osy mysaldan da kórinip túr damu - alu (mysaly, bilim alu) men beru (qoghamnyng kez-kelgen belgili bir salasynda qoldanu) prosessinen túrady. Tek bilim alu bar, biraq,  ony qoghamda qoldanu (beru) joq bolsa qanday kәsiby ósu, yaghni, biliktilikke qalay qol jetedi. Sondyqtan, dúrys damuda alu men beru prosessi qatar jýredi,  belgili tepe-tendik, balanys ornaydy. Osy prosessterding kez-kelgen biri nemese ekeui de bayaulasa ne toqtasa damu da bayaulaydy, toqtaydy. Alu-beruding tepe-tendik zany boyynsha, eger belgili bir qogham bәrinde tamyr-tanystyqqa jol berip, júmysqa, kadrlyqqa bilimi, qabileti boyynsha emes, tamyr-tanystyghy, tuystyghy, jerlestigi t.b. boyynsha alatyn bolsa, әri alghan adamy bilimsiz, qabiletsiz bolsa, búl qogham dúrys damy almaydy, qarqyndy damu bolmaydy. Ary qaray keri kete bastaydy. Sebebi tamyr-tanystyghymen júmysqa ornalasqan әlgi bilimsiz, qabiletsiz adam ózgelerge, qoghamgha, halqyna eshtene bere almaydy (ýles qosa almaydy).  Al damu ýshin alu da kerek, beru de kerek. Ári alu-beru belgili tepe-tendikke jetken kezde qarqyndy (jedel) damu bolady.

Mening bilim aluym óz jeke basymnyng damuyna paydaly, al alghan bilimimdi ózgelerdin, qoghamnyng iygiligine jaratsam olardyng damuyna da paydaly bolady. Eger alghan bilimimdi ózgelerdin, qoghamnnyng qajetine jaratpay qoysam, jaratugha mýmkindigim bolmasa onyng ózgeler ýshin, qogham ýshin paydasy bolmaydy degen sóz. Bir adamnyng mәdeniyetsizdigi, tәrbiyesizdigi, bilimsizdigi, biliksizdigi, ózimshildigi nemese jalqaulyghy t.b. tura sonday nәtiyje beredi, ózgelerge payda әpermeydi. Sebebi ol ózgelerge, qoghamgha jarytyp eshtene bere almaydy, bergisi kelmeydi, bermeydi. Qoghamnnyn, elding damuyn adam jýzege asyratyndyqtan, әr adam óz dengeyinde, ózining damuy ýshin ala bilui jәne ózgening damuy ýshin bere bilui qajet. Ári alu (qabyldau) men beru (ýles qosu) belgili alu-beruding (almasudyn) tepe-tendigine jetuge úmtylghanda, onyng qosqan ýlesi eng joghary (maksimalidy) dengeyge jetedi. Ár bir adamnyng qosqan ýlesin «bir tamshy» dep eseptesek, kóp adamnyng qosqan ýlesi «kól» bolady. Yaghni, últ, jalpy halyq damugha ie bolady.

Bir últtyng ruhany mәdeniyetining ósuine damudyng alu-beru (almasu) zany boyynsha taldau jasaugha bolady. Ár últtyng ózine tәn mәdeniyeti, ruhany baylyqtary, qúndylyqtary bolady. Biraq búl ózge el, ózge últta ozyq mәdeniyet joq degendi bildirmeydi. Bizding últtan, bizding elden basqa últ nemese elde ilip alar eshtene joq dep qay últ, qay el aita alady. Sondyqtan ózge el, ózge últtyng mәdeniyetimen, ruhany әlemindegi jetistikterimen de әr dayym sanasyp otyrugha, olardyng biz ýshin, jalpy adamzat ýshin de qúndy, ozyq mәdeniyetin ýirenuge mindetti bolady (eger damuymyz kerek degen niyet bolsa). Búl birinshiden damuy ýshin kerek bolsa, ekinshiden ózindegi olqylyqtar men kemshilikterdi tanyp biluge, ózin tanugha, olqylyqtary men kemshilikterining ornyn jauyp, ary qaray ony ong baghytta ózgertuge, kemshilikti artyqshylyqqa ainaldyrugha, olqylyqty jetistikke ainaldyrugha týrtki bolady. Ózge el, ózge últtan ýirenu - damudaghy alu (qabyldau) prosessi. Ózge el, ózge últtan ýirengenimiz arqyly ózimizdegi olqylyqtar men kemshilikterdi basqa kózben qarap bilu jәne ony ong baghytta ózgertu - damudaghy beru prosessi. Ózge últ, ózge elding bizding jetistikterimizden ýirenui de bizding el ýshin damudaghy beru prosessine jatady. Búl arada «alu» yaghni, ózge el, ózge halyqtan ýirenu «beru»-ding yaghni, halqymyzgha, elimizge berudin, halqymyzdy, elimizdi damytudyng bir qozghaushy kýshine ainalyp otyr. Sondyqtan, ózge el, ózge últtan ýirene bilu dúrys nәrse. Mәsele olardyng nesin ýirenu kerek, ozyghy qaysy? qúndysy ne? Sony aiyra tany biluimizde (ajyrata aluymyzda).

