ماقالانىڭ باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/content/kenzhebek-kydysyly-damu-filosofiyasy

اقيقاتپەن (مەيلى ول ابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى ماندەگى اقيقات بولسىن), وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارمەن (مەيلى ول تابيعات زاڭدىلىقتارى نەمسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار بولسىن، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار بولسىن، جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار بولسىن), قاعيدالارمەن، عىلىممەن، عىلىميلىقپەن، ءتۇرلى ءبىلىم-ىلىممەن مازمۇنى بايىتىلعان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنبەگەن (تەوريالىق نەگىزدەرى مىقتى قالانباعان، تەوريالىق فۋندامەنتى جۇقا) كەز-كەلگەن ءبىر قوعام - دامۋ جولىن تابا الماي اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ء(بىر قوعام، ءتىپتى ءبىر كاسىپ ورىن، جەكە ءبىر ادام بولسىن) شىنىمەن دامۋدا ما، جوقپا جانە بولاشاق بولجامى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەگە باعا بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ دامۋداعى سۇيەنگەن دۇرىس (عىلىمي) تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىنە، سۇيەنگەن فيلوسوفياسىنا قاراۋ كەرەك.

اۆتور

ماقالانىڭ باسىن مىنا جەردەن وقي الاسىزدار: http://old.abai.kz/content/kenzhebek-kydysyly-damu-filosofiyasy

اقيقاتپەن (مەيلى ول ابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى ماندەگى اقيقات بولسىن), وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارمەن (مەيلى ول تابيعات زاڭدىلىقتارى نەمسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار بولسىن، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار بولسىن، جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار بولسىن), قاعيدالارمەن، عىلىممەن، عىلىميلىقپەن، ءتۇرلى ءبىلىم-ىلىممەن مازمۇنى بايىتىلعان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنبەگەن (تەوريالىق نەگىزدەرى مىقتى قالانباعان، تەوريالىق فۋندامەنتى جۇقا) كەز-كەلگەن ءبىر قوعام - دامۋ جولىن تابا الماي اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ء(بىر قوعام، ءتىپتى ءبىر كاسىپ ورىن، جەكە ءبىر ادام بولسىن) شىنىمەن دامۋدا ما، جوقپا جانە بولاشاق بولجامى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەگە باعا بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ دامۋداعى سۇيەنگەن دۇرىس (عىلىمي) تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىنە، سۇيەنگەن فيلوسوفياسىنا قاراۋ كەرەك.

اۆتور

دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىك زاڭى

ءى. جالپى دامۋ تۋرالى

ءتىرى ادام ءبىر ساتتە توقتاماي تىنىس الىپ تۇرادى. تىنىس الۋ دەگەنىمىز اۋادان وتتەگىن الۋ، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا كومىرتەگى قوس توتىعىن دەنەدەن سىرتقا شىعارۋ. ەگەر بۇل پروتسەسس توقتاسا ادام تۇنشىعىپ ولەدى. ادام ورگانيزمگە قاجەتتى قورەكتىك زاتتار مەن ەنەرگيانى قامتاماسىز ەتىپ تۇرۋ ءۇشىن كۇندە تاماقتانادى. تاماقتانۋ دەگەنىمىز - ورگانيزمگە قاجەتتى قورەكتىك، ەنەرگيالىق زاتتاردى قابىلداۋ جانە (زاتالماسۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان) قاجەتسىز قالدىق زاتتاردى شىعارۋ پروتسەسسى. ادام تابيعي جانە قوعامدىق ورتاعا وزىنشە بەيىمدەلە وتىرىپ دەربەس ءومىر سۇرۋگە تىرىسادى. ول ءۇشىن ۇيرەنەدى، وزگەلەرمەن قوعامدىق قارىم قاتىناستا بولادى. ۇيرەنۋ، قوعامدىق قارىم-قاتىناس ءىس جۇزىندە ءوزىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە، قىزمەت ەتۋىنە قاجەتتى ينفورماتسيالاردى (اقپاراتتاردى) الۋ دەگەن ءسوز. ادامدار ءبىر-بىرىمەن سويلەسكەن، پىكىر الماسقان كەزدە وزگكەلەردەن اقپاراتتاردى (ينفورماتسيالاردى) الىپ قانا قويماي، وزگەلەرگە دە قۇندى اقپاراتتار بەرەدى. مىسالى، مەنىڭ وسى ماقالام دا وزگەلەرگە اقپارات بەرۋگە جاتادى. قاراپ تۇرساق، ءومىر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - زات، ەنەرگيا، اقپاراتتاردى الۋ جانە بەرۋ پروتسەسسى، ياعني الماسۋ پروتسەسسى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ءبىز ايتىپ جۇرگەن زاتالماسۋ تىرشىلىكتەر ورگانيزمىندەگى بيولوگيالىق قوزعالىستاردىڭ ءبىر ءتۇرى عانا. تىرشىلىكتەر ومىرىندە عانا زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋ پروتسەسسى بولىپ قالماستان، بارلىق زاتتاردىڭ ءومىر سۇرۋىندە، دامۋىندا زات، ەنەرگيا، اقپاراتتاردى الۋ جانە بەرۋ، ياعني الماسۋ پروتسەسسى جۇرىلەدى.

1) الۋدىڭ (قابىلداۋدىڭ) ەرەكشەلىكتەرى

ءتۇرلى مەتاللداردى الدىعا جايىپ قويىپ، وسىنىڭ ىشىنەن وزىڭە ۇناعان ءبىرىسىن ال دەسە، ەگەر ونىڭ ىشىندەگى ەڭ باعالىسى كۇمىس بولسا، ءار ءبىر ادامى سول كۇمىستى العىسى كەلەر ەدى. ەگەر ىشىندەگى باعالىسى التىن بولسا، وندا ءار قايسىسى دا التىنعا جۇگىرەدى. سول سياقتى، ون مىڭ تەڭگەلىك، بەس مىڭ تەڭگەلىك، مىڭ تەڭگەلىك اقشالار قويىلىپ سونىڭ ىشىنەن ءوزىڭ قالاعان بىرەۋىن عانا الاسىڭ دەسە، ءار ءبىر ادام مىندەتتى تۇردە ون مىڭدىعىن العىسى كەلەدى. ءالى ماحابباتىن جولىقتىرماعان جاس جىگىت، سىرتقى ءتۇرى مەن تۇلعاسى دا، ىشكى جان دۇنيەسى دە سۇلۋ قىز جولىقتىرعىسى كەلەدى. ومىردە ماقتاۋدى جانى سۇيمەيتىن ادام دا نەكەن ساياق. شىعاتىن قورتىندى: ادام ءار قاشان قۇندى، باعالى، پايدالى، جاقسى، ادەمى نارسەلەردى العىسى (قابىلداعىسى) كەلەدى. بۇل ءار بىرىمىزگە ءتان تابيعات. ءسىز دە سولايسىز، مەندە سولايمىن. ىلعي دا وسىنداي نارسەلەردى الۋى نەمەسە العىسى كەلۋى ءوزىنىڭ دامۋىنا پايدالى. ادام پايدالى، قۇندى نارسەلەردى العان سوڭ ونى قوزعاماي ساقتاپ قويمايدى. كەرەگىنە جاراتادى، پايدالانادى، وزگەرتەدى، وڭدەيدى، جاسايدى. مىسالى، العانى كوكونىس، ەت بولسا; ودان ءدامدى تاعام جاساپ جەيدى. اقشانى ءبىر قاجەتىنە پايدالانادى. التىن، كۇمىستەن زەرگەرلىك بۇيىم جاساتادى. كىتاپتى وقيدى، ودان وزىنە پايدالى رۋحاني ازىق الادى دەگەندەي ت.ب. سوندىقتان، زات، ەنەرگيا، اقپاراتتى العاننان كەيىن ونى پايدالانۋ، وزگەرتۋ، وڭدەۋ پروتسەسسى ورىن الادى. الۋ (قابىلداۋ) سول ادامنىڭ ءوزىنىڭ ورگانيزمىن جانە رۋحاني الەمىن دامىتۋعا باستايدى. مىسالى، ءبىلىم الۋ جانە تاجىريبە جيناۋ (الۋعا جاتادى) ادامدى اقىلدىلىققا، قابىلەتىلىككە، ىسكەرلىككە جەتەلەيدى.

