كەيبiر قازاقستاندىق باسىلىمداردىڭ بiر كوزدەگەنi - كەزiندە تۋعان تiلi مەن ۇلتتىق بولمىسىنان جىراقتاپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ وي-پiكiرiن ورتاعا سالۋ ارقىلى تۇتاس ۇلتتى بولشەكتەۋ، قوعام iشiنە iرiتكi سالۋ ما دەيسiڭ. سونداي بiر پيعىلدىڭ نىشانىن - ءوز باۋىرىمىز قانات قابدىراحمانوۆتىڭ ورىستiلدi باسپاسوزدەردە جارىق كورگەن بازبiر ماتەريالدارىنان بايقاعاندايمىز دەيدi بiرەۋلەر. الايدا... سول ماتەريالدارداعى قازاق قاۋىمىنا قاتىستى ايتىلعان ويلاردى بiز دە قاتە ءتۇسiنiپ جۇرگەن جوق پا ەكەنبiز؟ مۇمكiن قانات قانداسىمىزدىڭ ايتايىن دەگەنi, ويلاعانى، ماقساتى باسقا شىعار؟ ەندەشە ونىڭ ءوزiن نەگە اشىق اڭگiمەگە شاقىرماسقا؟ شاقىردىق. سويلەستiك. سونداعى ءسوز تومەندەگiدەي.

«تۇركiستاننىڭ» ويلى وقىرمانى مۇنداعى ايتىلعانداردى وزدەرi iشتەي قورىتىپ، وزدەرi ءادiل باعاسىن بەرەر دەگەن ۇمiتتەمiز. تەك قانات قابدىراحمانوۆ تا ءوز باۋىرىمىز، ءوز iشتەن شىققان شۇبارىمىز، بiر قاسىق قانىمىز ەكەنiن ەستەن شىعارماعان ءجون بولار.
- قانات بايانۇلى، ءسىزدىڭ ءورىستىلدى باسىلىمدارعا جاريالاعان ماقالالارىڭىز قوعامدا تالاي رەت قارسى پىكىر ءورشىتتى. بىلۋىمىزشە، ءسىز ۇنەمى قازاققا، قازاق تىلىنە قارسى سۇحباتتار بەرەسىز. نەگە؟

كەيبiر قازاقستاندىق باسىلىمداردىڭ بiر كوزدەگەنi - كەزiندە تۋعان تiلi مەن ۇلتتىق بولمىسىنان جىراقتاپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ وي-پiكiرiن ورتاعا سالۋ ارقىلى تۇتاس ۇلتتى بولشەكتەۋ، قوعام iشiنە iرiتكi سالۋ ما دەيسiڭ. سونداي بiر پيعىلدىڭ نىشانىن - ءوز باۋىرىمىز قانات قابدىراحمانوۆتىڭ ورىستiلدi باسپاسوزدەردە جارىق كورگەن بازبiر ماتەريالدارىنان بايقاعاندايمىز دەيدi بiرەۋلەر. الايدا... سول ماتەريالدارداعى قازاق قاۋىمىنا قاتىستى ايتىلعان ويلاردى بiز دە قاتە ءتۇسiنiپ جۇرگەن جوق پا ەكەنبiز؟ مۇمكiن قانات قانداسىمىزدىڭ ايتايىن دەگەنi, ويلاعانى، ماقساتى باسقا شىعار؟ ەندەشە ونىڭ ءوزiن نەگە اشىق اڭگiمەگە شاقىرماسقا؟ شاقىردىق. سويلەستiك. سونداعى ءسوز تومەندەگiدەي.

«تۇركiستاننىڭ» ويلى وقىرمانى مۇنداعى ايتىلعانداردى وزدەرi iشتەي قورىتىپ، وزدەرi ءادiل باعاسىن بەرەر دەگەن ۇمiتتەمiز. تەك قانات قابدىراحمانوۆ تا ءوز باۋىرىمىز، ءوز iشتەن شىققان شۇبارىمىز، بiر قاسىق قانىمىز ەكەنiن ەستەن شىعارماعان ءجون بولار.
- قانات بايانۇلى، ءسىزدىڭ ءورىستىلدى باسىلىمدارعا جاريالاعان ماقالالارىڭىز قوعامدا تالاي رەت قارسى پىكىر ءورشىتتى. بىلۋىمىزشە، ءسىز ۇنەمى قازاققا، قازاق تىلىنە قارسى سۇحباتتار بەرەسىز. نەگە؟

- نەگىزى كوبى مەنى قازاق تىلىنە جانە قازاق حالقىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە قارسى ادام رەتىندە ويلايدى. بۇل شىن مانىندە دۇرىس تۇسىنىك ەمەس. كوبى ادەيى وسىلاي قارسى قويادى. ءتىپتى كەيبىر قازاق ۇلتشىلدارى نە ايتسام دا سونى ءوز ورەلەرىنە قاراي بۇرىپ اكەتىپ جاتادى. وندايلارعا كوڭىل اۋدارمايمىن. ويىما نە كەلەدى، سونى ايتامىن. قازىرگى ءححى عاسىردا كەز كەلگەن زاماناۋي مەملەكەت ءوز ەلىن مونوەتنيكالىق، مونومادەنيەتتى ەلگە اينالدىرۋعا تىرىسسا، وندا بۇل ءىس قانتوگىسپەن اياقتالادى. ماسەلەن يۋگوسلاۆيانى الايىق. ولار بوسنيانى سەربتەردەن تازارتقىسى كەلدى. مۇنىڭ اياعى مىڭداعان ادامنىڭ ولىمىمەن اياقتالدى. سوڭعى ون جىلدىقتا الەمدە بۋرجۋازيا مەن پرولەتاريات اراسىندا ەمەس، ەتنيكاارالىق قاقتىعىستاردىڭ ءجيى بولىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. جانە دە ونىڭ ءبارى ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە ورىن الۋدا. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ: «قازاقتار - ءبىرىنشى سورت، ال قالعاندارى - ەكىنشى سورت» دەپ ءجيى ايتۋى تۋرا سول ەتنيكاارالىق قاقتىعىسقا اپاراتىن جول. ساياساتقا كوز جۇگىرتسەك، قاراباقتاعى، پريدنەستروۆيا، مولدوۆاداعى سياقتى جاعدايعا كەلەمىز. ياعني رەسەي قازاقستاننىڭ ءبىر بولشەگىن تارتىپ الادى دا، «بۇل رەسەيدىڭ ءبىر بولىگى بولسىن» دەيدى. ءبىز بۇعان باس يزەگەننەن باسقا تۇك ىستەي المايمىز.