Sauda sattyq ta alu-beruding (almasudyn) dinamikalyq tepe-tendik zany boyynsha damidy. Saudada satyp alu (zavod nemese favrika baghasymen) jәne kóterme (optom) baghasymen satyp beru qaytalanyp jýrile beretin prosess. Satyp alu men satyp beru osy eki prosess tepe-tendikti qúraghan kezde sauda jaqsy jýredi. Eger satyp alu onay, biraq, satyp beru qiyndap ketse (tovar ótpese ne tútynushy satyp ala almasa) nemese satyp beru onay bolghanmen, biraq satyp alu qiyngha soqsa (ne satyp alatyn tovar joq bolsa, óndiris joq bolsa) nemese ekeui de qiyngha soqsa sauda jýrmeydi, sauda-sattyq damymay qalady. Ekonomikanyng basqa salalarynyng damuy da «damudaghy alu-beruding dinamikalyq tepe-tendik zany» na boysynady. Mysaly, jerding asty-ýstinen shyghatyn әr týrli tәbighy baylyqtardy (mysaly, aghashtar, asyl tastar, týrli metaldar t.b.) «alu» men ony óndeu, qayta óndeu, jasau arqyly  tútynugha bolatyn tovargha ainaldyryp halyqqa «beru (úsynu)» prosessi belgili alu-beru tepe-tendigin qalyptastyrghan kezde jedel ekonmikalyq damu bolady. Ádette múnday dengeyge jetken memleketterdi ónerkәsibi (auyr jәne jenil ónerkәsibi) damyghan el dep esepteydi. Mysaly, Resseyde orman (aghsha materiyaly) kóp bolghanymen, ony óndep adamdar tútynatyn tovargha ainaldyrmaghannan keyin, onyng kóptiginen halqyna ne payda. Bәribir halqynyng bir bólimi Qytay men Belarustyng aghashtan jasalghan jihaz jәne basqa aghash ónimderin tútynugha tura keledi. Estuimshe resseydegi tisshúqyghyshtardyng ózi Qytaydan barady eken deydi, ras-ótirigin bilmedim. Al bizde mal terisi kóp bolghanymen, bәri bir turkiyanyng teri kiyimderin kiige mәjbýrmiz. Yaghni, mal terisi osy bir baylyq týri boyynsha, alu bar (teri jetkilikti әri arzan), biraq ony óndep halyqqa qayta beretin qabilet joq. Damudaghy alu-beru tepe-tendigi qalyptaspaghan.

Kez-kelgen zattyng damuynda «alu»dyng sandyq shamasy belgili bir dengeyge jetkende «beru»ge de mәjbýr etedi. Sebebi damudyng talaby solay. Uaqyt óte kele «alu» men «beru» belgili bir alu-beruding dinamikalyq tepe-tendigin qalyptastyrady. Búl kez jedel damudaghy kezeng bolyp sanalady. Aghashtardyn, jemis aghashtarynyng japyraqtary men tamyrlary (kýn núryn, kómirtegi qos totyghyn-CO₂, su jәne miyneraldardy) alu (simiru, qabyldau) ýshin jaralghanday. Olar alyp qana qalmay sonymen bir uaqytta joghary da atalghan neorganikalyq qarapayym zattardan (olardan da qúndy) keremettey dәmdi jemis, ottegin jәne әdemi qosh iyisterin de beredi. Sondyqtan alu-beru tepe-tendigi jalpylyq sipatqa iye.