2) بەرۋدىڭ (ۇسىنۋدىڭ) ەرەكشەلىكتەرى

بەرە الاتىن بولۋ ءۇشىن وزىندە بار بولۋ كەرەك (بۇل العى شارت). ءار ءبىرىمىز قۇندى، پايدالى نارسەلەردى الۋدى قالايدى ەكەنبىز، كەز-كەلگەن ەكىنشى ءبىر ادامنان، وزگەلەردەن وسىنى كۇتەدى ەكەنبىز، ولاي بولسا وزگەلەرگە قانداي نارسە بەرۋگە ءتيىستىمىز؟ ارقايسىمىز قۇندى، پايدالى نارسەلەر العىمىز كەلەدى، الىپ تا ءجۇرمىز. بىراق، ءار ءبىرىمىز وزگەلەرگە قۇندى، پادالى نارسە بەرمەي (مىسالى، جاقسىلىق ىستەمەي) قۇنسىز، پايداسىز، زياندى نارسەلەردى بەرسەك نە بەرگىمىز كەلسە، سوندا ارقايسىمىزعا قۇندى، پايدالى نارسەنى كىم بەرەدى؟ ءوز-وزىمىزگە قايشى كەلگەندىك ەمەسپە. بىرەۋ وزىڭە پايداسىز، زياندى نارسە بەرسە قالاي قارار ەدىڭىز؟ سول سياقتى ءسىز بىرەۋگە پايداسىز، زياندى نارسە بەرسەڭىز نەمەسە زيان كەلتىرسەڭىز، ول قالاي قارايدى دەپ ويلايسىز؟ ءوز تابيعاتىمىزعا قايشى كەلمەي، دۇرىس شەشۋدىڭ جولى وزگەلەرگە دە قۇندى، پايدالى، جاقسى نارسە بەرۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى بولىپ تۇر^*. ءارى ءار ادام وزىنە قۇندى، پايدالى نارسەلەردى الۋ، العىسى كەلۋ تابيعاتى بولعاننان كەيىن، مەيلى ول زات، ەنەرگيا، اقپارات بولسىن، وزگەلەرگە دە قۇندى، پايدالى نارسەلەر بەرۋگە مۇمكىندىگى بولادى. ياعني، بەرۋ قاجەت بولعان كەزدە قولىڭدا قانداي باعالى، پايدالى نارسە بار، سودان بەرە الادى. وزىندە جوقتى، عايىپتان پايدا قىلىپ بەرە المايدى. الۋ (قابىلداۋ، مىسالى: ۇيرەنۋ) ءوزىنىڭ دامۋىنا عانا پايدالى بولعانمەن، بەرۋ وزگەلەردىڭ (الۋشىلاردىڭ، قابىلداۋشىلاردىڭ) دامۋىنا پايدالى بولادى. سوندىقتان دا بەرگەنىنىڭ قۇنى العانىنىڭ قۇنىنان جوعارى بولۋ قاعيداسى ساقتالادى. ياعني، قۇندى، پايدالى نارسەلەردى ءوزى عانا الىپ (قابىلداپ) قالماستان، وزگەلەرگە دە بەرگەنى ءۇشىن، ناتيجەسىندە كوپتەگەن ادامداردىڭ (مىسالى، حالىقتىڭ) قۇندى، پايدالى نارسەلەرگە يە بولعاندىعى ءۇشىن بەرۋ الۋدان دا قۇندى بولادى.

بەرۋدەن بۇرىن، وزگەلەرگە (الۋشىلارعا، قابىلداۋشىلارعا) بەرىلەتىن زات، ەنەرگيا، ينفورماتسيا الدىمەن وڭدەۋدەن، وزگەرتۋدەن، وندىرۋدەن وتەدى. مىسالى، اڭگىمە، پوۆەست، رومانداعى كەيىپكەرلەر مەن ۋاقيعالاردى جازۋشى ومىردەن الادى. بىراق، ناقتى ءومىردى كسەروكستەن وتكىزگەندەي كوشىرمەسى ەمەس. بەلگىلى وڭدەۋلەردەن، قاجەتتى وزگەرتۋلەردەن وتەدى. جازۋشىنىڭ ءوز شەبەرلىگى ارقاسىندا تارتىمدى، ءماندى اڭگىمە، پوۆەست نەمەسە رومان بولىپ حالىققا جەتەدى. ال ونى وقىعان وقىرمانداردىڭ رۋحاني دۇنيەسى بايىپ، ولاردىڭ رۋحاني مادەنيەت جاعىنان دامۋىنا پايداسى بولادى. مۇعالىمنىڭ ساباق ءوتۋى (بەرۋگە جاتادى) وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ۇيرەنۋىنە پايدالى. سوندىقتان دا بەرۋ وزگەلەردىڭ، حالىقتىڭ دامۋىنا پايدالى. كەز-كەلگەن زاتتىڭ دامۋىندا جوعارىدا ايتىلعان ەكى ءتۇرلى پروتسەسس قاتار جۇرىلەدى. بىرەۋىنىڭ توقتاپ، ەندى بىرەۋىنىڭ ءجۇرىلۋى بولمايدى. ەگەر ونداي بولعان جاعدايدا دامۋ توقتايدى، كەرى كەتۋ پروتسەسسى باستالادى، زات جويىلۋعا بەت الادى. مىسالى، بىردە ءبىر وقىرمان (الۋشى، قابىلداۋشى) بولماسا جازۋشىنىڭ اڭگىمەسى، رومانى كىمگە كەرەك. وقۋشى (الۋشى) بولماسا مۇعالىم (بەرۋشى) پارتاعا ساباق وتپەيدى.

^*ەسكەرتۋ: جابايى جىرتقىش اڭدار قاجەتتى ازىقتىعىن وزدەرى وندىرە الماعاندىقتان، ءوسىرىپ كوبەيتە المايتىندىقتان، تابيعات قويناۋىنداعى وزگە جانۋارلاردى (مىسالى، ءشوپ قورەكتىلەردى) ىزدەپ ءجۇرىپ، ۇستاپ جەپ ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلەدى. ولار تەك الۋعا عانا بەيىمدەلگەن، بەرۋگە جوق. سوندىقتان مەيرىمسىز، قاتىگەز، جىرتقىش كەلەدى.

3) الا ءبىلۋ قۇندى، بەرە ءبىلۋ ودان دا قۇندى

قۇنىن، باعالىلىعىن، ماڭىزىن، پايداسىن ءبىلۋ ادامزات (ادام) ءۇشىن وتە قاجەت. وزگە جانۋارلاردا جوق، ادامعا ءتان ءبىر باسىمدىلىق دەۋگە بولادى. قۇنسىز، ءمانسىز نارسەلەرگە ادامدار بارا بەرمەيدى. بەرۋ الۋدان دا قۇندى جانە بەرگەنىنىڭ قۇنى العانىنىڭ قۇنىنان جوعارى بولۋ قاعيداسى، ياعني، قۇندى نارسەلەردى الۋ (قابىلداۋ), ودان دا قۇندى نارسەلەردى بەرۋ قاعيداسى ساقتالاما؟ جاۋاپ: ارينە ساقتالادى. بۇل ءوز ىشىنەن ەكى مازمۇندى قامتيدى:

(1) قۇبىلىستى بايقاۋ: قوعامدا نەمەسە تابيعاتتا پايدا بولعان كەز-كەلگەن جاعىمدى نە جاعىمسىز ناق بولعان ءبىر قۇبىلىستى، جايتتى، وقيعانى بايقاۋ، ونى قوعامنىڭ نازارىنا ۇسىنۋ دا - ادامدار ءۇشىن قۇندى نارسە بەرگەنىڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل جەردە قۇندى نارسەنى (ۋاقيعانى، جايتتى) ءوزى عانا ءبىلىپ، حاباردار بولىپ (الۋعا جاتادى) قالماستان وزگەلەردى دە حاباردار ەتتى (بەرۋگە جاتادى), سونىڭ ارقاسىندا كوپ ادام قۇندى اقپارات الدى. سول ءۇشىن دە بەرگەنى العانىنان قۇندى بولادى.

(2) قۇبىلىستىڭ ءمانىن اشۋ. ءار قۇبىلىس، ءار ءبىر ناتيجەنىڭ ارتىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە سەبەپ جاتادى. سەبەپسىز ەش قۇبىلىس، ناتيجە ورىن المايدى. سيپاتى ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىن، بىرنەشەلەگەن نەمەسە كوپتەگەن قۇبىلىستاردىڭ استارىندا ءبىر زاڭدىلىق، ءبىر ساياسات نەمەسە حالىقتىڭ ءبىر ورتاق يدەاسى، ۇستانىمى، دۇنيە تانىمى جاتادى. قۇبىلىستى بايقاۋمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، ونىڭ ارعى تەرەڭ جاعىندا جاتقان سول زاڭدىلىقتاردى اشا ءبىلۋ، ەڭ ماڭىزدىسى سول بولار ەدى. سەبەبى زاڭدىلىعىن تاپپاساق، سول قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن دە اشا المايمىز. ەگەر ادامدارعا، حالىققا جاعىمسىز، زياندى قۇبىلىس بولعان جاعدايدا، زاڭدىلىققا سۇيەنبەي ونى وزگەرتۋ دە قيىن. ياعني، دامۋعا قول جەتكىزە المايمىز. مەيلى قۇبىلىستى بايقاپ، ونى حالىققا جەتكىزگەنىمىز بولسىن، مەيلى قۇبىلىستىڭ ءمانىن اشىپ، زاڭدىلىعىن تاپقانىمىز بولسىن، بارلىعىندا ەلگە قۇندى، پايدالى ءىس ىستەگەنىمىز بولىپ تابىلادى. ءبارى دە دامۋعا ۇلەس قوسقانىمىز. ەگەر قۇبىلىستىڭ ءمانىن اشىپ، زاڭدىلىعىن تاۋىپ جاتساق، وندا (قوعامنان، تابيعاتتان) العانىنان دا بەرگەنى قۇندى بولعانى. ياعني، ءوزى قۇندى، پايدالى نارسە الىپ قالماستان، ودان دا قۇندى نارسەلەردى وزگەلەرگە بەرىپ وتىر (ۇلەس قوسىپ وتىر). مىسالى، جازۋشىنىڭ ءوز رومانىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرى ارقىلى حالىققا جەتكىزگەن باستى ويى (نەگىزگى يدەاسى), حالىقتىڭ ناقتى ومىردەن كورگەن، ەستىگەن ۋاقيعالارىنان الدە قايدا قۇندى. بەلگىلى وڭدەۋدەن ءوتىپ تۇتىنۋعا بولاتىن دايىن توۆار (بەرگەنى), اۋەلگى شيكىزاتتان (العانىنان) قۇندى. سەبەبى، شيكىزاتتى (مىسالى، تەمىر رۋداسىن) ادامدار بىردەن تۇتىنا الماعانمەن، ودان جاسالعان بۇيىمدى (مىسالى، بالعانى، پىشاقتى، شەگەنى ت.ب.) حالىق  تىكە پايدالانا الادى، قاجەتىنە ىستەتەدى. سونىسىمەن قۇندى (بۇل ارا دا قۇندى دەپ باعاسى ايتىلىپ تۇرعان جوق). جاي توپىراقتان كىرپىش قۇندى ت.ب. سوندىقتان، جوعارىدا ايتىلعان ەكى ءتۇرلى مازمۇنعا بايلانىستى، ادەتتە بەرگەنىنىڭ قۇنى العانىنىڭ قۇنىنان جوعارى بولۋ قاعيداسى ساقتالادى. ەندەشە، ءار ءبىر ادام قۇندى نارسە العىسى كەلەدى ەكەن، وزگەلەرگە دە قۇنسىز، ءمانسىز نارسەلەردى بەرمەۋگە تىرىسۋى، «بەرگەنى العانىنان دا قۇندى بولۋ» قاعيداسىن ۇستانعانى دۇرىس بولادى. سەبەبى، دامۋ زاڭدىلىعىنىڭ تالابى سولاي.

