Keybir qazaqstandyq basylymdardyng bir kózdegeni - kezinde tughan tili men últtyq bolmysynan jyraqtap ketken qandastarymyzdyng oi-pikirin ortagha salu arqyly tútas últty bólshekteu, qogham ishine iritki salu ma deysin. Sonday bir pighyldyng nyshanyn - óz bauyrymyz Qanat Qabdyrahmanovtyng orystildi baspasózderde jaryq kórgen bazbir materialdarynan bayqaghandaymyz deydi bireuler. Alayda... sol materialdardaghy qazaq qauymyna qatysty aitylghan oilardy biz de qate týsinip jýrgen joq pa ekenbiz? Mýmkin Qanat qandasymyzdyng aitayyn degeni, oilaghany, maqsaty basqa shyghar? Endeshe onyng ózin nege ashyq әngimege shaqyrmasqa? Shaqyrdyq. Sóilestik. Sondaghy sóz tómendegidey.

«Týrkistannyn» oily oqyrmany múndaghy aitylghandardy ózderi ishtey qorytyp, ózderi әdil baghasyn berer degen ýmittemiz. Tek Qanat Qabdyrahmanov ta óz bauyrymyz, óz ishten shyqqan shúbarymyz, bir qasyq qanymyz ekenin esten shygharmaghan jón bolar.
- Qanat Bayanúly, sizding orystildi basylymdargha jariyalaghan maqalalarynyz qoghamda talay ret qarsy pikir órshitti. Biluimizshe, siz ýnemi qazaqqa, qazaq tiline qarsy súhbattar beresiz. Nege?

Keybir qazaqstandyq basylymdardyng bir kózdegeni - kezinde tughan tili men últtyq bolmysynan jyraqtap ketken qandastarymyzdyng oi-pikirin ortagha salu arqyly tútas últty bólshekteu, qogham ishine iritki salu ma deysin. Sonday bir pighyldyng nyshanyn - óz bauyrymyz Qanat Qabdyrahmanovtyng orystildi baspasózderde jaryq kórgen bazbir materialdarynan bayqaghandaymyz deydi bireuler. Alayda... sol materialdardaghy qazaq qauymyna qatysty aitylghan oilardy biz de qate týsinip jýrgen joq pa ekenbiz? Mýmkin Qanat qandasymyzdyng aitayyn degeni, oilaghany, maqsaty basqa shyghar? Endeshe onyng ózin nege ashyq әngimege shaqyrmasqa? Shaqyrdyq. Sóilestik. Sondaghy sóz tómendegidey.

«Týrkistannyn» oily oqyrmany múndaghy aitylghandardy ózderi ishtey qorytyp, ózderi әdil baghasyn berer degen ýmittemiz. Tek Qanat Qabdyrahmanov ta óz bauyrymyz, óz ishten shyqqan shúbarymyz, bir qasyq qanymyz ekenin esten shygharmaghan jón bolar.
- Qanat Bayanúly, sizding orystildi basylymdargha jariyalaghan maqalalarynyz qoghamda talay ret qarsy pikir órshitti. Biluimizshe, siz ýnemi qazaqqa, qazaq tiline qarsy súhbattar beresiz. Nege?

- Negizi kóbi meni qazaq tiline jәne qazaq halqynyng maqsat-mýddesine qarsy adam retinde oilaydy. Búl shyn mәninde dúrys týsinik emes. Kóbi әdeyi osylay qarsy qoyady. Tipti keybir qazaq últshyldary ne aitsam da sony óz órelerine qaray búryp әketip jatady. Ondaylargha kónil audarmaymyn. Oiyma ne keledi, sony aitamyn. Qazirgi HHI ghasyrda kez kelgen zamanauy memleket óz elin monoetnikalyq, monomәdeniyetti elge ainaldyrugha tyryssa, onda búl is qantógispen ayaqtalady. Mәselen Yugoslaviyany alayyq. Olar Bosniyany serbterden tazartqysy keldi. Múnyng ayaghy myndaghan adamnyng ólimimen ayaqtaldy. Songhy on jyldyqta әlemde burjuaziya men proletariat arasynda emes, etnikaaralyq qaqtyghystardyng jii bolyp jatqanyna kuә bolyp otyrmyz. Jәne de onyng bәri bir memleketting ishinde oryn aluda. Qazaq últshyldarynyn: «Qazaqtar - birinshi sort, al qalghandary - ekinshi sort» dep jii aituy tura sol etnikaaralyq qaqtyghysqa aparatyn jol. Sayasatqa kóz jýgirtsek, Qarabaqtaghy, Pridnestroviya, Moldovadaghy siyaqty jaghdaygha kelemiz. Yaghny Resey Qazaqstannyng bir bólshegin tartyp alady da, «Búl Reseyding bir bóligi bolsyn» deydi. Biz búghan bas iyzegennen basqa týk istey almaymyz.
- Ekinshi sort dep otyrghanynyz kimder?