Barlyq salanyng damuy da osynday zandylyqtargha sýienedi. Zandylyqtar teoriyanyng negizin qúraydy. «Teoriyasyz eksperiyment - soqyr» degen sóz bar. Sondyqtan, damu ýshin damudyng teoriyalaryna, zandylyqtaryna negizdeluge adamdar erteli-kesh bәri bir mýdeli bolady. Qúday әlemdi qúraghan zattardy (onsegiz myng ghalamdy) jaratty әri olardy belgili bir zandylyq boyynsha mәngi qozghalysta bolatyn etip qoydy. Endeshe, sol zandylyqtardy zerttep tanu (tәbighat, qogham jәne ruhany dýniyege qatysty barlyq zandylyqtardy menzeydi), zandylyqqa qúrmet etuden basqa amal joq. Zandylyqqa qarsy shyghugha bolmaytynyn, adamzattyng zandylyqty ózgertuge shamasy jetpeytindigin, biraq oghan sýienuge, odan paydalanugha bolatyndyghyn ghylymnyng da, filosofiyanyng da kózi jetip otyr. Endi odan attap ótip basqasha bir damu jolyn, sýienetin negiz taba almauymyz mýmkin.

II. ADAMNYNG DAMUY

Qay salanyng damuy bolmasyn, bәrinde adam isteydi. Adam damu subektisi, qozghaushy kýsh bolghandyqtan, qoghamnyng manyzdy degen salalarymen qosa adamdy da damytu qajettiligi tuyndap otyrady. Naqtylap aitqanda adamnyng bilimin, qabiletin jәne adamgershiligin damytu qajet bolady. Qazaqtyng «shala molda din búzar, qisyq arba jol búzar» degen maqaly da adam qabiletining qanshalyqty manyzdy ekendigin úghyndyryp túrmayma. Inistitutta oqymay-aq diplomyn satyp alghan shalghay auyldaghy qabileti tómen bir dәriger nauqastyng auruyn emdep jazghany bylay túrsyn, auruynyng ýstine auru qosyp berui de әpten mýmkin ghoy. Sondyqtan damu ýshin adamdardyng qoghamdyq sanasyn oyatu, bilim dengeyin, qabiletin kóteru, biliktiligin artyru manyzdy.

Eger mәlim bir adam, onyng ruhany әleminde eshtene joq bos bolsa, ol óz úrpaghyna, ózgelerge, qoghamgha jәne eline ne bere alady? Eshtene de bere almaydy. «Joq jomart jannyng qolyn baylaydy» demeyme. Búl jerdegi «joq» zattyq dýniyege, zattyq baylyqqa qaratylyp aitylsa, ruhany baylyqta da tura solay. Ruhany baylyghy joq bolsa ózgege (mysaly, balasyna da ónege kórsete almaydy, tәrbie bere almaydy, t.b.) eshtene bere almaydy. Kerisinshe, mәlim bir adam qansha bilimdi, qabiletti, isker bolghanymen ózining әrtýrli jeke sebepterine mysaly. jalqaulyghyna, erinshektigine, qoghamdyq sanasynyng tómendigine baylanysty jәne qoghamnyng sebepterine baylanysty (mysaly: tamyr-tanystyq, sybaylastyq t.b.) ózgelerge, halqyna, ózi ómir sýrip otyrghan qoghamyna esh paydasyn tiygizbese (ýles qospasa) ne onyng ýles qosuyna mýmkindik bermey qoysa, búl adamnyng alghashqy (bilimiz, nadan) adamnan qansha aiyrmashylyghy bar. Ekeui de ózgeler ýshin, halqy, qoghamy ýshin paydasy az, joqqa tәn bolady. Sondyqtan adamnyng damuy qoghamnyng damuymen baylanysty bolyp otyrady.

Bere alu ýshin ózinde bar bolu kerek ekeni týsinikti jayt. Ózinde bar bolu ýshin estu, kóru, jazba materiyaldardan oqu, ózgelerden ýirenu, zertteu arqyly ózine qabyldauy, yaghni, damudaghy «alu» prosessin ýzdiksiz oryndaugha tiyisti. Ári sonymen bir uaqytta ýlken midyng arqasynda belgili «óndeuden ótip» mazmúny janarghan, bayytylghan, damytylghan, ózdestirilgen ruhany әlemdegi jetistikterin ózgelerge beredi. Yaghni, damudaghy «berudi» de oryndaugha tura keledi. Alghany az bolsa, ol qaytip kóp bere alady. Alghany (ýirengeni, zerttegeni, óz oiyna týigenderi) kóp bolghanymen, az berse nemese bermese odan ózgelerge qansha payda.

Filosofiyadaghy bir zandylyq: sandyq shama ózgerisi sapa ózgerisin tudyratyny bәrimizge týsinikti. Eger әr bir adam ózgelerden, óz qoghamynan, ózge elderden, tәbighattan adamgha, ekinshi bireuge, jalpy halyqqa paydaly nәrselerdi neghúrlym kóp ýirense, qabyldasa, sonymen bir uaqytta ózgelerge, qoghamgha, halyqqa solghúrlym kóp bere bilse damu da sonshalyqty tezdeytin bolady.