4) الۋ-بەرۋ (الماسۋ) پروتسەسسىنىڭ تەپە-تەڭدىگى

ءار ءبىر ادامنىڭ قابىلەتى شەكتى، دۇنيەنى تانۋى دا شەكتەۋلى بولعاندىقتان، ماقساتتى نە ماقساتسىز تۇردە، ءجيى بولماسا دا تابيعاتقا، ءوز تابيعاتىنا، زاڭدىلىققا قايشى اقىماقتىق ءىس ىستەۋدەن ءبىرجولاتا ارىلا المايدى. ارينە ادامداردىڭ مۇنداي ارەكەتى دامۋعا تۇساۋ (كەدەرگى) بولاتىندىعى تۇسىنىكتى جايت. مىسالى، ءار ءبىرىمىز قۇندى، باعالى، پايدالى نارسەلەردى العىمىز كەلەدى، وزگەلەردەن دە سونداي نارسەلەردى الۋدى كۇتەمىز. بىراق ونداي نارسەلەردى وزگەلەرگە بەرگىمىز كەلمەگەنى ءوز-وزىمىزگە قايشى كەلگەنىمىز ەكەنىن جوعارى دا ايتتىم. سول سياقتى العىمىز كەلەدى، وزگەلەردەن الۋدى كۇتەمىز، بىراق بەرگىمىز كەلمەسە نەمەسە ءار قايسىمىز وزگەلەردەن كوپ الىپ، وزگەلەرگە از بەرگىمىز كەلسە، سوندا كوپ بەرەتىن كىم بار؟ اينالىپ كەلگەندە بۇل دا ءوز-وزىنە قايشى كەلۋ، ءوز تابيعاتىنا قارسى كەلۋ ەمەسپە. دۇرىس شەشىم ارينە قانشالىقتى الساڭ سونشالىقتى بەرە ءبىلۋ. وسىلايشا الۋ مەن بەرۋدىڭ ءوزارا تەپە-تەڭدىگى قالىپتاسۋعا ۇمتىلادى. ءارى وسى تەپە-تەڭدىككە جەتۋ دامۋدىڭ ەڭ شاپشاڭ بولاتىن كەزەڭىنە جاتادى. سوندىقتان، بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ (مىسالى، جەكە ادام، بەلگىلى ءبىر كاسىپورىن، قوعامنىڭ كەز-كەلگەن ءبىر سالاسى، ءبىر ەل ت.ب.) دامۋى دەگەنىمىز ونىڭ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سىرتقى ورتامەن نەمەسە ەكىنشى ءبىر زاتپەن «زات، ەنەرگيا، اقپارات» الماسۋ پروتسەسسى. ياعني، ودان (سىرتقى ورتادان، ەكىنشى ءبىر زاتتان، مىسالى: تابيعاتتان، قوعامنان) الۋ، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا جانە وعان بەرۋ. دامۋدا وسى ەكى باعىتتاعى الماسۋ پروتسەسسى قاتار جۇرىلەدى، ۋاقىت وتە ءوزارا تەپە-تەڭدىككە جەتۋگە ۇمتىلادى. ءارى دامۋدىڭ العا قاراي جىلجۋىنا بايلانىستى تەپە-تەڭدىك تە قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي وزگەرىپ، دەڭگەيى كوتەرىلىپ وتىرادى، جاڭارعان تەپە-تەڭدىككە اينالىپ وتىرادى. ياعني، ءبىر ورىندا قاتىپ قالعان تەپە-تەڭدىك ەمەس، ۇزدىكسىز ىلگەرلەپ، بيىكتەپ وتىراتىن ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك. سوندىقتان دامۋ - الۋ-بەرۋ (الماسۋ) پروتسەسسىنىڭ ديناميكالىق تەپە-تەڭدىگى. ونسىز دۇرىس دامۋ بولمايدى.

مىسالى، سۋ قويماسىندا سۋ تولى بولعانىمەن، ونى تومەنگى جاعىندا ورنالاسقان ەگىستىكتى نەمەسە شاپپالىق ءشوپتى سۋارۋعا بەرمەسە (ياعني، دامۋداعى بەرۋ جوق بولسا), سۋ قويماسىندا سۋ جوق بولعانمەن بىردەي پايداسىز ەمەسپە. ادام قانشا ءبىلىمدى بولعانىمەن ونى وزگەلەردىڭ، قوعامنىڭ، حالقىنىڭ يگىلىگىنە جاراتپاسا ءبىلىمى جوق ءبىر وتە قاراپايىم اداممەن بىردەي ەمەسپە. سۋ قويماسىندا سۋ بولعانىمەن قاجەت كەزدە بەرىپ تۇرسا پايدالى. ءبىلىمدى بولعانىمەن ونى حالقىنىڭ مۇقتاجدىعى ءۇشىن ىستەتسە عانا پايدالى. دەگەنمەن، بەرمەسە دە سۋ قويماسىندا سۋ جوق بولعاننان دا سۋدىڭ بولعانى جاقسى. حالقىنىڭ قاجەتىنە ىستەتپەسە دە بىلىمسىزدىكتەن دە ءبىلىمدى بولعانى پايدالى.

سۋ قويماسى پايدالى زات ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءارى قويمادا تولعان سۋ بولسا عانا پايدالى. سۋ قويماسىنا باس جاعىنان سۋ قۇيىلىپ جاتادى، توسپانىڭ (بوگەتتىڭ) قاقپاسىنان تۋرا سونداي مولشەردەگى سۋ جوسپارلى تۇردە شىعارىلىپ تۇرادى (تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن بولادى). ايتپەگەندە جينالعان سۋ بەلگىلەنگەن (قاۋىپسىزدىك) دەڭگەيدەن اسىپ، بوگەتتى بۇزىپ اكەتەدى. بوگەتكە ورناتىلعان سۋ ەلەكتر ستانتسياسى سۋدىڭ قاتتى اعىس كۇشىنەن پايدا بولعان مەحانيكالىق ەنەرگيانى (ياعني، كينەتيكالىق قۋاتتى) قابىلداسا، سۋ ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلعىسى سونداي مولشەردەگى ەلەكتر ەنەرگياسىن شىعارادى. ەگەر بۇل ارادا سۋ قويماسىنىڭ قاقپاسىنان سۋ اعىپ تۇرماسا (جوعارى جاعىنان سونداي مولشەردەگى سۋ كەلىپ تۇرۋى شارت، ايتپەگەندە سۋ تاۋسىلىپ قالادى) ەنەرگيانىڭ اينالۋى دا بولمايدى. ءار ۇيدە جارىقتا بولماس ەدى. ادامزات قوعامىنىڭ دامۋى ءۇشىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن بارىمىزدە وتە جاقسى بىلەمىز. ياعني، سۋدىڭ كىرۋى مەن شىعۋى (اعۋى), تەپە-تەڭدىك (سۋدىڭ دەڭگەيى) بولماسا ەنەرگيانىڭ اينالۋى بولمايدى. ەنەرگيانىڭ اينالىمى بولماسا دامۋ دا بولمايدى.

ماسەلەنىڭ وزگە ءبىر قىرىنان تاعى ءبىر قاراپايىم مىسال، ءبىز «جاستار ءبىلىم ءۇيرنۋ كەرەك،  بىلىمدى بولۋ كەرەك» دەپ ءجيى ايتىپ جاتامىز. ءبىلىمدى ىستەتۋ، قولدانۋ ءۇشىن جانە قاجەت بولسا ارى قاراي زەرتتەپ سول ءبىلىمنىڭ ءوزىن تاعى دا جاڭا مازمۇندارمەن بايىتۋ، دامىتۋ ءۇشىن ۇيرەنەمىز. ەش قولدانباسا، ءبىلىمدى كوپ ۇيرەنگەننەن نە پايدا. بىلىكتىلىك ۇيرەنۋ جانە ۇيرەنگەن ءبىلىمىن قولدانا ءبىلۋ ارقىلى قالىپتاسادى. بىلىكتىلىك ادامنىڭ كاسىبي دامۋىنىڭ كورنىسى، جەمىسى ەكەنى تۇسىنىكتى. وسى مىسالدان دا كورىنىپ تۇر دامۋ - الۋ (مىسالى، ءبىلىم الۋ) مەن بەرۋ (قوعامنىڭ كەز-كەلگەن بەلگىلى ءبىر سالاسىندا قولدانۋ) پروتسەسسىنەن تۇرادى. تەك ءبىلىم الۋ بار، بىراق،  ونى قوعامدا قولدانۋ (بەرۋ) جوق بولسا قانداي كاسىبي ءوسۋ، ياعني، بىلىكتىلىككە قالاي قول جەتەدى. سوندىقتان، دۇرىس دامۋدا الۋ مەن بەرۋ پروتسەسسى قاتار جۇرەدى،  بەلگىلى تەپە-تەڭدىك، بالانىس ورنايدى. وسى پروتسەسستەردىڭ كەز-كەلگەن ءبىرى نەمەسە ەكەۋى دە باياۋلاسا نە توقتاسا دامۋ دا باياۋلايدى، توقتايدى. الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىك زاڭى بويىنشا، ەگەر بەلگىلى ءبىر قوعام بارىندە تامىر-تانىستىققا جول بەرىپ، جۇمىسقا، كادرلىققا ءبىلىمى، قابىلەتى بويىنشا ەمەس، تامىر-تانىستىعى، تۋىستىعى، جەرلەستىگى ت.ب. بويىنشا الاتىن بولسا، ءارى العان ادامى ءبىلىمسىز، قابىلەتسىز بولسا، بۇل قوعام دۇرىس دامي المايدى، قارقىندى دامۋ بولمايدى. ارى قاراي كەرى كەتە باستايدى. سەبەبى تامىر-تانىستىعىمەن جۇمىسقا ورنالاسقان الگى ءبىلىمسىز، قابىلەتسىز ادام وزگەلەرگە، قوعامعا، حالقىنا ەشتەڭە بەرە المايدى (ۇلەس قوسا المايدى).  ال دامۋ ءۇشىن الۋ دا كەرەك، بەرۋ دە كەرەك. ءارى الۋ-بەرۋ بەلگىلى تەپە-تەڭدىككە جەتكەن كەزدە قارقىندى (جەدەل) دامۋ بولادى.