- Barlyq qazaq emester. Qazaq últshyldarynyng keybiri: «Qazaqstan tek qana qazaqtar ýshin. Qalghandaryna biz tek shydap kele jatyrmyz» deydi. Týsinesiz be, olar: «Bizding bәrimizding qúqymyz ten» dep eshqashan aitpaydy. Yaghny olardyng sana-sezimi HIH ghasyrda qalyp qoyghan. Qazaqstanda ónkey qazaqtar túrghan sol zaman nemen ayaqtaldy? Biz ózimiz Reseyge qosylugha súrandyq emes pe? Eger olay etpesek, bizdi jongharlar tas-talqan eter edi. Sebebi, biz әlsiz, kýsh-quatymyzgha senimsiz edik. Qazir Qazaqstan tәuelsiz memleket, BÚÚ-gha mýshe el dep maqtanamyz. Búl týk te emes. Gruziyanyn, Moldovanyng tәjiriybesi aitarlyqtay azuly memleket joq ekenin kórsetip otyr. Qayta Ázirbayjandar myqty ekenin bayqatty. Biraq olardyng Qarabaqty qaytadan alugha esh mýmkindigi joq. Eger bizde tura osynday jaghday oryn alyp, Resey Qostanay, Oral, Petropavl, Pavlodardy alyp alsa, biz eshtene istey almaymyz.
- Resey elimizding soltýstik ónirlerine auyz salady degendi de aittynyz. Múny qalay týsinsek?
- Memlekettik sayasatta basqa últtardy yghystyru degen bolmaydy. Tek qazaqsha bilmeseng memlekettik biylikte júmys istey almauyng mýmkin. Biraq orystardyng ózi biylikke barghysy kelmeydi, kerisinshe biznespen ainalysqysy keledi. Tituldy últ - qazaqtar basymdyq qúqyqqa iyemiz deydi. Áriyne, búl mәseleni shiyelenistirip jiberedi. Búl adamdar bir-birimen tóbelesedi degen sóz emes. Adamdar tóbelespeydi, biraq bir-birine senbeydi. Al búl senimsizdik - orys shovinisterining qanday da bir әreket etuine әkep soghady. Olar «Qazaqtar birdene býldirip jýr. Búl mәseleni sheshu kerek» deui mýmkin. Sonda bizde shiyelenisti mәsele payda bolady. Osy turaly әngime qozghalsa, býkil әlemning nazary bizge auady. 2008 jyly Resey osy mәsele tuyndaghanda, ne istedi? Olar Gruziyagha soghys ashty. Degenmen Medvedev gruzindermen aradaghy mәseleni birshama sheshti.
- Qazaqtildiler men orystildiler arasynda iydeologiyalyq bólinushilik bar deysiz. Ortaq iydeya bolu ýshin ne isteu kerek?
- Eng aldymen iydeologiya - demokratiya boluy kerek. Eger demokratiya bolsa, onda bәrimizding azamattyq qúqymyz tepe-teng bolar edi. Ol kezde qazirgidey distansiya bolmaytyn edi. Qazir qazaqtar men orystar arasyndaghy araqashyqtyq alystap barady. Nege? Óitkeni bizde iydeologiya joq. Taghy da aituyma tura keledi, qazaq últshyldary qazaqtardyng ózin bólip jýr. Bizdi órkeniyetti orystildiler qalyptastyrdy. Áriyne, qazir orystar Reseyine kete alady. Biraq odan qazaqtargha qiyn bolmay ma? Sebebi orys armiyasy kelse, qazaqtyng qany tógiledi. Búl mýmkin jaghday. Songhy 20 jylda Resey qaru qoldanu jaghynan kóp oilanbaytyndyghyn bayqatty.
- Órkeniyetti orystildiler jasaydy degendi qalay týsinuge bolady?
- IYә, solay. Nege deysiz be? Mening jasymdaghy adamdar zamanauy memleketting demokratiyalyq bolatynyn týsinedi. Al demokratiyalyq memleket azamattardan qúralady. Osyny týsinbeytin qazaq últshyldary sortqa bóledi. Biraq búl mýmkin emes. Ásirese, orys últy ókilderining bizge ekinshi sort bolyp qyzmet etip jýrgenin qashan kórdiniz? Olar Putinge shaghym týsirse, kókemizdi kózimizge kórsetedi. Olar úzaq uaqyt oilanyp jatpaydy da. Sondyqtan da myqty әri túraqty memleketke ainalu ýshin Qazaqstangha qyzmet etkisi keletin 16 mln. halyqtyng bәri tepe-teng qúqyqta boluy kerek. Osynday sana-sezimmen tәrbiyeleu ýshin gumanitarlyq sayasat jýrgizu kerek.
- «Últty orystildiler qalyptastyrady» degen de sizding pikiriniz emes pe? Álgi últ qalyptastyratyn tandaulylarynyz kimder? Taza orystar ma, әlde «shala qazaqtar» ma?