1) Qoghamdyq qarym-qatynas

(damudaghy alu-beruding dinamikalyq tepe-tendik zanynyng adamdar arasyndaghy qoghamdyq qarym-qatynasta qoldanyluy)

Damudaghy alu-beruding tepe-tendik zany boyynsha: Mәdeniyetsiz, tәrbiyesiz, bilimsiz, aqylsyz, qabiletsiz bir adam nemese tәrbiyeli, mәdeniyetti, bilimdi, qabiletti bola túrsa da ózgelerge tәrbiyesizdik, mәdeniyetsizdik, bilimsizdik kórsetetin bir adam ózgelerge eshtene bere almaydy. Sondyqtan, әr bir adam kýndelikti qoghamdyq qarym-qatynasta, damudaghy alu-beruding (almasudyn) dinamikalyq tepe-tendik zanynyng talaby boyynsha: (1) Ár bir adam ishtey ózgelerding ózin qúrmetteuin qalaydy. Búl bәrimizge tәn tәbighat. Endi sol ózindi qúrmettegen ekinshi adamnyng ornyna qoyyp kór. Sol kezde ózing ekinshi bireudi (alghashqy ózindi) qúrmetteudesin. Sondyqtan, ekinshi bir adamgha qúrmetpen qarau kerek. a) Bireuge qúrmetpen qarasan, ol da saghan qúrmetpen qaraydy. «Syigha - syi, syragha - bal» demeyme. Ádette týsinigi mol adamdar osylay isteytinin kóz kórip jýr. Ekinshi bir adamdy qúrmetteu damudaghy «beru»ge jatady. Ekinshi adamgha paydaly is istep túr. Búl birinshi jaqtyng (birinshi adamnyn) ómirden ózine paydaly, qúndy nәrselerdi ala bilgenining nәtiyjesi. Sebebi jaqsy, payda, qúndy nәrselerdi ala bilgen adam ózgelerge de paydaly nәrse bere biledi. ә) Sol siyaqty, bireuge qadalyp úrysa bersen, ol da senimen úrysatyn bolady. Jany qalamasa da ol oghan amalsyz baryp otyr. Búl jerde adamnyng tәbighatyna qayshy keluding oryn alghany bayqalady. (2) Bireu aman-sәlemnen keyin kemshiligindi, qateligindi betine basyp aitudy bastap ketse, qalamas ediniz. Ár qaysymyzda qalamaymyz. Sondyqtan, aldymen adamnyn jaqsy jaghyn, adamshylyghyn, tәrbiyeliligin, mәdeniyettiligin baghalaugha tyrysqan jón. Sebebi sonda ghana ózgening boyyndaghy jaqsy qasiyetin tany alugha, әri odan ýirenuge bolady (alugha jatady). Ózge adamdardy birden ózine qarsy qoyyp alsa, ómirde ózinen basqa «jaqsy adam» joq bolyp qalady. Jaqsy ónege kórsete bilmegen adam (ózgege bere almau ) ózining jaqsy adam ekenin ózgelerge qalay dәleldeydi. (3) Bireu bireudi asyramasa da ózara ayalay bilgen dúrys. Men kóz kórmeytin, dauys jetpeytin anau afrikadaghy afrikalyq bireudi baryp ayalayyq dep túrghan joqpyn. Áueli bir-birimizdi, ózimizdi, óz halqymyzdyng azamattaryn dep otyrmyn. Ayalau - ekinshi adamnyng qalypty ómir sýru, damu mýmkindigine kedergi bolmau, qoldan kelse kómektese salu, onyng ózgege ziyany tiymeytin qateligine, jetispestigine keshirimdilikpen qarau, týsinistik tanytu degen sóz emespe. (4) Adam әueli ózin ózgelerge sendiruge tyrysu kerek. Sonda ózgeler oghan sene bastaydy, ózara senimdilik osylay qalyptasady. Ózimdi bireuge sendire almasam, ol maghan qalay senedi. (5) Qolynnan kelse, qabiletinning jetkeninshe óz kómegindi beruge niyetti bol, kómektesuge tyrys. Ekinshi bir adamgha birauyz jaqsy sóz, jaqsy lebizding ózi ýlken kómek. Osynyng ózi ózgelerge, qoghamgha qosqan ýles dep bilu kerek. Ózinen ózgege esh kómegi joq bolsa, ózgelerden qalay kómek kýtedi. (6) Árbir adamnyng boyynda da belgili bir talant bolady. Boyynda qúryghanda bir óneri, talanty joq adamnyng bolmauy mýmkin emes. Sondyqtan, ekinshi bir adamnyng paydaly jaghyn, ozyq jaghyn, bimdi, bilikti, talantty jaghyn baghalaugha tyrysu qajet. Aldymen kemshiligin izdep jýrip tabugha tyryspaghan dúrys. Ylghy da tyrnaghynyng astyna qaray bermegen jón. Kemshilikti kóp izdegen, sonynda sol kemshilikterdi ózine júqtyryp tynady. Halqymyz «synyqtan basqanyng bәri júghady» demeyme. Aldymen kemshiligin, qateligin izdep tabatyn ózi. Endi ol oghan júqpay qalsynba. (7) "Ýiren de - jiyren" - Abay, "kóp ýirenu - adamdy aqyldy etedi" - Shyghys halyqtarynda bar maqal. Ómir boyy ýirenu (ýirenuge bolatyn barlyq nәrselerden) qytay halqynyng neshe myng jyldan bergi ómirlik ústanymyna ainalghanday. Evrey halqy da ýirenuge asa mәn beredi. Ýirenu olardy әlemdegi tanymal, yqpaldy últtardyng birine ainaldyrdy. (8) Kemshiliksiz, qateliksiz adamnyng bolmaytynyn jaqsy bilemiz. Sondyqtan, qateligin, kemshiligin tanu, aitu da manyzdy. Dúrysynda dúrys, búrysynda dúrys dep bas iyip, shúlghyp otyra bersek, onda essizdikten, jәrmestikten qansha parqymyz bolady. Dúrys joldy qalay tabar edik. Ar-újanyna, shamyna, namysyna tiygizip almay aitudy bylay qoyghanda, qateligin, kemshiligin aitumen qatar dúrysy qaysy ekendigin, qalay isteu dúrys bolatyndyghyn bir ret te aitpasaq, kórsetpesek; qatelikti, kemshilikti jýz qaytalap aitudan ne payda? Qatelikti, kemshilikti aitudaghy songhy maqsat ony týzetu emespe, endeshe týzuin kórsetu (damudaghy beru prosessine jatady) әri ózgelerding de kózin jetkizu ýshin mýmkinshilik bolyp jatsa dәleldep beruge tyrysu qajet. Elding qúlaghyna jetkizu manyzdy, kózin jetkizu odan da manyzdy.