مەنىڭ ءبىلىم الۋىم ءوز جەكە باسىمنىڭ دامۋىنا پايدالى، ال العان ءبىلىمىمدى وزگەلەردىڭ، قوعامنىڭ يگىلىگىنە جاراتسام ولاردىڭ دامۋىنا دا پايدالى بولادى. ەگەر العان ءبىلىمىمدى وزگەلەردىڭ، قوعامننىڭ قاجەتىنە جاراتپاي قويسام، جاراتۋعا مۇمكىندىگىم بولماسا ونىڭ وزگەلەر ءۇشىن، قوعام ءۇشىن پايداسى بولمايدى دەگەن ءسوز. ءبىر ادامنىڭ مادەنيەتسىزدىگى، تاربيەسىزدىگى، بىلىمسىزدىگى، بىلىكسىزدىگى، وزىمشىلدىگى نەمەسە جالقاۋلىعى ت.ب. تۋرا سونداي ناتيجە بەرەدى، وزگەلەرگە پايدا اپەرمەيدى. سەبەبى ول وزگەلەرگە، قوعامعا جارىتىپ ەشتەڭە بەرە المايدى، بەرگىسى كەلمەيدى، بەرمەيدى. قوعامننىڭ، ەلدىڭ دامۋىن ادام جۇزەگە اسىراتىندىقتان، ءار ادام ءوز دەڭگەيىندە، ءوزىنىڭ دامۋى ءۇشىن الا ءبىلۋى جانە وزگەنىڭ دامۋى ءۇشىن بەرە ءبىلۋى قاجەت. ءارى الۋ (قابىلداۋ) مەن بەرۋ (ۇلەس قوسۋ) بەلگىلى الۋ-بەرۋدىڭ (الماسۋدىڭ) تەپە-تەڭدىگىنە جەتۋگە ۇمتىلعاندا، ونىڭ قوسقان ۇلەسى ەڭ جوعارى (ماكسيمالدى) دەڭگەيگە جەتەدى. ءار ءبىر ادامنىڭ قوسقان ۇلەسىن «ءبىر تامشى» دەپ ەسەپتەسەك، كوپ ادامنىڭ قوسقان ۇلەسى «كول» بولادى. ياعني، ۇلت، جالپى حالىق دامۋعا يە بولادى.

ءبىر ۇلتتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە دامۋدىڭ الۋ-بەرۋ (الماسۋ) زاڭى بويىنشا تالداۋ جاساۋعا بولادى. ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان مادەنيەتى، رۋحاني بايلىقتارى، قۇندىلىقتارى بولادى. بىراق بۇل وزگە ەل، وزگە ۇلتتا وزىق مادەنيەت جوق دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىزدىڭ ۇلتتان، ءبىزدىڭ ەلدەن باسقا ۇلت نەمەسە ەلدە ءىلىپ الار ەشتەڭە جوق دەپ قاي ۇلت، قاي ەل ايتا الادى. سوندىقتان وزگە ەل، وزگە ۇلتتىڭ مادەنيەتىمەن، رۋحاني الەمىندەگى جەتىستىكتەرىمەن دە ءار دايىم ساناسىپ وتىرۋعا، ولاردىڭ ءبىز ءۇشىن، جالپى ادامزات ءۇشىن دە قۇندى، وزىق مادەنيەتىن ۇيرەنۋگە مىندەتتى بولادى (ەگەر دامۋىمىز كەرەك دەگەن نيەت بولسا). بۇل بىرىنشىدەن دامۋى ءۇشىن كەرەك بولسا، ەكىنشىدەن وزىندەگى ولقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى تانىپ بىلۋگە، ءوزىن تانۋعا، ولقىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىنىڭ ورنىن جاۋىپ، ارى قاراي ونى وڭ باعىتتا وزگەرتۋگە، كەمشىلىكتى ارتىقشىلىققا اينالدىرۋعا، ولقىلىقتى جەتىستىككە اينالدىرۋعا تۇرتكى بولادى. وزگە ەل، وزگە ۇلتتان ۇيرەنۋ - دامۋداعى الۋ (قابىلداۋ) پروتسەسسى. وزگە ەل، وزگە ۇلتتان ۇيرەنگەنىمىز ارقىلى وزىمىزدەگى ولقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى باسقا كوزبەن قاراپ ءبىلۋ جانە ونى وڭ باعىتتا وزگەرتۋ - دامۋداعى بەرۋ پروتسەسسى. وزگە ۇلت، وزگە ەلدىڭ ءبىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىزدەن ۇيرەنۋى دە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن دامۋداعى بەرۋ پروتسەسسىنە جاتادى. بۇل ارادا «الۋ» ياعني، وزگە ەل، وزگە حالىقتان ۇيرەنۋ «بەرۋ»-ءدىڭ ياعني، حالقىمىزعا، ەلىمىزگە بەرۋدىڭ، حالقىمىزدى، ەلىمىزدى دامىتۋدىڭ ءبىر قوزعاۋشى كۇشىنە اينالىپ وتىر. سوندىقتان، وزگە ەل، وزگە ۇلتتان ۇيرەنە ءبىلۋ دۇرىس نارسە. ماسەلە ولاردىڭ نەسىن ۇيرەنۋ كەرەك، وزىعى قايسى؟ قۇندىسى نە؟ سونى ايىرا تاني بىلۋىمىزدە (اجىراتا الۋىمىزدا).

ساۋدا ساتتىق تا الۋ-بەرۋدىڭ (الماسۋدىڭ) ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك زاڭى بويىنشا داميدى. ساۋدادا ساتىپ الۋ (زاۆود نەمەسە فاۆريكا باعاسىمەن) جانە كوتەرمە (وپتوم) باعاسىمەن ساتىپ بەرۋ قايتالانىپ جۇرىلە بەرەتىن پروتسەسس. ساتىپ الۋ مەن ساتىپ بەرۋ وسى ەكى پروتسەسس تەپە-تەڭدىكتى قۇراعان كەزدە ساۋدا جاقسى جۇرەدى. ەگەر ساتىپ الۋ وڭاي، بىراق، ساتىپ بەرۋ قيىنداپ كەتسە (توۆار وتپەسە نە تۇتىنۋشى ساتىپ الا الماسا) نەمەسە ساتىپ بەرۋ وڭاي بولعانمەن، بىراق ساتىپ الۋ قيىنعا سوقسا (نە ساتىپ الاتىن توۆار جوق بولسا، ءوندىرىس جوق بولسا) نەمەسە ەكەۋى دە قيىنعا سوقسا ساۋدا جۇرمەيدى، ساۋدا-ساتتىق دامىماي قالادى. ەكونوميكانىڭ باسقا سالالارىنىڭ دامۋى دا «دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك زاڭى» نا بويسىنادى. مىسالى، جەردىڭ استى-ۇستىنەن شىعاتىن ءار ءتۇرلى تابيعي بايلىقتاردى (مىسالى، اعاشتار، اسىل تاستار، ءتۇرلى مەتالدار ت.ب.) «الۋ» مەن ونى وڭدەۋ، قايتا وڭدەۋ، جاساۋ ارقىلى  تۇتىنۋعا بولاتىن توۆارعا اينالدىرىپ حالىققا «بەرۋ (ۇسىنۋ)» پروتسەسسى بەلگىلى الۋ-بەرۋ تەپە-تەڭدىگىن قالىپتاستىرعان كەزدە جەدەل ەكونميكالىق دامۋ بولادى. ادەتتە مۇنداي دەڭگەيگە جەتكەن مەملەكەتتەردى ونەركاسىبى (اۋىر جانە جەڭىل ونەركاسىبى) دامىعان ەل دەپ ەسەپتەيدى. مىسالى، رەسسەيدە ورمان (اعشا ماتەريالى) كوپ بولعانىمەن، ونى وڭدەپ ادامدار تۇتىناتىن توۆارعا اينالدىرماعاننان كەيىن، ونىڭ كوپتىگىنەن حالقىنا نە پايدا. ءبارىبىر حالقىنىڭ ءبىر ءبولىمى قىتاي مەن بەلارۋستىڭ اعاشتان جاسالعان جيھاز جانە باسقا اعاش ونىمدەرىن تۇتىنۋعا تۋرا كەلەدى. ەستۋىمشە رەسسەيدەگى تىسشۇقىعىشتاردىڭ ءوزى قىتايدان بارادى ەكەن دەيدى، راس-وتىرىگىن بىلمەدىم. ال بىزدە مال تەرىسى كوپ بولعانىمەن، ءبارى ءبىر تۋركيانىڭ تەرى كيىمدەرىن كيۋگە ءماجبۇرمىز. ياعني، مال تەرىسى وسى ءبىر بايلىق ءتۇرى بويىنشا، الۋ بار (تەرى جەتكىلىكتى ءارى ارزان), بىراق ونى وڭدەپ حالىققا قايتا بەرەتىن قابىلەت جوق. دامۋداعى الۋ-بەرۋ تەپە-تەڭدىگى قالىپتاسپاعان.