- Búl mening kózqarasym. Biraq men «shala qazaq» degen termindi jek kóremin. Odan da «qala qazaqtary» deyik. Men orystildi, qala qazaghymyn. Ózimdi 100 payyz qazaqpyn dey alamyn. Balam da qazaq. Jәne mening ata-babam da qazaq. Men óz últymnan, óz memleketimnen bas tartpaymyn. Qazir elimning nemen, qalay auyratyndyghyn bilemin. Mening qoghamym neden japa shegip otyrghanyn bilemin. Mening qarsylastarym, tipti últshyldar resmy әngimede pozisiyasyn eshqashan ashyq aitpaydy. Yaghny olar jýzbe-jýz basqasha, resmy oryndarda basqasha sóileydi. Al ózim resmy jәne resmy emes ortada da bir pikirimde túramyn. Qazaqstan mulitiymәdeniyetti memleket retinde әr týrli baghytta damysa ghana bolashaghy kemeldi bolady. Sebebi әrkelkilik adamgha kýsh berse, birkelkilik jalyqtyrady. Mine, osy maghynada aityp otyrmyn. Kópetnikalyq memlekette ómir sýru әldeqayda jaqsy. Al monoetnikalyq memlekette ómir sýru mýmkin emes. Áli kýnge kez kelgen basshylyqqa bas iimen kelemiz. Qazir biz HHI ghasyrda ómir sýrip jatyrmyz. Biraq biz ózimizdi últ retinde sezinbey kelemiz. Biz әli kýnge HIH ghasyrdyng iydeyasymen ómir sýrip jýrmiz. Qazaqstan monoetnikalyq memleket bolu kerek deymiz. Bizde tipti solay bolsa, Preziydent emes, han basqaratyn bolady.
- Siz sonda HIH ghasyrdaghy últ ziyalylarynyng iydeyasyn joqqa shygharghynyz kele me?
- Ángime olar turaly emes qoy.
- «Biz 30 jyldan keyin monoetnikalyq memleketke ainalsaq, Ózbekstan, Týrkimenstan, Tәjikstannyng basyndaghy jaghdaydy keshemiz. Óitkeni ol jaqtan orystar ketip qaldy» depsiz.
- Eger orystar, basqa últtar ketip qalyp, tek qazaqtar ghana qalsa, ne bolady? Tura Týrkimenstandaghyday bolamyz. Múnda Preziydent han retinde esepteledi. Ol nege rúqsat beredi, halyq sony ghana jasay alady. Al rúqsat etilmegen nәrsege tyiym salady. Barlyq jerde preziydentting altyn eskertkishteri túr. Demek, qazir Týrkimenstan ortaghasyrlyq bir memleket siyaqty. Olar birte-birte qúrdymgha ketip barady.

«100 PAYYZ QAZAQ MEMLEKETI BOLUGhA
TYRYSPAU KEREK»

- Qazir Batys Europa elderi kerisinshe kópmәdeniyettilikten bas tartyp jatqan joq pa? Búghan ne deysiz?
- Europalyq kópmәdeniyettilik bizdikine qaraghanda basqasha. Olargha koloniyalyq aimaqtaghy sauatsyz adamdar keldi. Bizdegi basqa etnostardyng bәri - mamandar. Siz qara júmys istep jýrgenderding ishinen orys últynyng ókilderin kórdiniz be? Joq. Olardyng bәri taza kabiynettegi kompiuter aldynda júmysyn istep, kóp aqsha tauyp jýr. Óitkeni óz isining mamany. 1990 jyldary 1 millionday tәjiriybeli orys mamandary ketip qaldy. Al olardyng ornyna Mongholiyadan 1 million shopan keldi. Áriyne, esikti oralmandargha ashu kerek, biraq әlgi mamandardy jibermeu kerek edi. Sol kezde búrynghyday zauyt, fabrikalar júmysyn toqtatpaytyn edi. Al biz olay etpedik. Bәri qúrdymgha ketti. Olar sol sebepten de Reseyine ketip qaldy. Zauytta injener bolyp istegen maman bazarda istey me? Elden ketken orystar men nemisterding bәri mamandar bolatyn.
- Sonda siz Mongholiyadan kelgenderding bәrining bilimi joq deysiz be?
- Olar mamandar emes. Endi ishinde biren-saran ghana bilimdileri bar shyghar. Onda da kóp emes. Byltyr Mongholiyagha jolym týsti. Halqynyng túrmysy 1930 jyldary Qazaqstannyng basynan ótkergen ómiri siyaqty.
- Búl pikirinizge oralmandar renjiydi dep oilamaysyz ba? Qazaqta «Andamay sóilegen auyrmay óledi» degen sóz bar...
- Renjise, renjy bersin. Búl - fakt. Taghy aitam, ol jaqtan kelgender negizinen mamandyq iyeleri emes.
- Al bizding qolymyzda olardyng ishinde bilimdileri kóp degen mәlimet bar...