- ەكىنشى سورت دەپ وتىرعانىڭىز كىمدەر؟
- بارلىق قازاق ەمەستەر. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كەيبىرى: «قازاقستان تەك قانا قازاقتار ءۇشىن. قالعاندارىنا ءبىز تەك شىداپ كەلە جاتىرمىز» دەيدى. تۇسىنەسىز بە، ولار: «ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ قۇقىمىز تەڭ» دەپ ەشقاشان ايتپايدى. ياعني ولاردىڭ سانا-سەزىمى ءحىح عاسىردا قالىپ قويعان. قازاقستاندا وڭكەي قازاقتار تۇرعان سول زامان نەمەن اياقتالدى؟ ءبىز ءوزىمىز رەسەيگە قوسىلۋعا سۇراندىق ەمەس پە؟ ەگەر ولاي ەتپەسەك، ءبىزدى جوڭعارلار تاس-تالقان ەتەر ەدى. سەبەبى، ءبىز ءالسىز، كۇش-قۋاتىمىزعا سەنىمسىز ەدىك. قازىر قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت، بۇۇ-عا مۇشە ەل دەپ ماقتانامىز. بۇل تۇك تە ەمەس. گرۋزيانىڭ، مولدوۆانىڭ تاجىريبەسى ايتارلىقتاي ازۋلى مەملەكەت جوق ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. قايتا ءازىربايجاندار مىقتى ەكەنىن بايقاتتى. بىراق ولاردىڭ قاراباقتى قايتادان الۋعا ەش مۇمكىندىگى جوق. ەگەر بىزدە تۋرا وسىنداي جاعداي ورىن الىپ، رەسەي قوستاناي، ورال، پەتروپاۆل، پاۆلوداردى الىپ السا، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز.
- رەسەي ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە اۋىز سالادى دەگەندi دە ايتتىڭىز. مۇنى قالاي تۇسىنسەك؟
- مەملەكەتتىك ساياساتتا باسقا ۇلتتاردى ىعىستىرۋ دەگەن بولمايدى. تەك قازاقشا بىلمەسەڭ مەملەكەتتىك بيلىكتە جۇمىس ىستەي الماۋىڭ مۇمكىن. بىراق ورىستاردىڭ ءوزى بيلىككە بارعىسى كەلمەيدى، كەرىسىنشە بيزنەسپەن اينالىسقىسى كەلەدى. تيتۋلدى ۇلت - قازاقتار باسىمدىق قۇقىققا يەمىز دەيدى. ارينە، بۇل ماسەلەنى شيەلەنىستىرىپ جىبەرەدى. بۇل ادامدار ءبىر-بىرىمەن توبەلەسەدى دەگەن ءسوز ەمەس. ادامدار توبەلەسپەيدى، بىراق ءبىر-بىرىنە سەنبەيدى. ال بۇل سەنىمسىزدىك - ورىس شوۆينيستەرىنىڭ قانداي دا ءبىر ارەكەت ەتۋىنە اكەپ سوعادى. ولار «قازاقتار بىردەڭە ءبۇلدىرىپ ءجۇر. بۇل ماسەلەنى شەشۋ كەرەك» دەۋى مۇمكىن. سوندا بىزدە شيەلەنىستى ماسەلە پايدا بولادى. وسى تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا، بۇكىل الەمنىڭ نازارى بىزگە اۋادى. 2008 جىلى رەسەي وسى ماسەلە تۋىنداعاندا، نە ىستەدى؟ ولار گرۋزياعا سوعىس اشتى. دەگەنمەن مەدۆەدەۆ گرۋزيندەرمەن اراداعى ماسەلەنى ءبىرشاما شەشتى.
- قازاقتىلدىلەر مەن ورىستىلدىلەر اراسىندا يدەولوگيالىق بولىنۋشىلىك بار دەيسىز. ورتاق يدەيا بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- ەڭ الدىمەن يدەولوگيا - دەموكراتيا بولۋى كەرەك. ەگەر دەموكراتيا بولسا، وندا ءبارىمىزدىڭ ازاماتتىق قۇقىمىز تەپە-تەڭ بولار ەدى. ول كەزدە قازىرگىدەي ديستانتسيا بولمايتىن ەدى. قازىر قازاقتار مەن ورىستار اراسىنداعى اراقاشىقتىق الىستاپ بارادى. نەگە؟ ويتكەنى بىزدە يدەولوگيا جوق. تاعى دا ايتۋىما تۋرا كەلەدى، قازاق ۇلتشىلدارى قازاقتاردىڭ ءوزىن ءبولىپ ءجۇر. ءبىزدى وركەنيەتتى ورىستىلدىلەر قالىپتاستىردى. ارينە، قازىر ورىستار رەسەيىنە كەتە الادى. بىراق ودان قازاقتارعا قيىن بولماي ما؟ سەبەبى ورىس ارمياسى كەلسە، قازاقتىڭ قانى توگىلەدى. بۇل مۇمكىن جاعداي. سوڭعى 20 جىلدا رەسەي قارۋ قولدانۋ جاعىنان كوپ ويلانبايتىندىعىن بايقاتتى.