كەز-كەلگەن زاتتىڭ دامۋىندا «الۋ»دىڭ ساندىق شاماسى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكەندە «بەرۋ»گە دە ءماجبۇر ەتەدى. سەبەبى دامۋدىڭ تالابى سولاي. ۋاقىت وتە كەلە «الۋ» مەن «بەرۋ» بەلگىلى ءبىر الۋ-بەرۋدىڭ ديناميكالىق تەپە-تەڭدىگىن قالىپتاستىرادى. بۇل كەز جەدەل دامۋداعى كەزەڭ بولىپ سانالادى. اعاشتاردىڭ، جەمىس اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارى مەن تامىرلارى (كۇن نۇرىن، كومىرتەگى قوس توتىعىن-CO₂, سۋ جانە مينەرالداردى) الۋ ء(سىمىرۋ، قابىلداۋ) ءۇشىن جارالعانداي. ولار الىپ قانا قالماي سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا جوعارى دا اتالعان نەورگانيكالىق قاراپايىم زاتتاردان (ولاردان دا قۇندى) كەرەمەتتەي ءدامدى جەمىس، وتتەگىن جانە ادەمى قوش يىستەرىن دە بەرەدى. سوندىقتان الۋ-بەرۋ تەپە-تەڭدىگى جالپىلىق سيپاتقا يە.

بارلىق سالانىڭ دامۋى دا وسىنداي زاڭدىلىقتارعا سۇيەنەدى. زاڭدىلىقتار تەوريانىڭ نەگىزىن قۇرايدى. «تەورياسىز ەكسپەريمەنت - سوقىر» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان، دامۋ ءۇشىن دامۋدىڭ تەوريالارىنا، زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلۋگە ادامدار ەرتەلى-كەش ءبارى ءبىر مۇدەلى بولادى. قۇداي الەمدى قۇراعان زاتتاردى (ونسەگىز مىڭ عالامدى) جاراتتى ءارى ولاردى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بويىنشا ماڭگى قوزعالىستا بولاتىن ەتىپ قويدى. ەندەشە، سول زاڭدىلىقتاردى زەرتتەپ تانۋ (تابيعات، قوعام جانە رۋحاني دۇنيەگە قاتىستى بارلىق زاڭدىلىقتاردى مەڭزەيدى), زاڭدىلىققا قۇرمەت ەتۋدەن باسقا امال جوق. زاڭدىلىققا قارسى شىعۋعا بولمايتىنىن، ادامزاتتىڭ زاڭدىلىقتى وزگەرتۋگە شاماسى جەتپەيتىندىگىن، بىراق وعان سۇيەنۋگە، ودان پايدالانۋعا بولاتىندىعىن عىلىمنىڭ دا، فيلوسوفيانىڭ دا كوزى جەتىپ وتىر. ەندى ودان اتتاپ ءوتىپ باسقاشا ءبىر دامۋ جولىن، سۇيەنەتىن نەگىز تابا الماۋىمىز مۇمكىن.

ءىى. ادامنىڭ دامۋى

قاي سالانىڭ دامۋى بولماسىن، بارىندە ادام ىستەيدى. ادام دامۋ سۋبەكتىسى، قوزعاۋشى كۇش بولعاندىقتان، قوعامنىڭ ماڭىزدى دەگەن سالالارىمەن قوسا ادامدى دا دامىتۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرادى. ناقتىلاپ ايتقاندا ادامنىڭ ءبىلىمىن، قابىلەتىن جانە ادامگەرشىلىگىن دامىتۋ قاجەت بولادى. قازاقتىڭ «شالا مولدا ءدىن بۇزار، قيسىق اربا جول بۇزار» دەگەن ماقالى دا ادام قابىلەتىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن ۇعىندىرىپ تۇرمايما. ينيستيتۋتتا وقىماي-اق ديپلومىن ساتىپ العان شالعاي اۋىلداعى قابىلەتى تومەن ءبىر دارىگەر ناۋقاستىڭ اۋرۋىن ەمدەپ جازعانى بىلاي تۇرسىن، اۋرۋىنىڭ ۇستىنە اۋرۋ قوسىپ بەرۋى دە اپتەن مۇمكىن عوي. سوندىقتان دامۋ ءۇشىن ادامداردىڭ قوعامدىق ساناسىن وياتۋ، ءبىلىم دەڭگەيىن، قابىلەتىن كوتەرۋ، بىلىكتىلىگىن ارتىرۋ ماڭىزدى.

ەگەر ءمالىم ءبىر ادام، ونىڭ رۋحاني الەمىندە ەشتەڭە جوق بوس بولسا، ول ءوز ۇرپاعىنا، وزگەلەرگە، قوعامعا جانە ەلىنە نە بەرە الادى؟ ەشتەڭە دە بەرە المايدى. «جوق جومارت جاننىڭ قولىن بايلايدى» دەمەيمە. بۇل جەردەگى «جوق» زاتتىق دۇنيەگە، زاتتىق بايلىققا قاراتىلىپ ايتىلسا، رۋحاني بايلىقتا دا تۋرا سولاي. رۋحاني بايلىعى جوق بولسا وزگەگە (مىسالى، بالاسىنا دا ونەگە كورسەتە المايدى، تاربيە بەرە المايدى، ت.ب.) ەشتەڭە بەرە المايدى. كەرىسىنشە، ءمالىم ءبىر ادام قانشا ءبىلىمدى، قابىلەتتى، ىسكەر بولعانىمەن ءوزىنىڭ ءارتۇرلى جەكە سەبەپتەرىنە مىسالى. جالقاۋلىعىنا، ەرىنشەكتىگىنە، قوعامدىق ساناسىنىڭ تومەندىگىنە بايلانىستى جانە قوعامنىڭ سەبەپتەرىنە بايلانىستى (مىسالى: تامىر-تانىستىق، سىبايلاستىق ت.ب.) وزگەلەرگە، حالقىنا، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىنا ەش پايداسىن تيگىزبەسە (ۇلەس قوسپاسا) نە ونىڭ ۇلەس قوسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي قويسا، بۇل ادامنىڭ العاشقى ء(بىلىمىز، نادان) ادامنان قانشا ايىرماشىلىعى بار. ەكەۋى دە وزگەلەر ءۇشىن، حالقى، قوعامى ءۇشىن پايداسى از، جوققا ءتان بولادى. سوندىقتان ادامنىڭ دامۋى قوعامنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى بولىپ وتىرادى.

بەرە الۋ ءۇشىن وزىڭدە بار بولۋ كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى جايت. وزىڭدە بار بولۋ ءۇشىن ەستۋ، كورۋ، جازبا ماتەريالداردان وقۋ، وزگەلەردەن ۇيرەنۋ، زەرتتەۋ ارقىلى وزىنە قابىلداۋى، ياعني، دامۋداعى «الۋ» پروتسەسسىن ۇزدىكسىز ورىنداۋعا ءتيىستى. ءارى سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ۇلكەن ميدىڭ ارقاسىندا بەلگىلى «وڭدەۋدەن ءوتىپ» مازمۇنى جاڭارعان، بايىتىلعان، دامىتىلعان، وزدەستىرىلگەن رۋحاني الەمدەگى جەتىستىكتەرىن وزگەلەرگە بەرەدى. ياعني، دامۋداعى «بەرۋدى» دە ورىنداۋعا تۋرا كەلەدى. العانى از بولسا، ول قايتىپ كوپ بەرە الادى. العانى (ۇيرەنگەنى، زەرتتەگەنى، ءوز ويىنا تۇيگەندەرى) كوپ بولعانىمەن، از بەرسە نەمەسە بەرمەسە ودان وزگەلەرگە قانشا پايدا.

فيلوسوفياداعى ءبىر زاڭدىلىق: ساندىق شاما وزگەرىسى ساپا وزگەرىسىن تۋدىراتىنى بارىمىزگە تۇسىنىكتى. ەگەر ءار ءبىر ادام وزگەلەردەن، ءوز قوعامىنان، وزگە ەلدەردەن، تابيعاتتان ادامعا، ەكىنشى بىرەۋگە، جالپى حالىققا پايدالى نارسەلەردى نەعۇرلىم كوپ ۇيرەنسە، قابىلداسا، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا وزگەلەرگە، قوعامعا، حالىققا سولعۇرلىم كوپ بەرە بىلسە دامۋ دا سونشالىقتى تەزدەيتىن بولادى.

1) قوعامدىق قارىم-قاتىناس

(دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك زاڭىنىڭ ادامدار اراسىنداعى قوعامدىق قارىم-قاتىناستا قولدانىلۋى)

دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىك زاڭى بويىنشا: مادەنيەتسىز، تاربيەسىز، ءبىلىمسىز، اقىلسىز، قابىلەتسىز ءبىر ادام نەمەسە تاربيەلى، مادەنيەتتى، ءبىلىمدى، قابىلەتتى بولا تۇرسا دا وزگەلەرگە تاربيەسىزدىك، مادەنيەتسىزدىك، بىلىمسىزدىك كورسەتەتىن ءبىر ادام وزگەلەرگە ەشتەڭە بەرە المايدى. سوندىقتان، ءار ءبىر ادام كۇندەلىكتى قوعامدىق قارىم-قاتىناستا، دامۋداعى الۋ-بەرۋدىڭ (الماسۋدىڭ) ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك زاڭىنىڭ تالابى بويىنشا: (1) ءار ءبىر ادام ىشتەي وزگەلەردىڭ ءوزىن قۇرمەتتەۋىن قالايدى. بۇل بارىمىزگە ءتان تابيعات. ەندى سول ءوزىڭدى قۇرمەتتەگەن ەكىنشى ادامنىڭ ورنىنا قويىپ كور. سول كەزدە ءوزىڭ ەكىنشى بىرەۋدى (العاشقى ءوزىڭدى) قۇرمەتتەۋدەسىڭ. سوندىقتان، ەكىنشى ءبىر ادامعا قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك. ا) بىرەۋگە قۇرمەتپەن قاراساڭ، ول دا ساعان قۇرمەتپەن قارايدى. «سىيعا - سىي، سىراعا - بال» دەمەيمە. ادەتتە تۇسىنىگى مول ادامدار وسىلاي ىستەيتىنىن كوز كورىپ ءجۇر. ەكىنشى ءبىر ادامدى قۇرمەتتەۋ دامۋداعى «بەرۋ»گە جاتادى. ەكىنشى ادامعا پايدالى ءىس ىستەپ تۇر. بۇل ءبىرىنشى جاقتىڭ ء(بىرىنشى ادامنىڭ) ومىردەن وزىنە پايدالى، قۇندى نارسەلەردى الا بىلگەنىنىڭ ناتيجەسى. سەبەبى جاقسى، پايدا، قۇندى نارسەلەردى الا بىلگەن ادام وزگەلەرگە دە پايدالى نارسە بەرە بىلەدى. ءا) سول سياقتى، بىرەۋگە قادالىپ ۇرىسا بەرسەڭ، ول دا سەنىمەن ۇرىساتىن بولادى. جانى قالاماسا دا ول وعان امالسىز بارىپ وتىر. بۇل جەردە ادامنىڭ تابيعاتىنا قايشى كەلۋدىڭ ورىن العانى بايقالادى. (2) بىرەۋ امان-سالەمنەن كەيىن كەمشىلىگىڭدى، قاتەلىگىڭدى بەتىڭە باسىپ ايتۋدى باستاپ كەتسە، قالاماس ەدىڭىز. ءار قايسىمىزدا قالامايمىز. سوندىقتان، الدىمەن ادامنىڭ جاقسى جاعىن، ادامشىلىعىن، تاربيەلىلىگىن، مادەنيەتتىلىگىن باعالاۋعا تىرىسقان ءجون. سەبەبى سوندا عانا وزگەنىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتىن تاني الۋعا، ءارى ودان ۇيرەنۋگە بولادى (الۋعا جاتادى). وزگە ادامداردى بىردەن وزىنە قارسى قويىپ السا، ومىردە وزىنەن باسقا «جاقسى ادام» جوق بولىپ قالادى. جاقسى ونەگە كورسەتە بىلمەگەن ادام (وزگەگە بەرە الماۋ ) ءوزىنىڭ جاقسى ادام ەكەنىن وزگەلەرگە قالاي دالەلدەيدى. (3) بىرەۋ بىرەۋدى اسىراماسا دا ءوزارا ايالاي بىلگەن دۇرىس. مەن كوز كورمەيتىن، داۋىس جەتپەيتىن اناۋ افريكاداعى افريكالىق بىرەۋدى بارىپ ايالايىق دەپ تۇرعان جوقپىن. اۋەلى ءبىر-ءبىرىمىزدى، ءوزىمىزدى، ءوز حالقىمىزدىڭ ازاماتتارىن دەپ وتىرمىن. ايالاۋ - ەكىنشى ادامنىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ، دامۋ مۇمكىندىگىنە كەدەرگى بولماۋ، قولدان كەلسە كومەكتەسە سالۋ، ونىڭ وزگەگە زيانى تيمەيتىن قاتەلىگىنە، جەتىسپەستىگىنە كەشىرىمدىلىكپەن قاراۋ، تۇسىنىستىك تانىتۋ دەگەن ءسوز ەمەسپە. (4) ادام اۋەلى ءوزىن وزگەلەرگە سەندىرۋگە تىرىسۋ كەرەك. سوندا وزگەلەر وعان سەنە باستايدى، ءوزارا سەنىمدىلىك وسىلاي قالىپتاسادى. ءوزىمدى بىرەۋگە سەندىرە الماسام، ول ماعان قالاي سەنەدى. (5) قولىڭنان كەلسە، قابىلەتىڭنىڭ جەتكەنىنشە ءوز كومەگىڭدى بەرۋگە نيەتتى بول، كومەكتەسۋگە تىرىس. ەكىنشى ءبىر ادامعا ءبىراۋىز جاقسى ءسوز، جاقسى لەبىزدىڭ ءوزى ۇلكەن كومەك. وسىنىڭ ءوزى وزگەلەرگە، قوعامعا قوسقان ۇلەس دەپ ءبىلۋ كەرەك. وزىنەن وزگەگە ەش كومەگى جوق بولسا، وزگەلەردەن قالاي كومەك كۇتەدى. (6) ءاربىر ادامنىڭ بويىندا دا بەلگىلى ءبىر تالانت بولادى. بويىندا قۇرىعاندا ءبىر ونەرى، تالانتى جوق ادامنىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ پايدالى جاعىن، وزىق جاعىن، ءبىمدى، بىلىكتى، تالانتتى جاعىن باعالاۋعا تىرىسۋ قاجەت. الدىمەن كەمشىلىگىن ىزدەپ ءجۇرىپ تابۋعا تىرىسپاعان دۇرىس. ىلعي دا تىرناعىنىڭ استىنا قاراي بەرمەگەن ءجون. كەمشىلىكتى كوپ ىزدەگەن، سوڭىندا سول كەمشىلىكتەردى وزىنە جۇقتىرىپ تىنادى. حالقىمىز «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەمەيمە. الدىمەن كەمشىلىگىن، قاتەلىگىن ىزدەپ تاباتىن ءوزى. ەندى ول وعان جۇقپاي قالسىنبا. (7) "ۇيرەن دە - جيرەن" - اباي، "كوپ ۇيرەنۋ - ادامدى اقىلدى ەتەدى" - شىعىس حالىقتارىندا بار ماقال. ءومىر بويى ۇيرەنۋ (ۇيرەنۋگە بولاتىن بارلىق نارسەلەردەن) قىتاي حالقىنىڭ نەشە مىڭ جىلدان بەرگى ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالعانداي. ەۆرەي حالقى دا ۇيرەنۋگە اسا ءمان بەرەدى. ۇيرەنۋ ولاردى الەمدەگى تانىمال، ىقپالدى ۇلتتاردىڭ بىرىنە اينالدىردى. (8) كەمشىلىكسىز، قاتەلىكسىز ادامنىڭ بولمايتىنىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان، قاتەلىگىن، كەمشىلىگىن تانۋ، ايتۋ دا ماڭىزدى. دۇرىسىندا دۇرىس، بۇرىسىندا دۇرىس دەپ باس ءيىپ، شۇلعىپ وتىرا بەرسەك، وندا ەسسىزدىكتەن، جارمەستىكتەن قانشا پارقىمىز بولادى. دۇرىس جولدى قالاي تابار ەدىك. ار-ۇجانىنا، شامىنا، نامىسىنا تيگىزىپ الماي ايتۋدى بىلاي قويعاندا، قاتەلىگىن، كەمشىلىگىن ايتۋمەن قاتار دۇرىسى قايسى ەكەندىگىن، قالاي ىستەۋ دۇرىس بولاتىندىعىن ءبىر رەت تە ايتپاساق، كورسەتپەسەك; قاتەلىكتى، كەمشىلىكتى ءجۇز قايتالاپ ايتۋدان نە پايدا؟ قاتەلىكتى، كەمشىلىكتى ايتۋداعى سوڭعى ماقسات ونى تۇزەتۋ ەمەسپە، ەندەشە ءتۇزۋىن كورسەتۋ (دامۋداعى بەرۋ پروتسەسسىنە جاتادى) ءارى وزگەلەردىڭ دە كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن مۇمكىنشىلىك بولىپ جاتسا دالەلدەپ بەرۋگە تىرىسۋ قاجەت. ەلدىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋ ماڭىزدى، كوزىن جەتكىزۋ ودان دا ماڭىزدى.

ءتۇيىنىن ايتقاندا، ادام وزگەلەردىڭ بويىنان ءوز ىشكى جان دۇنيەسىنە جاعىمدى، ىزگىلىكتى، پايدالى قاسيەتتەردى كوپ قابىلداسا (دامۋداعى الۋ پروتسەسسى), وزگەلەرگە دە كوپ پايداسى (بەرۋ پروتسەسسى) تيەتىن بولادى. ادامنىڭ ادامعا پايدالىلىعى بىرلىكتى شاقىرادى. بىرلىك تۇقىم قۋالامايدى، ءوزارا تۇسىنىستىك ارقىلى ورنايدى. «بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس.» - اباي. «تۇسىنىستىك» ۇعىمىندا ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ بار جاقسى، جاعىمدى قاسيەتتەرىن، ارتىقشىلىعىن، ونەرىن، تالانتىن جوققا شىعارماۋشىلىق باستى ورىندا تۇرادى. كەرىسىنشە ءار قاشان ەكىنشى ادامنىڭ كەمشىلىگىن باستى ورىنعا قويعان، الدىمەن قاتەلىگىن كورۋگە اسىققان ادامنىڭ تۇسىنىستىككە قالاي قول جەتەدى.