- Eger Mongholiyada mamandyq jóninen mәsele bolmasa, әlemdegi eng kedey memleketting biri bolmas edi ghoy. Mongholiya - óte kedey elding biri. Olar Qytaydyng paydaly jer asty qazbalaryn paydalanuy jәne solardyng salyghy arqasynda ómir sýrip keledi. Qalghandary mal ghana ósiredi. Mongholiyada eshqanday óndiris oshaghy joq. Tipti ghylym da kenjelep qalghan. Ol ol ma, kәduilgi jol da joq qoy. Úlanbatyrgha qaraghanda kez kelgen bizding audan ortalyghy әldeqayda jaqsy.
Qazir adam kapitalyn ósiretin arnayy sayasat kerek. Ony jýzege asyrmasaq, halyq bosyp ketedi. 20 jyldan keyin ne Mongholiya, ne Malayziya siyaqty boluymyz kerek. Ekeuining birin tandauymyz qajet. Malayziyada gumanitarlyq sayasat bar. Olar da búryn aghylshyn tilin alyp tastaghan edi. 10-15 jyldan keyin halyqtyng ómir sýru dengeyi tómendep ketken son, qayta engizdi. Malayziya Germaniyamen tepe-teng bolyp qaldy, al biz Mongholiyanyng dengeyine týsip baramyz.
- Baghanadan bergi pikirinizge qaraghanda, Qazaqstandy tolyqtay memleket retinde qabyldamaytyn siyaqtysyz...
- 100 payyz qazaq memleketi bolugha tyryspau kerek dep oilaymyn. Sebebi biz HIH ghasyrgha qayta kelemiz. Bizde sol kezde ghylym da, óndiris te, eshtene bolmaydy. Tek múnay, gazymyz, sosyn jeytin tamaghymyz ghana bar. Naghyz januardyng ómiri bolady. Bizde qazirding ózinde ghylym joq. Joghary tehnologiyalyq óndiris joq. Sonau 1981 jyly bolghan industrialdy әleuet joq qazir. 20 jyl ishinde biz 1991 jyldary qol jetken jetistikterge jete almay kelemiz. Osydan 20 jyl búryn Qazaqstan qazirgidey emes, bay memleket bolatyn. Sebebi ol kezde bilim alugha úmtyldyq, Mәskeude, Leningradta oqyp, kandidat, doktor atanugha tyrystyq. Al qazir aqsha tólesen, sen - kandidatsyn, ghylym doktorysyn. Búl jәy qújat. Al búdan olardyng sana-sezimi tolyqqan joq.
- Sizderding túsynyzda jastar Mәskeuge, Leningradqa barugha úmtyldy delik. Qazir shetelde «Bolashaq» baghdarlamasymen oqyp jatqan jastardy joqqa shygharasyz ba?
- Olardyng 30 payyzy ghana elge oralsa, 70 payyzy oqyghan jerinde qalyp qoyady. Statistika solay deydi. Nege? Sebebi olar alghan mamandyghynyng Qazaqstanda kerek emestigin biledi. Ári «Qazaqstanda 30 myng tenge alghansha, múnda 30 myng AQSh dollaryn almaymyn ba?» deydi. Týsinesiz be, «Bolashaqpen» oqityndardyng kóbi negizinen qazaqtyng balalary ghoy. Múnyng ózi әr nәrseden habar bermey me?
- Búl jalghan mәlimet qoy. Shetelde qalatyndary sausaqpen sanarlyq qana emes pe?
- Shetelde oqityn studenttermen tikeley baylanys jasaytyn «Study Inn» bilim beru agenttigining mamandarynan «Shetelge bilim alugha ketken jastardyng bәri bitirgen son, elge orala ma?» dep súradym. Sol kezde olar «Shamamen on adamnyng ýsheui ghana oralady» dep jauap berdi. Osydan-aq qorytyndy shygharugha bolmay ma? Yaghny 30 payyzy oralady, al 70 payyzy shetelde qalugha tyrysady.

«ORYS SYNYBYN BITIRGEN OQUShY QAZAQ TILINDE SÓILEY ALMAYDY»

- Byltyr Elbasyna qazaq tilining mәselesi boyynsha 138-ding haty joldandy. Jaqynda ghana últ patriottary qoghamgha «Qazaq tilining 10 mәselesi» degen ýndeu jariyalady. Qoghamnyng janyn auyrtqan mәseleler sizge әser etpey me?