Týiinin aitqanda, adam ózgelerding boyynan óz ishki jan dýniyesine jaghymdy, izgilikti, paydaly qasiyetterdi kóp qabyldasa (damudaghy alu prosessi), ózgelerge de kóp paydasy (beru prosessi) tiyetin bolady. Adamnyng adamgha paydalylyghy birlikti shaqyrady. Birlik túqym qualamaydy, ózara týsinistik arqyly ornaydy. «birlik - aqylgha birlik, malgha birlik emes.» - Abay. «Týsinistik» úghymynda ekinshi bir adamnyng bar jaqsy, jaghymdy qasiyetterin, artyqshylyghyn, ónerin, talantyn joqqa shygharmaushylyq basty orynda túrady. Kerisinshe әr qashan ekinshi adamnyng kemshiligin basty oryngha qoyghan, aldymen qateligin kóruge asyqqan adamnyng týsinistikke qalay qol jetedi.

Jaqsylyqtyng antonim sózi (qarsy mәndes sózi) jamandyq; jaghymdynyng antonim sózi jaghymsyz; meyrimdilikting antonim sózi meyrimsizdik, qatygezdik; kópshilding antonim sózi ózimshil,  qayrymdynyng antonim sózi qayrymsyz, raqymsyz; izgiliktining antonim sózi jamandyq, jamandyq jasu, paydalynyng antonim sózi ziyandy, qaterli; qúndynyng antonim sózi qúnsyz t.b. Atalghan antonim sózderdi bir jerge toptastyrsaq adamnyng tәbighatyna jat jyrtqysh andargha tәn qasiyetterdi (instinktti) bayqaugha bolady. Búnyng ózi zattardyng damuyndaghy alu-beruding dinamikalyq tep-tendik zany, adam adamgha qasqyr emes (teledidardan nebir súmdyqty estip te jýrmiz, kórip te jýrmiz), qamqor bolu tiyis ekendigin, adamgha adam paydaly is isteu kerek ekendigin, adamgha adam jaqsylyq jasaudy t.b. talap etedi. Zandylyqtyng talaby da, manyzdylyghy da: ala da bilu, bere de bilu; ózine de paydaly, ózgege de paydaly bolu; adam óz tәbighatyna ózi qarsy túrmau; óz-ózine qayshy kelmeu. Qasqyr siyaqty jyrtqysh andarda múnday qasiyet joq. Olar qúrbandyghyn tez oljalau, ózinen kýshti ózge jyrtqyshtargha jem bolmau maqsatynda shaghyn top bolyp, kýsh biriktiru arqyly ómir sýredi. Biraq, qúmyrsqa, ara siyaqty óz patshalyghyn qúra almaydy. Ózi qasyr adamnyng qasynda ózi siyaqty qasqyr ghana jýrmeyme. Ózi qasqyr adam manayyndaghylardy da qasqyr etedi. Kónbegenderdi azyq qylyp jep qoyady. Qasqyr qasqyrgha ne beredi? eshtene de bermeydi. Ashyqsa birin-biri jeydi. Óz kýshigin ózi jeydi. Eger jeytin azyq mýldem joq bolsa, eng sonynda jalghyz qasqyr qaluy da qajap emes. Jer betindegi tirshilikter tarihynda dinozavrlar da azyqtyqqa talasyp birin-biri óltirip, birin-biri jep qúrysa kerek. Adam tәbighatty býldirse, ózge andardyng bәrin qúrtsa, bir-birine