جاقسىلىقتىڭ انتونيم ءسوزى (قارسى ماندەس ءسوزى) جاماندىق; جاعىمدىنىڭ انتونيم ءسوزى جاعىمسىز; مەيرىمدىلىكتىڭ انتونيم ءسوزى مەيرىمسىزدىك، قاتىگەزدىك; كوپشىلدىڭ انتونيم ءسوزى ءوزىمشىل،  قايرىمدىنىڭ انتونيم ءسوزى قايرىمسىز، راقىمسىز; ىزگىلىكتىنىڭ انتونيم ءسوزى جاماندىق، جاماندىق جاسۋ، پايدالىنىڭ انتونيم ءسوزى زياندى، قاتەرلى; قۇندىنىڭ انتونيم ءسوزى قۇنسىز ت.ب. اتالعان انتونيم سوزدەردى ءبىر جەرگە توپتاستىرساق ادامنىڭ تابيعاتىنا جات جىرتقىش اڭدارعا ءتان قاسيەتتەردى (ينستينكتتى) بايقاۋعا بولادى. بۇنىڭ ءوزى زاتتاردىڭ دامۋىنداعى الۋ-بەرۋدىڭ ديناميكالىق تەپ-تەڭدىك زاڭى، ادام ادامعا قاسقىر ەمەس (تەلەديداردان نەبىر سۇمدىقتى ەستىپ تە ءجۇرمىز، كورىپ تە ءجۇرمىز), قامقور بولۋ ءتيىس ەكەندىگىن، ادامعا ادام پايدالى ءىس ىستەۋ كەرەك ەكەندىگىن، ادامعا ادام جاقسىلىق جاساۋدى ت.ب. تالاپ ەتەدى. زاڭدىلىقتىڭ تالابى دا، ماڭىزدىلىعى دا: الا دا ءبىلۋ، بەرە دە ءبىلۋ; وزىنە دە پايدالى، وزگەگە دە پايدالى بولۋ; ادام ءوز تابيعاتىنا ءوزى قارسى تۇرماۋ; ءوز-وزىنە قايشى كەلمەۋ. قاسقىر سياقتى جىرتقىش اڭداردا مۇنداي قاسيەت جوق. ولار قۇرباندىعىن تەز ولجالاۋ، وزىنەن كۇشتى وزگە جىرتقىشتارعا جەم بولماۋ ماقساتىندا شاعىن توپ بولىپ، كۇش بىرىكتىرۋ ارقىلى ءومىر سۇرەدى. بىراق، قۇمىرسقا، ارا سياقتى ءوز پاتشالىعىن قۇرا المايدى. ءوزى قاسىر ادامنىڭ قاسىندا ءوزى سياقتى قاسقىر عانا جۇرمەيمە. ءوزى قاسقىر ادام ماڭايىنداعىلاردى دا قاسقىر ەتەدى. كونبەگەندەردى ازىق قىلىپ جەپ قويادى. قاسقىر قاسقىرعا نە بەرەدى؟ ەشتەڭە دە بەرمەيدى. اشىقسا ءبىرىن-ءبىرى جەيدى. ءوز كۇشىگىن ءوزى جەيدى. ەگەر جەيتىن ازىق مۇلدەم جوق بولسا، ەڭ سوڭىندا جالعىز قاسقىر قالۋى دا قاجاپ ەمەس. جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتەر تاريحىندا دينوزاۆرلار دا ازىقتىققا تالاسىپ ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، ءبىرىن-ءبىرى جەپ قۇرىسا كەرەك. ادام تابيعاتتى بۇلدىرسە، وزگە اڭداردىڭ ءبارىن قۇرتسا، ءبىر-بىرىنە قاس بولسا،اسىقپاي اينالىپ كەلىپ ءوزىن دە قۇرتىپ بىتىرەدى. سوندىقتان، ادامنىڭ دامۋى جىرتقىش اڭداردىڭ بويىندا بولاتىن اسىرە وزىمشىلدىك (تەك عانا الۋ), مەيرىمسىزدىك، قاتىگەزدىك، قاۋىپتىلىك، جىرتقىشتىق ء(بارى دە وزگەلەرگە بەرمەۋگە جاتادى)ت.ب. ينستينكتىنە سۇيەنبەيدى. اقىل-پاراساتقا (اقىل-پاراساتتىڭ سوڭعى جەتەر شىڭى - ءبىلىم-عىلىم، اقيقات ت.ب.), زاڭدىلىققا سۇيەنەدى. ەگەر اڭدار ادامزاتتان وزىق بولسا ۇلتتىق پاركتىڭ ىشىندە قامالىپ جۇرمەس ەدى. ۇلتتىق پاركتى دە سول اڭدار قۇرىپ كەتپەسىن دەپ شەگاراسىن بەلگىلەپ نەمەسە سىرتىن تورلاپ تاستامادى ما. ەكى ميلليون جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قارت قولتىراۋىن (كروكوديل) دا قانشا ۇرپاق الماستىرسا دا ساسىق كولشىكتەن شىعا الماي جاتىر ەمەسپە. ەگەر دامۋ سەزىمگە، تۇيسىككە، اسىرە وزىمشىلدىككە، دۇنيەقورلىققا، مەيرىمسىزدىككە، قاتىگەزدىككە، كۇشتىلىگىنە، جىرتقىشتىققا ارقا سۇيەيتىن بولسا كەرىسىنشە ادامزات ۇلتتىق پاركتىڭ ىشىندە نەمەسە ساسىق كولشىكتىڭ ىشىندە، ال اڭدار ادامزات جۇرگەن جەرلەردە ءجۇرىپ، ادام ىستەگەن ءىستىڭ ءبارىن ىستەي الار ەدى.

2) ادامداردىڭ ءوزارا اقپارات الماسۋى (پىكىر الماسۋى، ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنۋى)

جوعارىدا ادام ارقاشان قۇندى، باعالى، جاقسى، ادەمى، جاعىمدى، ىزگىلىكتى، يگىلىكتى، پايدالى نارسەلەردى قابىلداعىسى (العىسى) كەلەتىنىن، جانى سونى قالايتىنىن، تابيعاتى سولاي ەكەنىن تۇسىندىك. ەندەشە سونداي پايدالى نارسەلەردى قابىلداۋعا مۇدەلى بولادى. ال ءوزى قابىلداعىسى كەلمەگەن، قۇلاعىنا جاعىمسىز، جۇرەگىنە سۋىق، ادامشىلىعىنا جات، ومىرىنە پايداسىز، قۇنسىز سەزىلگەن نارسەلەردى وزگەلەرگە دە بەرمەۋى كەرەك. بوقتىق، لاس، كەكەتۋ، مۇقاتۋ، كەلسىن-كەلمەسىن داتتاي جونەلۋ (ارينە، قاتەلىگىن ايتپاۋ، كەمشىلىگىن كورسەتپەۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى) ت.ب. سوزدەردى ەستىگىسى كەلمەيمە، وندا وزگەلەرگە دە ونداي ءسوز ايتپاۋى ءتيىس. ادامنىڭ تابيعاتى سولاي جارالعاننان كەيىن، وعان قارسى كەلىپ ىشتەڭە تىندىرا المايمىز. سوندىقتان الۋ-بەرۋ زاڭى ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ، وزگەلەردىڭ، حالىقتىڭ، قوعامنىڭ وسۋىنە، دامۋىنا پايدالى، قۇندى نارسەلەردى قابىلداۋدى كورسەتەدى. پايدالى نارسەلەردى كوپ قابىلداسا ءوز كەزەگىندە ءوزى دە سونداي پايدالى نارسەلەردى، ءتىپتى وداندا جاقسى نارسەلەردى وزگەلەرگە بەرە الادى. مەيلى ءبىر جەكە ادام بولسىن، مەيلى ءبىر ۇلت بولسىن ول وسىلاي ىستەۋ ارقىلى توقىراۋعا ۇشىراۋدىڭ، كەرى كەتۋدىڭ، ازعىنداۋدىڭ جولىن كەسە الادى. ادام ورگانيزمى دە وزىنە پايدالى كورەكتىكتەردى، ۆيتاميندەردى قابىلداۋ ناتيجەسىندە وسپەيمە، دەنساۋلىعى نىعايمايما. ال سول قورەكتى زاتتار مەن ءۆيتاميندى تابيعات بەرىپ وتىرعان جوقپا.

ءبىر ەلدىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ دامۋى - ەڭ كىشكەنتايى ءار ءبىر جەكە ادامنىڭ دامۋىنان، رۋحاني دۇنيەسىنىڭ وسۋىنەن، مادەنيەتتىلىگىنەن باستالادى. ادام ىزدەنبەسە، ۇيرەنبەسە، ءوزارا بىكىر، يدەا الماسپاسا، وزگە ەلدەرمەن مادەني قارىم-قاتىناس جاساماسا، مەن بىلەمىن، مەنىكى عانا دۇرىس (دۇرىستىعىن دالەلدەپ كورمەسەڭ، سۇيەنگەن عىلىمي تەوريا جوق بولسا), مەننەن باسقاسىنىكىنىڭ ءبارى قاتە دەپ ەسەپتەسە، كوزقاراسىندا ايىرماشىلىق بولعانداردى، بىردەي بولماعانداردى جامانداي جونەلسە، قارسى شىعا كەتسە ول ادام قالاي دامي الادى. ءمۇنداي جاعدايدا دامۋداعى الۋ پروتسەسسى توقتايدى. ارى قاراي الۋ-بەرۋدىڭ تەپە-تەڭدىگى تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. سوندىقتان، ءار ءبىر ادام بىردەن قولىن جەتكىزە الماسا دا، دۇرىس، پايدالى، قۇندى نارسەلەردەن باستارتپاي، قابىلداۋعا ۇمتىلۋى كەرەك. الۋعا، قابىلداۋعا بەيىم ادام نەمەسە ۇلت ارقاشان ءوزىن كىشپەيىل ۇستايدى، ەڭبەكقور كەلەدى. «باسەڭ 'كىشپەيىل' بولساڭ بايگەگە قوسىلاسىڭ، اسقاق 'مەنمەن' بولساڭ اسپاققا اسىلاسىڭ» دەگەن ماقال وسىعان قاراتىلىپ ايتىلعان. وزگەلەردىڭ جاقسى جاعىن كورە بىلگەن، جاقسى جاعىن كوپ قابىلداعان (دامۋداعى الۋ پروتسەسسى) ادامنىڭ وزىنەن دە كوپ جاقسى نارسە شىعادى (دامۋداعى بەرۋ پروتسەسسى). حالقىمىز «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ»، «قۇس ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەمەيمە. سوندىقتان، جاقسى ۇلگى، ونەگە الا بىلگەن ادام، وزگەلەرگە دە جاقسى ونەگە كورسەتە الادى. قۇتتى وسىمدىكتەرتىڭ تابيعاتتان كۇن نۇرى، سۋ، سو₂, ءتۇرلى مينەرالدار قابىلداپ، ادام جانە وزگە دە تىرشىلىك يەلەرىنە ءدامدى جەمىس، جاسىل جاپىراق، وتتەگى، قوش ءيىس بەرگەنى سياقتى. ال الۋدان باستارسا، وزىنەن باسقاعا وڭعان ەشتەڭە بەرمەسە، الۋ-بەرۋ پروتسەسسى ورىندالماسا، كەرى كەتپەي قايدا بارادى.