- وركەنيەتتى ورىستىلدىلەر جاسايدى دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
- ءيا، سولاي. نەگە دەيسىز بە؟ مەنىڭ جاسىمداعى ادامدار زاماناۋي مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق بولاتىنىن تۇسىنەدى. ال دەموكراتيالىق مەملەكەت ازاماتتاردان قۇرالادى. وسىنى تۇسىنبەيتىن قازاق ۇلتشىلدارى سورتقا بولەدى. بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ بىزگە ەكىنشى سورت بولىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن قاشان كوردىڭىز؟ ولار پۋتينگە شاعىم تۇسىرسە، كوكەمىزدى كوزىمىزگە كورسەتەدى. ولار ۇزاق ۋاقىت ويلانىپ جاتپايدى دا. سوندىقتان دا مىقتى ءارى تۇراقتى مەملەكەتكە اينالۋ ءۇشىن قازاقستانعا قىزمەت ەتكىسى كەلەتىن 16 ملن. حالىقتىڭ ءبارى تەپە-تەڭ قۇقىقتا بولۋى كەرەك. وسىنداي سانا-سەزىممەن تاربيەلەۋ ءۇشىن گۋمانيتارلىق ساياسات جۇرگىزۋ كەرەك.
- «ۇلتتى ورىستىلدىلەر قالىپتاستىرادى» دەگەن دە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز ەمەس پە؟ الگى ۇلت قالىپتاستىراتىن تاڭداۋلىلارىڭىز كىمدەر؟ تازا ورىستار ما، الدە «شالا قازاقتار» ما؟
- بۇل مەنىڭ كوزقاراسىم. بىراق مەن «شالا قازاق» دەگەن تەرميندى جەك كورەمىن. ودان دا «قالا قازاقتارى» دەيىك. مەن ءورىستىلدى، قالا قازاعىمىن. ءوزىمدى 100 پايىز قازاقپىن دەي الامىن. بالام دا قازاق. جانە مەنىڭ اتا-بابام دا قازاق. مەن ءوز ۇلتىمنان، ءوز مەملەكەتىمنەن باس تارتپايمىن. قازىر ەلىمنىڭ نەمەن، قالاي اۋىراتىندىعىن بىلەمىن. مەنىڭ قوعامىم نەدەن جاپا شەگىپ وتىرعانىن بىلەمىن. مەنىڭ قارسىلاستارىم، ءتىپتى ۇلتشىلدار رەسمي اڭگىمەدە پوزيتسياسىن ەشقاشان اشىق ايتپايدى. ياعني ولار جۇزبە-ءجۇز باسقاشا، رەسمي ورىنداردا باسقاشا سويلەيدى. ال ءوزىم رەسمي جانە رەسمي ەمەس ورتادا دا ءبىر پىكىرىمدە تۇرامىن. قازاقستان مۋلتيمادەنيەتتى مەملەكەت رەتىندە ءار ءتۇرلى باعىتتا دامىسا عانا بولاشاعى كەمەلدى بولادى. سەبەبى اركەلكىلىك ادامعا كۇش بەرسە، بىركەلكىلىك جالىقتىرادى. مىنە، وسى ماعىنادا ايتىپ وتىرمىن. كوپەتنيكالىق مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋ الدەقايدا جاقسى. ال مونوەتنيكالىق مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ءالى كۇنگە كەز كەلگەن باسشىلىققا باس يۋمەن كەلەمىز. قازىر ءبىز ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بىراق ءبىز ءوزىمىزدى ۇلت رەتىندە سەزىنبەي كەلەمىز. ءبىز ءالى كۇنگە ءحىح عاسىردىڭ يدەياسىمەن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز. قازاقستان مونوەتنيكالىق مەملەكەت بولۋ كەرەك دەيمىز. بىزدە ءتىپتى سولاي بولسا، پرەزيدەنت ەمەس، حان باسقاراتىن بولادى.
- ءسىز سوندا ءحىح عاسىرداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ يدەياسىن جوققا شىعارعىڭىز كەلە مە؟
- اڭگىمە ولار تۋرالى ەمەس قوي.
- «ءبىز 30 جىلدان كەيىن مونوەتنيكالىق مەملەكەتكە اينالساق، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستاننىڭ باسىنداعى جاعدايدى كەشەمىز. ويتكەنى ول جاقتان ورىستار كەتىپ قالدى» دەپسىز.
- ەگەر ورىستار، باسقا ۇلتتار كەتىپ قالىپ، تەك قازاقتار عانا قالسا، نە بولادى؟ تۋرا تۇركىمەنستانداعىداي بولامىز. مۇندا پرەزيدەنت حان رەتىندە ەسەپتەلەدى. ول نەگە رۇقسات بەرەدى، حالىق سونى عانا جاساي الادى. ال رۇقسات ەتىلمەگەن نارسەگە تىيىم سالادى. بارلىق جەردە پرەزيدەنتتىڭ التىن ەسكەرتكىشتەرى تۇر. دەمەك، قازىر تۇركىمەنستان ورتاعاسىرلىق ءبىر مەملەكەت سياقتى. ولار بىرتە-بىرتە قۇردىمعا كەتىپ بارادى.