- Negizi últshyl jәne shovinist degen týsinik bar. Men jana qatelesippin, ózimdi antishovinistpin dep aita alamyn. Últshyldyqtyng jaqsy maghynadaghy týri jәne patologiyalyq týri bar. Aldynghysy óz elining gýldengenin, ondaghy halyqtyng jaqsy, baqytty ómir sýrgenin qalaydy. Men de osy maghynadaghy últshylmyn, biraq antishovinistpin. Kez kelgen memleketting ýlken baylyghy - adam kapitaly. Japoniyada ne múnay, ne kómir, ne gaz joq. Biraq adam kapitaly óte kóp. Sondyqtan da ekonomikasy jaghynan әlemdegi ozyq memleketting biri. Ontýstik Koreya, Qytay da solay. Sebebi búl memleketter adam kapitalyn kópmәdeniyettilikke bastady. Yaghny bilim jәne maman sapasyn arttyrdy. Bizde adam әleuetin arttyratyn sayasat joqtyng qasy. Sol sebepten gumanitarlyq sayasat túrghysynan 20 jylda kóp nәrseni joghalttyq. Osy uaqytta damyghan memleketterding qatarynda boluymyz kerek edi. Al shyn mәninde, biz basynda qalay edik, qazir de solaymyz. Europa elderinen Qazaqstan turaly súrasanyz, tek múnay men gaz baryn ghana biledi. Basqa memleketter gumanitarlyq sayasatpen tikeley ainalysty. Mәselen, Malayziya da biz siyaqty músylmany kóp Aziyalyq memleket. Olar qazirding ózinde damyghan memleketterding qataryna enip ýlgerdi. Shyndyghynda, olar osydan 40 jyl búryn otar boldy. Al biz solardan ýlgi almaymyz.
- Al, jalpy orys tilin resmy mәrtebeden aiyru turaly ne oilaysyz?
- Oghan týbegeyli qarsymyn. Búl dúrys qadam emes. Sebebi býginde orys tili órkeniyetting tili. Orys tili arqyly bilim, tehnologiya keledi. Qazaq tilinde mektepter, joghary oqu oryndary, ghylymgha arnalghan oqulyqtar joq. Erteng orys tilining mәrtebesi alynyp tastalsa, onda memleketimiz ýlken bir auylgha ainalady. Eger 30 jylda qazaq tili damymasa, ghylymnyn, ónerdin, tehnologiyanyn, filosofiyanyng tili bola almasa, onda 20 jylda til búl qyzmetterdi atqara qoyady deu mýmkin emes. Uaqyt kerek. Tilmen ainalysyp, ony damytu kerek. Til mәselesi onsyz da memlekettik sayasat emes pe? Ony shulatyp mәsele etip kóteruding qajeti qansha? 1989 jyly «Til turaly» Zang qabyldandy ghoy. Sol zang júmys istep jatqan joq pa?
- «Til turaly» Zang da eskirdi. Odan beri qazaq tilin damytu ýshin qanshama baghdarlama qabyldansa da, oryndaluy kónildegidey emes...
- Nege? Demek qoldarynan kelmeydi. Aqsha bólinip jatyr. Qazaq tili ýshin kýresetin negizgi ortalyq - Til komiytetining búrynghy basshysy ne istedi? Aqshany qymqyryp, shetelge qashyp ketti. Múny qalay týsinuge bolady. Sonda qazaq tili men oghan bólinip jatqan qyruar qarjygha kim jauap beredi? Aqshany úrlaghandar ma? Eger búl mәseleni memleket sheshe almasa, qarapayym adamdar ne istey aluy mýmkin? Olardyng qolynda biylik joq qoy. Qazir bilim oshaqtary, balabaqsha qazaq tilin oqytyp jatyr. Biraq orys synybyn bitirgen oqushy qazaq tilinde sóiley almaydy. Nege? Bilim beru sapasy nashar. Týkke jaramsyz. Sol siyaqty oqushylar aghylshyn tilin bastauyshtan bastap oqysa da, erkin bilmeydi. Mәsele saghattyng azdyghynda emes. 11 jyl qatarynan oqyghan bala qazaq tilin de, aghylshyn tilin de emin-erkin bilui kerek qoy. Bar mәsele sapada. Qazir múghalimderding ózi dúrys bilim bergisi kelmeydi. Balam orys synybyn bitirdi. Qazaqsha dym bilmey shyqty. Aqsha bar, mektep baghdarlamasy, oqulyq jetkilikti. Sonda da bir nәrse jetispeydi.
- Qazaqtar «qazaq tili» dep mәsele kótere berse, basqa tumalar óz Otandaryna ketip qalady dep qorqasyz ba?
- Joq, qoryqpaymyn. Mәselen, bizdegi orystar - Qazaqstanda tughan orystar. Qazaqstanda túrghysy kelmegen 1 mln.-day orystar 1990 jyldary-aq ketip qalghan. Al qalghandary osy elde, osy jerde kindigin keskender. Qazaqstan - olardyng da Otany. Olar bizding otandastar. Biz olardan ne ýshin qorquymyz kerek? Biz orystarmen birge tuyp, birge ómir sýrip, birge ólemiz. Orystardan emes, sheteldikterden qorquymyz kerek. Qytaydan qorquymyz kerek. Orystar qazaqtargha tek jaqsylyq jasady. Ashtyqty da orystar emes, Stalin istedi.