ەگەر ءبىر ادام ءوزىنىڭ سۇيەنگەن ەش تەوريالىق نەگىزى بولماسا ەكىنشى ءبىر ادامدىكى قاتە ەكەنىن، ونىڭ ىستەگەنى بۇرىس ەكەنىن قالاي بىلەدى؟ ەگەر ەكىنشى ءبىر ادام ونىڭ اتا جاۋى ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا كەرىسىن ىستەيتىنى نەسى؟ جوق ادەيى ىستەيمە؟ الدە ءبىر ۇلت دامۋىنىڭ ءار باسقان قادامىنا وزىنشە كەدەرگى جاساپ باعۋعا تىرىساتىن الدە بىرەۋلەر بارما؟ اسىرەسە مۇنداي جايتتاردى عالامتوردا (ينتەرنەتتە) جاريالانعان ماقالالارعا بىلدىرىلگەن وقىرمانداردىڭ پىكىرلەرىنەن بايقاپ قالامىن. وزگەلەر دە بايقاپ جۇرسە كەرەك. ادەمى جازىلعان، جاقسى يدەاسى بار ماقالا بولسا دا، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن ازامات بولسا دا ايتەۋ تىرناق استىنان كىر تاۋىپ لاس سوزدەرمەن بوقتاپ جاتقان، كەكەپ، مۇقاپ جاتقان، ايتەۋ قولىنان كەلگەن بار جاماندىعىن جاساپ قالۋعا تىرىساتىن كورىنەدى. بۇل ادامشىلىققا جات نارسە، ۇيات سياقتى. ودان دا ماڭىزدىسى، مۇنداي ارەكەتتەر دامۋعا قايشى، دامۋدىڭ الۋ-بەرۋ ديناميكالىق تەپە-تەڭدىك زاڭىنا قايشى. ۇلتتى اداستىرۋعا، ازدىرۋعا، وسىرمەۋگە يتەرمەلەيدى. ءبىر حالىقتىڭ دامۋىندا نەمەسە كەرى كەتۋىندە، ۇلى ەلگە نەمەسە قۇرىپ-جويىلۋىندا ىشكى جانە سىرتقى سەبەپ بولادى. ىشكى سەبەپ سول حالىقتىڭ ءوزى. ىشكى سەبەپ ارقاشان شەشۋشى رول وينايدى. ءار ادام قۇندى، پايدالى، جاقسى نارسەلەردى قابىلداعىسى كەلەتىنىن بىلدىك. قابىلداسا داميدى. سوندىقتان، ءار ءبىرىمىز ەكىنشى ءبىر اعا-باۋىر، اپكە-قارىنداسىمىزعا، ازاماتتارىمىز بەن ازاماتشالارىمىزعا قۇندى، پايدالى، جاقسى نارسەلەردى بەرۋگە، ۇسىنۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. ونسىز، ماقالانىڭ اۆتورىن بوقتاۋ، كەكەۋ، مۇقاۋ، تابالاۋ; ماقالاسىن نە كىتابىن جامانداۋ، تەرىس جاعىنان كورسەتۋ ارقىلى حالقىمىزدىڭ دامۋىنا قالاي وڭ ىقپال ەتە الادى. مەنىڭشە، سايت جەتەكشىلەرى، رەداكتورلارى مۇمكىندىك بولعان جاعدايدا مۇنداي پىكىرلەردىڭ (كەدە پىكىر دەۋگە دە كەلمەيدى) ءبىرىن دە قالدىرماي، قۇرتىپ وتىرسا دۇرىس بولار ەدى دەپ ويلايمىن. سوندا عانا حالىقتىڭ رۋحاني جاقتان وسۋىنە مۇمكىندىك بولادى. سونداي ءدامدى تاماق دايىن بولعانىمەن، ونىڭ ىشىنە ۋ قوسىلعان دەسە كىم جەيدى. كەرەك بولسا وقىرماندارعا قالاي پىكىر ءبىلدىرۋدىڭ ۇلگىسىن (وبرازەتسىن) كورسەتۋ، بەلگىلى تالاپتار قويىلۋى كەرەك شىعار. سەبەبى ونداي كورگەنسىز پىكىرلەردىڭ اۆتورعا دا، جالپى حالىققا دا بەرە ەش ءبىر پايداسى (قۇنى) جوق. «دەموكراتيا»، «ءسوز بوستاندىعى» دەگەن ۇعىم، اۋزىنا نە كەسە سونى ايتۋ، حالىققا كەرى تۇسىنىك قالىپتاستىراتىن، كەسىرى تيەتىن لات سوزدەردى، جەكەلەگەن ادامداردىڭ ار-ۇجدانىنا تيەتىن سوزدەردى، وزگە دە كوپتەگەن وقىرمانداردى ۇركىتەتىن سوزدەردى قارشا بوراتىپ ايتا بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. سوندىقتان، ءاربىرىمىز قۇندى، پايدالى نارسەلەردى العىمىز كەلەتىندىكتەن، بەرۋدە دە (مىسالى، وقىرمانداردىڭ بىلدىرگەن پىكىرى) قۇندىسىن بەرۋگە، قۇنسىز دۇنيەنى ءوز جادىنان دا شىعارىپ تاستاۋ قاعيداسىن ۇستانعان دۇرىس بالار ەدى.

ادام ءوزىن دامىتپاعانى، وزگەلەردىڭ دامۋىنا دا كەرى اسەرىن، زيانىن تيگىزگەنى، ءوزىن كەرى كەتۋگە يتەرمەلەگەنى بولىپ قالماستان، وزگەلەردىڭ، ۇلتتىڭ دامۋىنا دا كەسىرىن تيگىزىپ، كەرى كەتۋگە يتەرمەلەگەنى. سەبەبى، ول ءوزى پايدالى نارسەلەردى الماعانىمەن قويماي، وزگەلەردى دە قۇندى نارسەلەردى الماۋعا شاقىرۋدا. «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالىق شىرىتەدى» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى ءاسىلى وسىعان قاراتىپ ايتىلعان. سارى ماي ادام ورگانيزمىنە قاجەتتى ەنەرگيا كوزى رەتىندە ادام ءۇشىن قۇندى. قويدىڭ قۇمالاعى تىڭايتقىش رەتىندە توپىراق ءۇشىن، توپىراقتا وسەتىن وسىمدىك ءۇشىن قۇندى بولعانمەن، سول ءشوپتى جەيتىن مال ءۇشىن دە، سول مالدىڭ ەتىن جەيتىن ادام ءۇشىن دە قۇنسىز. كورىپ تۇرسىز، قانشاما قۇندى نارسەلەردى (مىسالى، ءبىر قارىن مايدى، ءبىر جاقسى ماقالانى، ءبىر جاقسى يدەانى، ت.ب.) ءبىر عانا قۇنسىز نارسە (مىسالى، ءبىر قۇمالاق، ءبىراۋىز بەيباستاق ءسوز، ەش نەگىزى 'قيسىنى، جۇەسى' جوق قارسى پىكىر ت.ب.) ءشىرىتىپ جىبەردى. زيانىنان باسقا، ەش پايداسىن كورە الماي تۇرمىز. حالىقتى كەرى كەتۋگە، جويىلۋعا يتەرمەلەگەننەن باسقا، دامۋعا ەش سەپتىگى جوق. مەنىڭشە ءوزىمىزدىڭ ارامىزدا كەيبىرەۋلەر وزگە ەل، وزگە حالىقتىڭ فيلوسوفياسىن بىلاي قويعاندا، ءوز دانا حالقىمىزدىڭ فيلوسوفياسىن تۇسىنبەيتىن، تۇسىنگىسى كەلمەيتىن، تۇسىنسە تە سوعان ساي ارەكەت ەتپەيتىن بولىپ بارا جاتقان سياقتى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر (مىسالى، كەيبىر وقىرماندار) كورگەنسىز، بەيباستاق بولىپ بارا جاتىر (ينتەرنەتتە جارىق كورگەن ماقالالارعا بىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ (ارينە، كوپ ساندى وقىرمانداردىڭ وتە جاقسى پىكىر بىلدىرگەنىن مويىنداۋ كەرەك) اراسىنداعى كەيبىرەۋلەردىڭ ءبىر ءىستىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ، ءبىر ادامنىڭ يدەاسىن، كوزقاراسىن، ۇستانىمىن تۇسىنبەي جاتىپ قارسى كەلە كەتەتىندەرگە، ارتىقشىلىعى مەن جەتىستىگىنە مۇلدەم كوز جۇمىپ، كەمشىلىگى مەن قاتە كەتكەن تۇستارىنا عانا جابىسىپ الاتىندارعا، داتتاي، بوقتاي جونەلەتىندەرگە، ەش نارسە، ەشكىم جاقپايتىندارعا قاراتىپ ايتىپ وتىرمىن). وسىنداي ءبىرلى-جارىمدى ادامداردىڭ اقىلعا كەلگەنى دۇرىس بولار ەدى. ءار ۋاقىت اتا-بابالارىمىزدىڭ دانالىعىنا جۇگىنىپ وتىرعان ءجون. ادامنىڭ ويىنا كەلگەننىڭ ءبارى اقىل بولمايدى. ويلانباي جازا سالعان ءبىراۋىز ءسوز، قۇندى پىكىر بولىپ ەسەپتەلمەيدى. اقيقاتقا (فيلوسوفيانىڭ نەگىزگى ءبىر ماقساتى اقيقاتتى تانۋ), زاڭدىلىققا، عىلىميلىققا سۇيەنگەن، جالپى حالىقتىڭ مۇدەسىن كوزدەيتىن، اركىمگە دە پايدالى دۇرىس دۇنيە تانىم، اقيقات، دۇرىس يدەا اقىل بولادى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»