«100 پايىز قازاق مەملەكەتى بولۋعا
تىرىسپاۋ كەرەك»

- قازىر باتىس ەۋروپا ەلدەرى كەرىسىنشە كوپمادەنيەتتىلىكتەن باس تارتىپ جاتقان جوق پا؟ بۇعان نە دەيسىز؟
- ەۋروپالىق كوپمادەنيەتتىلىك بىزدىكىنە قاراعاندا باسقاشا. ولارعا كولونيالىق ايماقتاعى ساۋاتسىز ادامدار كەلدى. بىزدەگى باسقا ەتنوستاردىڭ ءبارى - ماماندار. ءسىز قارا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ ىشىنەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن كوردىڭىز بە؟ جوق. ولاردىڭ ءبارى تازا كابينەتتەگى كومپيۋتەر الدىندا جۇمىسىن ىستەپ، كوپ اقشا تاۋىپ ءجۇر. ويتكەنى ءوز ءىسىنىڭ مامانى. 1990 جىلدارى 1 ميلليونداي تاجىريبەلى ورىس ماماندارى كەتىپ قالدى. ال ولاردىڭ ورنىنا موڭعوليادان 1 ميلليون شوپان كەلدى. ارينە، ەسىكتى ورالماندارعا اشۋ كەرەك، بىراق الگى مامانداردى جىبەرمەۋ كەرەك ەدى. سول كەزدە بۇرىنعىداي زاۋىت، فابريكالار جۇمىسىن توقتاتپايتىن ەدى. ال ءبىز ولاي ەتپەدىك. ءبارى قۇردىمعا كەتتى. ولار سول سەبەپتەن دە رەسەيىنە كەتىپ قالدى. زاۋىتتا ينجەنەر بولىپ ىستەگەن مامان بازاردا ىستەي مە؟ ەلدەن كەتكەن ورىستار مەن نەمىستەردىڭ ءبارى ماماندار بولاتىن.
- سوندا ءسىز موڭعوليادان كەلگەندەردىڭ ءبارىنىڭ ءبىلىمى جوق دەيسىز بە؟
- ولار ماماندار ەمەس. ەندى ىشىندە بىرەن-ساران عانا بىلىمدىلەرى بار شىعار. وندا دا كوپ ەمەس. بىلتىر موڭعولياعا جولىم ءتۇستى. حالقىنىڭ تۇرمىسى 1930 جىلدارى قازاقستاننىڭ باسىنان وتكەرگەن ءومىرى سياقتى.
- بۇل پىكىرىڭىزگە ورالماندار رەنجيدى دەپ ويلامايسىز با؟ قازاقتا «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى» دەگەن ءسوز بار...
- رەنجىسە، رەنجي بەرسىن. بۇل - فاكت. تاعى ايتام، ول جاقتان كەلگەندەر نەگىزىنەن ماماندىق يەلەرى ەمەس.
- ال ءبىزدىڭ قولىمىزدا ولاردىڭ ىشىندە بىلىمدىلەرى كوپ دەگەن مالىمەت بار...
- ەگەر موڭعوليادا ماماندىق جونىنەن ماسەلە بولماسا، الەمدەگى ەڭ كەدەي مەملەكەتتىڭ ءبىرى بولماس ەدى عوي. موڭعوليا - وتە كەدەي ەلدىڭ ءبىرى. ولار قىتايدىڭ پايدالى جەر استى قازبالارىن پايدالانۋى جانە سولاردىڭ سالىعى ارقاسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. قالعاندارى مال عانا وسىرەدى. موڭعوليادا ەشقانداي ءوندىرىس وشاعى جوق. ءتىپتى عىلىم دا كەنجەلەپ قالعان. ول ول ما، كادۋىلگى جول دا جوق قوي. ۇلانباتىرعا قاراعاندا كەز كەلگەن ءبىزدىڭ اۋدان ورتالىعى الدەقايدا جاقسى.
قازىر ادام كاپيتالىن وسىرەتىن ارنايى ساياسات كەرەك. ونى جۇزەگە اسىرماساق، حالىق بوسىپ كەتەدى. 20 جىلدان كەيىن نە موڭعوليا، نە مالايزيا سياقتى بولۋىمىز كەرەك. ەكەۋىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋىمىز قاجەت. مالايزيادا گۋمانيتارلىق ساياسات بار. ولار دا بۇرىن اعىلشىن ءتىلىن الىپ تاستاعان ەدى. 10-15 جىلدان كەيىن حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تومەندەپ كەتكەن سوڭ، قايتا ەنگىزدى. مالايزيا گەرمانيامەن تەپە-تەڭ بولىپ قالدى، ال ءبىز موڭعوليانىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ بارامىز.
- باعانادان بەرگى پىكىرىڭىزگە قاراعاندا، قازاقستاندى تولىقتاي مەملەكەت رەتىندە قابىلدامايتىن سياقتىسىز...