qas bolsa,asyqpay ainalyp kelip ózin de qúrtyp bitiredi. Sondyqtan, adamnyng damuy jyrtqysh andardyng boyynda bolatyn әsire ózimshildik (tek ghana alu), meyrimsizdik, qatygezdik, qauiptilik, jyrtqyshtyq (bәri de ózgelerge bermeuge jatady)t.b. instinktine sýienbeydi. Aqyl-parasatqa (aqyl-parasattyng songhy jeter shyny - bilim-ghylym, aqiqat t.b.), zandylyqqa sýienedi. Eger andar adamzattan ozyq bolsa últtyq parkting ishinde qamalyp jýrmes edi. Últtyq parkti de sol andar qúryp ketpesin dep shegarasyn belgilep nemese syrtyn torlap tastamady ma. Eki million jyldan beri ómir sýrip kele jatqan qart Qoltyrauyn (Krokodiyl) da qansha úrpaq almastyrsa da sasyq kólshikten shygha almay jatyr emespe. Eger damu sezimge, týisikke, әsire ózimshildikke, dýniyeqorlyqqa, meyrimsizdikke, qatygezdikke, kýshtiligine, jyrtqyshtyqqa arqa sýieytin bolsa kerisinshe adamzat últtyq parkting ishinde nemese sasyq kólshikting ishinde, al andar adamzat jýrgen jerlerde jýrip, adam istegen isting bәrin istey alar edi.

2) Adamdardyng ózara aqparat almasuy (pikir almasuy, bir-birinen ýirenui)

Jogharyda adam әrqashan qúndy, baghaly, jaqsy, әdemi, jaghymdy, izgilikti, iygilikti, paydaly nәrselerdi qabyldaghysy (alghysy) keletinin, jany sony qalaytynyn, tәbighaty solay ekenin týsindik. Endeshe sonday paydaly nәrselerdi qabyldaugha mýdeli bolady. Al ózi qabyldaghysy kelmegen, qúlaghyna jaghymsyz, jýregine suyq, adamshylyghyna jat, ómirine paydasyz, qúnsyz sezilgen nәrselerdi ózgelerge de bermeui kerek. Boqtyq, las, keketu, múqatu, kelsin-kelmesin dattay jónelu (әriyne, qateligin aitpau, kemshiligin kórsetpeu degendi bildirmeydi) t.b. sózderdi estigisi kelmeyme, onda ózgelerge de onday sóz aitpauy tiyis. Adamnyng tәbighaty solay jaralghannan keyin, oghan qarsy kelip ishtene tyndyra almaymyz. Sondyqtan alu-beru zany ekinshi bir adamnyn, ózgelerdin, halyqtyn, qoghamnyng ósuine, damuyna paydaly, qúndy nәrselerdi qabyldaudy kórsetedi. Paydaly nәrselerdi kóp qabyldasa óz kezeginde ózi de sonday paydaly nәrselerdi, tipti odanda jaqsy nәrselerdi ózgelerge bere alady. Meyli bir jeke adam bolsyn, meyli bir últ bolsyn ol osylay isteu arqyly toqyraugha úshyraudyn, keri ketudin, azghyndaudyng jolyn kese alady. Adam organizmi de ózine paydaly korektikterdi, vitaminderdi qabyldau nәtiyjesinde ospeyme, densaulyghy nyghaymayma. Al sol qorekti zattar men vitamindi tәbighat berip otyrghan joqpa.