- Biraq siz shang juytpay otyrghan orystar hәm orystildiler әli kýnge ózi túratyn memleketting tilin ýirenuge talpynbaydy ghoy.
- Men bәrin týsinip otyrmyn. Jana jogharyda shetelge ketken qazaq studentteri nege Otanyna oralghysy kelmeytinin aittym. Sebebi Amerikada men Qazaqstandaghy órkeniyetting damu dengeyi jer men kóktey. Sondyqtan da qazaqtardyng óz eline kelgisi joq. Osy jerde tek әdildigin aitayyn, órkeniyet túrghysynan qaraghanda, orystar bizden әldeqayda joghary. Olar bizding tóbemizden qarap keledi. Sebebi, bizde tek múnaydyng aqshasy bar, al mamandar, naghyz ghalymdar joq. Olargha qazaq tilin ýirenuge keminde 4-5 jyl ketedi. Olar odan da osy uaqytta aghylshyn tilin de mengerip almay ma?
- Elbasy endi on jyldan keyin halyqtyng 95 payyzy qazaq tilinde sóileydi dedi. Siz oghan qarsy sekildisiz...
- Quana-quana keliser edim. Biraq búghan senbeymin. Qazaq tili - HHI ghasyrdyng súranysyn qanaghattandyra alatyn jaghdayda emes. Birinshi mamandyghym - dәriger. Qazir jazushy retinde әlsiz jerimizdi kórsetkim keledi. Al shovinister tek maqtanghandy jaqsy kóredi.

«BIZ HALYQ EMESPIZ, BIZ JÁY GhANA TÚRGhYNDARMYZ»

- Pavlodarda bir top jastar kóshe ataularyn óz betinshe qazaqshalaugha tyrysty. Ony bәzbir basylymdar «naspatologiya» dep aiyptady. Jalpy, kóshe túrmaq, qalanyng atyn auystyratyn uaqyt jetken joq pa?
- Maghan salsa bәribir. Eger Lenin danghyly solay túra berse de qarsy emespin. Eshqanday aiyrmashylyq joq. Sebebi búl kóshe Lenin danghyly bolyp qúrylghan. Solay qala bergende túrghan ne bar? Áu basta Abay danghyly dep ataldy. Ómir-baqy solay ketedi. Búl nege orystardyng narazylyghyn tuyndatyp otyr. Sebebi olar Pavlodardy óz qoldarymen saldy. Orystargha deyin Pavlodar joq bolatyn. Endi kelip «Pavlodar «Kereku» dep atalady, al sender búl jerden kete berinder» dese, búl emeurin emes pe? Kóshe ataularyn aiqaylatyp auystyryp jatsa, búl «Búryn sizderdiki edi, endi bizdiki» degendi anghartpay ma? Áriyne, búl auyr reaksiya tughyzady. Múnday jaghdaylar qaqtyghystyng tuyndauyna әkeledi. Sebebi ol jerding de óz jyndylary bar. Sosyn Putin «Pavlodarda bizding orystardy renjitip jatyr eken. Búl ne nәrse? Bir shara jasau kerek qoy» dese, Jirinovskiy «Onda ol jaqqa armiyany jiberip, tәrtipke keltiru kerek» dese ne bolady?
- Kóshe atauyn auystyru mәselesinde de Mәskeuden rúqsat aluymyz kerek pe? Biz qashanghy jaltaqtay beremiz. Jastarymyzdy naghyz patriot etip tәrbiyeleuge kýsh saluymyz kerek emes pe?
- Patriotizm basqa bireulerding esebinen bolmau kerek. Eger Pavlodar әu basta solay ataldy ma, solay qala bersin. Mening familiyam Qabdyrahmanov bolsa, men ómirimning sonyna deyin Qabdyrahmanov bolamyn ghoy. Jaraydy, ashyq aspan astynan jana qala salynyp, oghan qalaghanymyzsha atau bersek jarasady. Mysaly, Astanany alayyq. Búl janadan túrghyzylghan qala. Ony nege Astana ataldy dey almaysyn. Óitkeni ol Astana bolyp salyndy, Astana bolyp ataldy. Múny týsinu kerek.
Erteng qala men kóshe atauyn jappay auystyru turaly qauly shyqsyn delik. Onyng arghy kýni ne bolady? Óskemende ne bolatynyn bәri biledi. Búl jerde 1990 jyldary búghan deyin bir kóterilis bolghan. Eger birjola kóshe ataularyn auystyryp tastasa, taghy da bas kóteredi. Búl bir jerde ghana emes, Petropavl, Qostanay, Oral, Pavlodargha auysady.
- Basqa postkenestik memleketterdi, Baltyq jaghalauy elderin alayyqshy. Olardyng bәri kenestik ataudan birtindep qútylyp jatyr. Eskertkishterdi qúlatyp, óz últynyng batyrlaryn túghyryna qondyruda...