- 100 پايىز قازاق مەملەكەتى بولۋعا تىرىسپاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبى ءبىز ءحىح عاسىرعا قايتا كەلەمىز. بىزدە سول كەزدە عىلىم دا، ءوندىرىس تە، ەشتەڭە بولمايدى. تەك مۇناي، گازىمىز، سوسىن جەيتىن تاماعىمىز عانا بار. ناعىز جانۋاردىڭ ءومىرى بولادى. بىزدە قازىردىڭ وزىندە عىلىم جوق. جوعارى تەحنولوگيالىق ءوندىرىس جوق. سوناۋ 1981 جىلى بولعان يندۋستريالدى الەۋەت جوق قازىر. 20 جىل ىشىندە ءبىز 1991 جىلدارى قول جەتكەن جەتىستىكتەرگە جەتە الماي كەلەمىز. وسىدان 20 جىل بۇرىن قازاقستان قازىرگىدەي ەمەس، باي مەملەكەت بولاتىن. سەبەبى ول كەزدە ءبىلىم الۋعا ۇمتىلدىق، ماسكەۋدە، لەنينگرادتا وقىپ، كانديدات، دوكتور اتانۋعا تىرىستىق. ال قازىر اقشا تولەسەڭ، سەن - كانديداتسىڭ، عىلىم دوكتورىسىڭ. بۇل ءجاي قۇجات. ال بۇدان ولاردىڭ سانا-سەزىمى تولىققان جوق.
- سىزدەردىڭ تۇسىڭىزدا جاستار ماسكەۋگە، لەنينگرادقا بارۋعا ۇمتىلدى دەلىك. قازىر شەتەلدە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ جاتقان جاستاردى جوققا شىعاراسىز با؟
- ولاردىڭ 30 پايىزى عانا ەلگە ورالسا، 70 پايىزى وقىعان جەرىندە قالىپ قويادى. ستاتيستيكا سولاي دەيدى. نەگە؟ سەبەبى ولار العان ماماندىعىنىڭ قازاقستاندا كەرەك ەمەستىگىن بىلەدى. ءارى «قازاقستاندا 30 مىڭ تەڭگە العانشا، مۇندا 30 مىڭ اقش دوللارىن المايمىن با؟» دەيدى. تۇسىنەسىز بە، «بولاشاقپەن» وقيتىنداردىڭ كوبى نەگىزىنەن قازاقتىڭ بالالارى عوي. مۇنىڭ ءوزى ءار نارسەدەن حابار بەرمەي مە؟
- بۇل جالعان مالىمەت قوي. شەتەلدە قالاتىندارى ساۋساقپەن سانارلىق قانا ەمەس پە؟
- شەتەلدە وقيتىن ستۋدەنتتەرمەن تىكەلەي بايلانىس جاسايتىن «Study Inn» ءبىلىم بەرۋ اگەنتتىگىنىڭ ماماندارىنان «شەتەلگە ءبىلىم الۋعا كەتكەن جاستاردىڭ ءبارى بىتىرگەن سوڭ، ەلگە ورالا ما؟» دەپ سۇرادىم. سول كەزدە ولار «شامامەن ون ادامنىڭ ۇشەۋى عانا ورالادى» دەپ جاۋاپ بەردى. وسىدان-اق قورىتىندى شىعارۋعا بولماي ما؟ ياعني 30 پايىزى ورالادى، ال 70 پايىزى شەتەلدە قالۋعا تىرىسادى.

«ورىس سىنىبىن بىتىرگەن وقۋشى قازاق تىلىندە سويلەي المايدى»

- بىلتىر ەلباسىنا قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى بويىنشا 138-ءدىڭ حاتى جولداندى. جاقىندا عانا ۇلت پاتريوتتارى قوعامعا «قازاق ءتىلىنىڭ 10 ماسەلەسى» دەگەن ۇندەۋ جاريالادى. قوعامنىڭ جانىن اۋىرتقان ماسەلەلەر سىزگە اسەر ەتپەي مە؟
- نەگىزى ۇلتشىل جانە شوۆينيست دەگەن تۇسىنىك بار. مەن جاڭا قاتەلەسىپپىن، ءوزىمدى ءانتيشوۆينيستپىن دەپ ايتا الامىن. ۇلتشىلدىقتىڭ جاقسى ماعىناداعى ءتۇرى جانە پاتولوگيالىق ءتۇرى بار. الدىڭعىسى ءوز ەلىنىڭ گۇلدەنگەنىن، ونداعى حالىقتىڭ جاقسى، باقىتتى ءومىر سۇرگەنىن قالايدى. مەن دە وسى ماعىناداعى ۇلتشىلمىن، بىراق ءانتيشوۆينيستپىن. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇلكەن بايلىعى - ادام كاپيتالى. جاپونيادا نە مۇناي، نە كومىر، نە گاز جوق. بىراق ادام كاپيتالى وتە كوپ. سوندىقتان دا ەكونوميكاسى جاعىنان الەمدەگى وزىق مەملەكەتتىڭ ءبىرى. وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي دا سولاي. سەبەبى بۇل مەملەكەتتەر ادام كاپيتالىن كوپمادەنيەتتىلىككە باستادى. ياعني ءبىلىم جانە مامان ساپاسىن ارتتىردى. بىزدە ادام الەۋەتىن ارتتىراتىن ساياسات جوقتىڭ قاسى. سول سەبەپتەن گۋمانيتارلىق ساياسات تۇرعىسىنان 20 جىلدا كوپ نارسەنى جوعالتتىق. وسى ۋاقىتتا دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا بولۋىمىز كەرەك ەدى. ال شىن مانىندە، ءبىز باسىندا قالاي ەدىك، قازىر دە سولايمىز. ەۋروپا ەلدەرىنەن قازاقستان تۋرالى سۇراساڭىز، تەك مۇناي مەن گاز بارىن عانا بىلەدى. باسقا مەملەكەتتەر گۋمانيتارلىق ساياساتپەن تىكەلەي اينالىستى. ماسەلەن، مالايزيا دا ءبىز سياقتى مۇسىلمانى كوپ ازيالىق مەملەكەت. ولار قازىردىڭ وزىندە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا ەنىپ ۇلگەردى. شىندىعىندا، ولار وسىدان 40 جىل بۇرىن وتار بولدى. ال ءبىز سولاردان ۇلگى المايمىز.