Bir eldin, bir últtyng damuy - eng kishkentayy әr bir jeke adamnyng damuynan, ruhany dýniyesining ósuinen, mәdeniyettiliginen bastalady. Adam izdenbese, ýirenbese, ózara bikir, iydea almaspasa, ózge eldermen mәdeny qarym-qatynas jasamasa, men bilemin, meniki ghana dúrys (dúrystyghyn dәleldep kórmesen, sýiengen ghylymy teoriya joq bolsa), mennen basqasynikining bәri qate dep eseptese, kózqarasynda aiyrmashylyq bolghandardy, birdey bolmaghandardy jamanday jónelse, qarsy shygha ketse ol adam qalay damy alady. Mýnday jaghdayda damudaghy alu prosessi toqtaydy. Ary qaray alu-beruding tepe-tendigi turaly sóz aitudyng ózi artyq. Sondyqtan, әr bir adam birden qolyn jetkize almasa da, dúrys, paydaly, qúndy nәrselerden bastartpay, qabyldaugha úmtyluy kerek. Alugha, qabyldaugha beyim adam nemese últ әrqashan ózin kishpeyil ústaydy, enbekqor keledi. «Bәseng 'kishpeyil' bolsang bәigege qosylasyn, asqaq 'menmen' bolsang aspaqqa asylasyn» degen maqal osyghan qaratylyp aitylghan. Ózgelerding jaqsy jaghyn kóre bilgen, jaqsy jaghyn kóp qabyldaghan (damudaghy alu prosessi) adamnyng ózinen de kóp jaqsy nәrse shyghady (damudaghy beru prosessi). Halqymyz «ne eksen, sony orasyn», «qús úyadan neni kórse, úshqanda sony alady» demeyme. Sondyqtan, jaqsy ýlgi, ónege ala bilgen adam, ózgelerge de jaqsy ónege kórsete alady. Qútty ósimdikterting tәbighattan kýn núry, su, SO₂, týrli miyneraldar qabyldap, adam jәne ózge de tirshilik iyelerine dәmdi jemis, jasyl japyraq, ottegi, qosh iyis bergeni siyaqty. Al aludan bastarsa, ózinen basqagha onghan eshtene bermese, alu-beru prosessi oryndalmasa, keri ketpey qayda barady.

Eger bir adam ózining sýiengen esh teoriyalyq negizi bolmasa ekinshi bir adamdyki qate ekenin, onyng istegeni búrys ekenin qalay biledi? Eger ekinshi bir adam onyng ata jauy emes ekenin bile túra kerisin isteytini nesi? Joq әdeyi isteyme? Álde bir últ damuynyng әr basqan qadamyna ózinshe kedergi jasap baghugha tyrysatyn әlde bireuler barma? Ásirese múnday jayttardy ghalamtorda (internette) jariyalanghan maqalalargha bildirilgen oqyrmandardyng pikirlerinen bayqap qalamyn. Ózgeler de bayqap jýrse kerek. Ádemi jazylghan, jaqsy iydeasy bar maqala bolsa da, elge enbegi singen azamat bolsa da әiteu tyrnaq astynan kir tauyp las sózdermen boqtap jatqan, kekep, múqap jatqan, әiteu qolynan kelgen bar jamandyghyn jasap qalugha tyrysatyn kórinedi. Búl adamshylyqqa jat nәrse, úyat siyaqty. Odan da manyzdysy, múnday әreketter damugha qayshy, damudyng alu-beru dinamikalyq tepe-tendik zanyna qayshy. Últty adastyrugha, azdyrugha, ósirmeuge iytermeleydi. Bir halyqtyng damuynda nemese keri ketuinde, úly elge nemese qúryp-joyyluynda ishki jәne syrtqy sebep bolady. Ishki sebep sol halyqtyng ózi. Ishki sebep әrqashan sheshushi rol oinaydy. Ár adam qúndy, paydaly, jaqsy nәrselerdi qabyldaghysy keletinin bildik. Qabyldasa damidy. Sondyqtan, әr birimiz ekinshi bir agha-bauyr, әpke-qaryndasymyzgha, azamattarymyz ben azamatshalarymyzgha qúndy, paydaly, jaqsy nәrselerdi beruge, úsynugha tyrysuymyz kerek. Onsyz, maqalanyng avtoryn boqtau, kekeu, múqau, tabalau; maqalasyn ne kitabyn jamandau, teris jaghynan kórsetu arqyly halqymyzdyng damuyna qalay ong yqpal ete alady. Meninshe, sayt jetekshileri, redaktorlary mýmkindik bolghan jaghdayda múnday pikirlerding (kede pikir deuge de kelmeydi) birin de qaldyrmay, qúrtyp otyrsa dúrys bolar edi dep oilaymyn. Sonda ghana halyqtyng ruhany jaqtan ósuine mýmkindik bolady. Sonday dәmdi tamaq dayyn bolghanymen, onyng ishine u qosylghan dese kim jeydi. Kerek bolsa oqyrmandargha qalay pikir bildiruding ýlgisin (obrazesin) kórsetu, belgili talaptar qoyyluy kerek shyghar. Sebebi onday kórgensiz pikirlerding avtorgha da, jalpy halyqqa da bere esh bir paydasy (qúny) joq. «Demokratiya», «sóz bostandyghy» degen úghym, auzyna ne kese sony aitu, halyqqa keri týsinik qalyptastyratyn, kesiri tiyetin lat sózderdi, jekelegen adamdardyng ar-újdanyna tiyetin sózderdi, ózge de kóptegen oqyrmandardy ýrkitetin sózderdi qarsha boratyp aita beru degen sóz emes. Sondyqtan, әrbirimiz qúndy, paydaly nәrselerdi alghymyz keletindikten, berude de (mysaly, oqyrmandardyng bildirgen pikiri) qúndysyn beruge, qúnsyz dýniyeni óz jadynan da shygharyp tastau qaghidasyn ústanghan dúrys balar edi.