- Búl dúrys emes. Búl - aqymaqtyq sayasat. Mәselen, Ispaniyada Franko degen diktator boldy. Onyng eskertkishi búryn qalay túr, qazir de solay. Eshkim ony býldirip, qiratyp jatqan joq. Fransiyadaghy koroliderge de eshkim qarsy shyghyp jatqan joq. Sebebi, tarihta onday adamdardyng bolghany ras. Men ómirge kelgen kezde әr búryshta Leninning eskertkishi bolatyn. Biraq múnymen kýresuding qajeti qansha?
Ózbekstanda 99 payyz ózbekter túrady. Bizde olay emes. Qalada 50h50, tipti qalada qazaqtar odan da az boluy mýmkin. Sondyqtan da adamdar ózine ynghayly tilde sóilesedi. Maghan qazaq tilinde sóileu ynghayly bolsa jәne janymdaghy adamdar qazaq tilinde sóilese qazaqsha sóiler edim. Jaqynda bir pikirtalasta últy orys sayasattanushydan: «Sen dýkenge kirgende qazaqsha sóileysing be?» dep súrasam, ol «qalay aitudy, ne aitudy bilemin» dedi. Al, nege sóilemeysiz? desem, «bilmeymin» deydi. Shyn mәninde, onyng basynda qazaq tiline qarsy blok túr. Oghan eshtene istey almaysyn. Qazaq tilin bilmegeni ýshin júmystan shygharyp jiberuge bolar, biraq ony jau kóruding qajeti joq. Búl jerde de, gumanitarlyq sayasat kerek. Til sayasaty qysymmen emes, senimdi boluy kerek.
Biz HVIII ghasyrdy emes, keyingi 1991 jyldy alayyqshy. Qay memleket tәuelsizdigin eng sonynan jariyalady? Qazaqstan Kenes odaghynan shyghugha asyqqan joq. Nege? Óitkeni biz Tәuelsizdik alugha ishtey dayyn bolmadyq. Biz 300 jyl boyy orystyng kenje inisi siyaqty bolyp kettik. Olar bizdi jetektep oqytty, júmys isteuge baulydy. Biz soghan ýirenip kettik. Al Kenes odaghy ydyraghan kezde biz jeke ómir sýruge qoryqtyq. Biz dalagha quyp shyqqan bala siyaqty boldyq. Óz betimen ómir sýru kez kelgen adamgha, memleketke auyr. Biraq 20 jylda biz әjeptәuir eresek adamnyng keypindey boluymyz kerek edi. Ózimizding gumanitarlyq sayasatymyz bolu kerek edi. Tobyrdan últ qúru onay emes. Al bizde qazaqtardyng ózi bir-birimen qyrylysyp keledi. Basqa emes, qazaqtyng әleuetin arttyratyn baghdarlama joq. Auyldan kelgen jastardy qala ómirine beyimdeu kerek. Oghan mamandyq beru qajet. Olar sol arqyly ózin-ózi qúrmetteui tiyis. Qazir siz de meni jaghymsyz adam retinde qabyldap otyrsyz. Erteng basqa bir memleket «Myna adamdar dúrys memleket qúra alatyn jaghdayda emes. 20 jylda ne bitirdinder, endi bizdi tyndandar» deui mýmkin.
- Bizben qatar tәuelsizdik alghan memleketterding ishinde qaysysy gumanitarlyq sayasatty tiyimdi jýzege asyryp otyr?
- Gruziyany aitar edim. Múnda birneshe preziydent auysty. Sybaylas jemqorlyq joq. Ekonomikasy qarqyndy damu ýstinde. Sóz bostandyghy, oppozisiya bar. Eng bastysy, gruzinder Gruziyadan ketip jatqan joq, kerisinshe jyraqtaghy gruzinder óz eline oralyp jatyr. Sebebi olar óz elining qúrmetke layyq ekendigin, onda ómir sýru sapaly ekenin týsindi. Al bizdegi joghary bilikti mamandardyng kóbi ketip jatyr basqa jaqqa. Demek, búl jerde bir shiykilik bar. Eger maghan «Sen Qazaqstangha, qazaqqa qarsysyn» dey berse, «qalay ómir sýrseng solay sýr. Sizdersiz-aq ómir sýremin» deuim mýmkin. Búl kezde últ ziyalysyz qaluy yqtimal. Múny óz halqymdy sýimegendikten emes, olardyng auruyn bilgendikten aityp otyrmyn. Al aqymaq shovinister meni bәrine qarsy dep týsinedi.
- Memleketti qúraushy etnos - búl nonsens deysiz. Búl sizding «biz halyq emespiz, tobyrmyz» degen pikirinizding jalghasy ma?