- ال، جالپى ورىس ءتىلىن رەسمي مارتەبەدەن ايىرۋ تۋرالى نە ويلايسىز؟
- وعان تۇبەگەيلى قارسىمىن. بۇل دۇرىس قادام ەمەس. سەبەبى بۇگىندە ورىس ءتىلى وركەنيەتتىڭ ءتىلى. ورىس ءتىلى ارقىلى ءبىلىم، تەحنولوگيا كەلەدى. قازاق تىلىندە مەكتەپتەر، جوعارى وقۋ ورىندارى، عىلىمعا ارنالعان وقۋلىقتار جوق. ەرتەڭ ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى الىنىپ تاستالسا، وندا مەملەكەتىمىز ۇلكەن ءبىر اۋىلعا اينالادى. ەگەر 30 جىلدا قازاق ءتىلى دامىماسا، عىلىمنىڭ، ونەردىڭ، تەحنولوگيانىڭ، فيلوسوفيانىڭ ءتىلى بولا الماسا، وندا 20 جىلدا ءتىل بۇل قىزمەتتەردى اتقارا قويادى دەۋ مۇمكىن ەمەس. ۋاقىت كەرەك. تىلمەن اينالىسىپ، ونى دامىتۋ كەرەك. ءتىل ماسەلەسى ونسىز دا مەملەكەتتىك ساياسات ەمەس پە؟ ونى شۋلاتىپ ماسەلە ەتىپ كوتەرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ 1989 جىلى «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداندى عوي. سول زاڭ جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق پا؟
- «ءتىل تۋرالى» زاڭ دا ەسكىردى. ودان بەرى قازاق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن قانشاما باعدارلاما قابىلدانسا دا، ورىندالۋى كوڭىلدەگىدەي ەمەس...
- نەگە؟ دەمەك قولدارىنان كەلمەيدى. اقشا ءبولىنىپ جاتىر. قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەسەتىن نەگىزگى ورتالىق - ءتىل كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى نە ىستەدى؟ اقشانى قىمقىرىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتتى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى. سوندا قازاق ءتىلى مەن وعان ءبولىنىپ جاتقان قىرۋار قارجىعا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ اقشانى ۇرلاعاندار ما؟ ەگەر بۇل ماسەلەنى مەملەكەت شەشە الماسا، قاراپايىم ادامدار نە ىستەي الۋى مۇمكىن؟ ولاردىڭ قولىندا بيلىك جوق قوي. قازىر ءبىلىم وشاقتارى، بالاباقشا قازاق ءتىلىن وقىتىپ جاتىر. بىراق ورىس سىنىبىن بىتىرگەن وقۋشى قازاق تىلىندە سويلەي المايدى. نەگە؟ ءبىلىم بەرۋ ساپاسى ناشار. تۇككە جارامسىز. سول سياقتى وقۋشىلار اعىلشىن ءتىلىن باستاۋىشتان باستاپ وقىسا دا، ەركىن بىلمەيدى. ماسەلە ساعاتتىڭ ازدىعىندا ەمەس. 11 جىل قاتارىنان وقىعان بالا قازاق ءتىلىن دە، اعىلشىن ءتىلىن دە ەمىن-ەركىن ءبىلۋى كەرەك قوي. بار ماسەلە ساپادا. قازىر مۇعالىمدەردىڭ ءوزى دۇرىس ءبىلىم بەرگىسى كەلمەيدى. بالام ورىس سىنىبىن ءبىتىردى. قازاقشا دىم بىلمەي شىقتى. اقشا بار، مەكتەپ باعدارلاماسى، وقۋلىق جەتكىلىكتى. سوندا دا ءبىر نارسە جەتىسپەيدى.
- قازاقتار «قازاق ءتىلى» دەپ ماسەلە كوتەرە بەرسە، باسقا تۋمالار ءوز وتاندارىنا كەتىپ قالادى دەپ قورقاسىز با؟
- جوق، قورىقپايمىن. ماسەلەن، بىزدەگى ورىستار - قازاقستاندا تۋعان ورىستار. قازاقستاندا تۇرعىسى كەلمەگەن 1 ملن.-داي ورىستار 1990 جىلدارى-اق كەتىپ قالعان. ال قالعاندارى وسى ەلدە، وسى جەردە كىندىگىن كەسكەندەر. قازاقستان - ولاردىڭ دا وتانى. ولار ءبىزدىڭ وتانداستار. ءبىز ولاردان نە ءۇشىن قورقۋىمىز كەرەك؟ ءبىز ورىستارمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە ولەمىز. ورىستاردان ەمەس، شەتەلدىكتەردەن قورقۋىمىز كەرەك. قىتايدان قورقۋىمىز كەرەك. ورىستار قازاقتارعا تەك جاقسىلىق جاسادى. اشتىقتى دا ورىستار ەمەس، ستالين ىستەدى.
- بىراق ءسىز شاڭ جۋىتپاي وتىرعان ورىستار ءھام ورىستىلدىلەر ءالى كۇنگە ءوزى تۇراتىن مەملەكەتتىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋگە تالپىنبايدى عوي.