Adam ózin damytpaghany, ózgelerding damuyna da keri әserin, ziyanyn tiygizgeni, ózin keri ketuge iytermelegeni bolyp qalmastan, ózgelerdin, últtyng damuyna da kesirin tiygizip, keri ketuge iytermelegeni. Sebebi, ol ózi paydaly nәrselerdi almaghanymen qoymay, ózgelerdi de qúndy nәrselerdi almaugha shaqyruda. «Bir qaryn maydy bir qúmalyq shiritedi» degen Qazaqtyng maqaly әsili osyghan qaratyp aitylghan. Sary may adam organizmine qajetti energiya kózi retinde adam ýshin qúndy. Qoydyng qúmalaghy tynaytqysh retinde topyraq ýshin, topyraqta ósetin ósimdik ýshin qúndy bolghanmen, sol shópti jeytin mal ýshin de, sol maldyng etin jeytin adam ýshin de qúnsyz. Kórip túrsyz, qanshama qúndy nәrselerdi (mysaly, bir qaryn maydy, bir jaqsy maqalany, bir jaqsy iydeany, t.b.) bir ghana qúnsyz nәrse (mysaly, bir qúmalaq, birauyz beybastaq sóz, esh negizi 'qisyny, jýesi' joq qarsy pikir t.b.) shiritip jiberdi. Ziyanynan basqa, esh paydasyn kóre almay túrmyz. Halyqty keri ketuge, joyylugha iytermelegennen basqa, damugha esh septigi joq. Meninshe ózimizding aramyzda keybireuler ózge el, ózge halyqtyng filosofiyasyn bylay qoyghanda, óz dana halqymyzdyng filosofiyasyn týsinbeytin, týsingisi kelmeytin, týsinse te soghan say әreket etpeytin bolyp bara jatqan syaqty. Tipti keybireuler (mysaly, keybir oqyrmandar) kórgensiz, beybastaq bolyp bara jatyr (internette jaryq kórgen maqalalargha bikir bildirushilerding (әriyne, kóp sandy oqyrmandardyng óte jaqsy pikir bildirgenin moyyndau kerek) arasyndaghy keybireulerding bir isting bayybyna barmay jatyp, bir adamnyng iydeasyn, kózqarasyn, ústanymyn týsinbey jatyp qarsy kele ketetinderge, artyqshylyghy men jetistigine mýldem kóz júmyp, kemshiligi men qate ketken tústaryna ghana jabysyp alatyndargha, dattay, boqtay jóneletinderge, esh nәrse, eshkim jaqpaytyndargha qaratyp aityp otyrmyn). Osynday birli-jarymdy adamdardyng aqylgha kelgeni dúrys bolar edi. Ár uaqyt ata-babalarymyzdyng danalyghyna jýginip otyrghan jón. Adamnyng oiyna kelgenning bәri aqyl bolmaydy. Oilanbay jaza salghan birauyz sóz, qúndy pikir bolyp eseptelmeydi. Aqiqatqa (filosofiyanyng negizgi bir maqsaty aqiqatty tanu), zandylyqqa, ghylymilyqqa sýiengen, jalpy halyqtyng mýdesin kózdeytin, әrkimge de paydaly dúrys dýnie tanym, aqiqat, dúrys iydea aqyl bolady.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»