- Memleketti qúraytyn etnos - HIH ghasyrdaghy últ memleketi qúrylghan kezdegi týsinik. Eger sen qytay bolyp, fransuzdyng pasportyn alsan, onda fransuz azamaty bolyp tabylasyn. Búl sening qanyng fransuz degen sóz emes. Yaghny zamanauy memleket - azamattardyng memleketi boluy kerek. Qazaqstandaghy túrghyndardyng basym kópshiligi qazaqtar. Bizding tólqújatymyzda últ degen jerde «qazaq» dep túrady. Biraq bizde «Biz osy elding azamatymyz» degen sana, týsinik boluy kerek. Ár azamattyng óz erkindigi men mindeti bar. Qazirgi uaqytta adamdardyng eshqanday mindettiligi joq. Adamdar osy memleketti óz maqsatyna paydalanuda, biraq búl elge eshtene berip jýrgen joq.
Biz halyq emespiz, biz jәy ghana túrghyndarmyz. Sebebi bizding eshqanday qúqymyz, ne mindetterimiz joq. Azamatta qúqyq bolsa, mindet te boluy kerek. Emhanagha emdeluge barsanyz, aldap qaytaryp jiberedi. Sol siyaqty mekteptegi balanyzdy da múghalimder janyn salyp oqytpaydy. Partiya, ne qoghamdyq qozghalys qúra almaysyz. Siz tilshi bolsanyz da, sóz bostandyghy joq. Biylikti synaugha qúqynyz joq. Búl baspasózding eng birinshi qyzmeti emes pe?! Sondyqtan da erkindik bolmasa, qanday mindettemeler boluy mýmkin?
- Sonda siz qoghamdy ekige jarghanynyz azday, baspasózin de bólip otyrsyz ba?
- Mysaly orystildi basylymdardaghy maqalalarymdy audaryp bolsyn baspaytyn edinizder ghoy. Orystildi gazetterding esigin qaqpaymyn. Olar ózderi izdeydi, keyde basyma qanday oy keledi, sony jazyp beremin.
- Ózinizdi 100 payyz qazaq sanasanyz da, qazaqsha sóileuden qashatyn siyaqtysyz...
- Qazaqsha jaqsy sóiley almaymyn. Biraq týsinemin. Sebebi, Soltýstik Qazaqstan oblysynda, orystar arasynda tudym, oqydym. Biraq qazaq tiline qarsy emespin. Bazarda, dýkende tek qana qazaqsha sóileymin. Al óz oiymdy, pikirimdi orys tilinde aitamyn. Sebebi orys tilinde oilaymyn, orys tilinde jazamyn. Biraq últ - til emes. Últ - sening senimin. Eger Qazaqstandy jek kórsem, múnda túrmas edim. Ózing únatpaghan jerde ómir-baqy túru mýmkin emes. Ári ketse tórt-bes jyl túra alasyn. Shetelge jii baryp túramyn. Tórt-bes kýnnen keyin elime ketkim kelip túrady. Óitkeni bәri bóten, orta bólek. Sondyqtan da men ózimdi Qazaqstannyng patriotymyn dep sanaymyn, biraq últshyl emespin. Men últshyldyqqa qarsymyn.
- Bir sózinizde qazaqtyng intelliygent jazushysymyn depsiz. Qazaq ýshin ne jasadynyz?
- Bәrin tizip aitqym kelmeydi. Bireuler maqtanyp otyr deytin shyghar. Mening «Chelovecheskie posledstvie y ispytanie yadernogo orujie v Kazahstane» degen enbegim bar. Búl ómir boyyna tatityn tarihy kitap.
- Qanat agha, әlginde ghana patriotpyn dep qaldynyz. Al balanyz patriot pa, qazaq tilin bile me?
- Joq, oryssha sóileydi. Qazaq tilin bilmeydi. Qazaqstanda 1989 jyly qazaqtardyng 40 payyzy qazaq tilin bilgen joq. Qala qazaqtarynyng kóbi qazaq tilin bilmeydi. Soghan bola qazaq emes deysiz be olardy?
- Tolyqqandy qazaq azamaty boluy ýshin ol ózining tilin, dilin, salt-dәstýrin de bilui kerek qoy...
- Mýmkindigi bolsa ghana. Men qalanyng adamymyn. Meni qanday da bir ertegiler qyzyqtyrmaydy. Maghan qazirgi bar dýnie ghana qyzyq.
- Qazaq ziyalylarynan kimdermen aralasyp túrasyz?
- Qazaq últshyly retinde joldasym Smaghúl Elubaydy aita alamyn. Ziyaly qauym - erkin, bilimdi tәuelsiz adamdar. Bizde múnday adamdar óte az. Búl memleketting damuyn tejep otyr. Kerisinshe ziyaly qauym jogharydaghylar ne aitady, sony isteydi. Qúddy kenestik kezendegi iyesining auzyn andyghan it siyaqty. Al últshyldar elde kóterilisting bolghanyn qalaydy. 1986 jyly Jeltoqsan kóterilisinde olar qayda qaldy? Olar bәrin satyp ketti. Jastardy týrmege japty. Al әlgiler júmysynan da quylghan joq. Al qazirgi әsire últshyl patriottar da solay әreket etude.

Ángimelesken Dinara Mynjasarqyzy

«Týrkistan» gazeti