- مەن ءبارىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. جاڭا جوعارىدا شەتەلگە كەتكەن قازاق ستۋدەنتتەرى نەگە وتانىنا ورالعىسى كەلمەيتىنىن ايتتىم. سەبەبى امەريكادا مەن قازاقستانداعى وركەنيەتتىڭ دامۋ دەڭگەيى جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان دا قازاقتاردىڭ ءوز ەلىنە كەلگىسى جوق. وسى جەردە تەك ادىلدىگىن ايتايىن، وركەنيەت تۇرعىسىنان قاراعاندا، ورىستار بىزدەن الدەقايدا جوعارى. ولار ءبىزدىڭ توبەمىزدەن قاراپ كەلەدى. سەبەبى، بىزدە تەك مۇنايدىڭ اقشاسى بار، ال ماماندار، ناعىز عالىمدار جوق. ولارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كەمىندە 4-5 جىل كەتەدى. ولار ودان دا وسى ۋاقىتتا اعىلشىن ءتىلىن دە مەڭگەرىپ الماي ما؟
- ەلباسى ەندى ون جىلدان كەيىن حالىقتىڭ 95 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەيدى دەدى. ءسىز وعان قارسى سەكىلدىسىز...
- قۋانا-قۋانا كەلىسەر ەدىم. بىراق بۇعان سەنبەيمىن. قازاق ءتىلى - ءححى عاسىردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الاتىن جاعدايدا ەمەس. ءبىرىنشى ماماندىعىم - دارىگەر. قازىر جازۋشى رەتىندە ءالسىز جەرىمىزدى كورسەتكىم كەلەدى. ال شوۆينيستەر تەك ماقتانعاندى جاقسى كورەدى.

«ءبىز حالىق ەمەسپىز، ءبىز ءجاي عانا تۇرعىندارمىز»

- پاۆلوداردا ءبىر توپ جاستار كوشە اتاۋلارىن ءوز بەتىنشە قازاقشالاۋعا تىرىستى. ونى ءبازبىر باسىلىمدار «ناتسپاتولوگيا» دەپ ايىپتادى. جالپى، كوشە تۇرماق، قالانىڭ اتىن اۋىستىراتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟
- ماعان سالسا ءبارىبىر. ەگەر لەنين داڭعىلى سولاي تۇرا بەرسە دە قارسى ەمەسپىن. ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق. سەبەبى بۇل كوشە لەنين داڭعىلى بولىپ قۇرىلعان. سولاي قالا بەرگەندە تۇرعان نە بار؟ ءاۋ باستا اباي داڭعىلى دەپ اتالدى. ءومىر-باقي سولاي كەتەدى. بۇل نەگە ورىستاردىڭ نارازىلىعىن تۋىنداتىپ وتىر. سەبەبى ولار پاۆلوداردى ءوز قولدارىمەن سالدى. ورىستارعا دەيىن پاۆلودار جوق بولاتىن. ەندى كەلىپ «پاۆلودار «كەرەكۋ» دەپ اتالادى، ال سەندەر بۇل جەردەن كەتە بەرىڭدەر» دەسە، بۇل ەمەۋرىن ەمەس پە؟ كوشە اتاۋلارىن ايقايلاتىپ اۋىستىرىپ جاتسا، بۇل «بۇرىن سىزدەردىكى ەدى، ەندى بىزدىكى» دەگەندى اڭعارتپاي ما؟ ارينە، بۇل اۋىر رەاكتسيا تۋعىزادى. مۇنداي جاعدايلار قاقتىعىستىڭ تۋىنداۋىنا اكەلەدى. سەبەبى ول جەردىڭ دە ءوز جىندىلارى بار. سوسىن پۋتين «پاۆلوداردا ءبىزدىڭ ورىستاردى رەنجىتىپ جاتىر ەكەن. بۇل نە نارسە؟ ءبىر شارا جاساۋ كەرەك قوي» دەسە، جيرينوۆسكي «وندا ول جاققا ارميانى جىبەرىپ، تارتىپكە كەلتىرۋ كەرەك» دەسە نە بولادى؟
- كوشە اتاۋىن اۋىستىرۋ ماسەلەسىندە دە ماسكەۋدەن رۇقسات الۋىمىز كەرەك پە؟ ءبىز قاشانعى جالتاقتاي بەرەمىز. جاستارىمىزدى ناعىز پاتريوت ەتىپ تاربيەلەۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟
- پاتريوتيزم باسقا بىرەۋلەردىڭ ەسەبىنەن بولماۋ كەرەك. ەگەر پاۆلودار ءاۋ باستا سولاي اتالدى ما، سولاي قالا بەرسىن. مەنىڭ فاميليام قابدىراحمانوۆ بولسا، مەن ءومىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن قابدىراحمانوۆ بولامىن عوي. جارايدى، اشىق اسپان استىنان جاڭا قالا سالىنىپ، وعان قالاعانىمىزشا اتاۋ بەرسەك جاراسادى. مىسالى، استانانى الايىق. بۇل جاڭادان تۇرعىزىلعان قالا. ونى نەگە استانا اتالدى دەي المايسىڭ. ويتكەنى ول استانا بولىپ سالىندى، استانا بولىپ اتالدى. مۇنى ءتۇسىنۋ كەرەك.
ەرتەڭ قالا مەن كوشە اتاۋىن جاپپاي اۋىستىرۋ تۋرالى قاۋلى شىقسىن دەلىك. ونىڭ ارعى كۇنى نە بولادى؟ وسكەمەندە نە بولاتىنىن ءبارى بىلەدى. بۇل جەردە 1990 جىلدارى بۇعان دەيىن ءبىر كوتەرىلىس بولعان. ەگەر ءبىرجولا كوشە اتاۋلارىن اۋىستىرىپ تاستاسا، تاعى دا باس كوتەرەدى. بۇل ءبىر جەردە عانا ەمەس، پەتروپاۆل، قوستاناي، ورال، پاۆلودارعا اۋىسادى.
- باسقا پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردى، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن الايىقشى. ولاردىڭ ءبارى كەڭەستىك اتاۋدان بىرتىندەپ قۇتىلىپ جاتىر. ەسكەرتكىشتەردى قۇلاتىپ، ءوز ۇلتىنىڭ باتىرلارىن تۇعىرىنا قوندىرۋدا...
- بۇل دۇرىس ەمەس. بۇل - اقىماقتىق ساياسات. ماسەلەن، يسپانيادا فرانكو دەگەن ديكتاتور بولدى. ونىڭ ەسكەرتكىشى بۇرىن قالاي تۇر، قازىر دە سولاي. ەشكىم ونى ءبۇلدىرىپ، قيراتىپ جاتقان جوق. فرانتسياداعى كورولدەرگە دە ەشكىم قارسى شىعىپ جاتقان جوق. سەبەبى، تاريحتا ونداي ادامداردىڭ بولعانى راس. مەن ومىرگە كەلگەن كەزدە ءار بۇرىشتا لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى بولاتىن. بىراق مۇنىمەن كۇرەسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟
وزبەكستاندا 99 پايىز وزبەكتەر تۇرادى. بىزدە ولاي ەمەس. قالادا 50ح50, ءتىپتى قالادا قازاقتار ودان دا از بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ادامدار وزىنە ىڭعايلى تىلدە سويلەسەدى. ماعان قازاق تىلىندە سويلەۋ ىڭعايلى بولسا جانە جانىمداعى ادامدار قازاق تىلىندە سويلەسە قازاقشا سويلەر ەدىم. جاقىندا ءبىر پىكىرتالاستا ۇلتى ورىس ساياساتتانۋشىدان: «سەن دۇكەنگە كىرگەندە قازاقشا سويلەيسىڭ بە؟» دەپ سۇراسام، ول «قالاي ايتۋدى، نە ايتۋدى بىلەمىن» دەدى. ال، نەگە سويلەمەيسىز؟ دەسەم، «بىلمەيمىن» دەيدى. شىن مانىندە، ونىڭ باسىندا قازاق تىلىنە قارسى بلوك تۇر. وعان ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. قازاق ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن جۇمىستان شىعارىپ جىبەرۋگە بولار، بىراق ونى جاۋ كورۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل جەردە دە، گۋمانيتارلىق ساياسات كەرەك. ءتىل ساياساتى قىسىممەن ەمەس، سەنiمدi بولۋى كەرەك.
ءبىز ءحVىىى عاسىردى ەمەس، كەيىنگى 1991 جىلدى الايىقشى. قاي مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن ەڭ سوڭىنان جاريالادى؟ قازاقستان كەڭەس وداعىنان شىعۋعا اسىققان جوق. نەگە؟ ويتكەنى ءبىز تاۋەلسىزدىك الۋعا ىشتەي دايىن بولمادىق. ءبىز 300 جىل بويى ورىستىڭ كەنجە ءىنىسى سياقتى بولىپ كەتتىك. ولار ءبىزدى جەتەكتەپ وقىتتى، جۇمىس ىستەۋگە باۋلىدى. ءبىز سوعان ۇيرەنىپ كەتتىك. ال كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدە ءبىز جەكە ءومىر سۇرۋگە قورىقتىق. ءبىز دالاعا قۋىپ شىققان بالا سياقتى بولدىق. ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرۋ كەز كەلگەن ادامعا، مەملەكەتكە اۋىر. بىراق 20 جىلدا ءبىز اجەپتاۋىر ەرەسەك ادامنىڭ كەيپىندەي بولۋىمىز كەرەك ەدى. ءوزىمىزدىڭ گۋمانيتارلىق ساياساتىمىز بولۋ كەرەك ەدى. توبىردان ۇلت قۇرۋ وڭاي ەمەس. ال بىزدە قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ كەلەدى. باسقا ەمەس، قازاقتىڭ الەۋەتىن ارتتىراتىن باعدارلاما جوق. اۋىلدان كەلگەن جاستاردى قالا ومىرىنە بەيىمدەۋ كەرەك. وعان ماماندىق بەرۋ قاجەت. ولار سول ارقىلى ءوزىن-ءوزى قۇرمەتتەۋى تيiس. قازىر ءسىز دە مەنى جاعىمسىز ادام رەتىندە قابىلداپ وتىرسىز. ەرتەڭ باسقا ءبىر مەملەكەت «مىنا ادامدار دۇرىس مەملەكەت قۇرا الاتىن جاعدايدا ەمەس. 20 جىلدا نە بىتىردىڭدەر، ەندى ءبىزدى تىڭداڭدار» دەۋى مۇمكىن.
- بىزبەن قاتار تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە قايسىسى گۋمانيتارلىق ساياساتتى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرىپ وتىر؟
- گرۋزيانى ايتار ەدىم. مۇندا بىرنەشە پرەزيدەنت اۋىستى. سىبايلاس جەمقورلىق جوق. ەكونوميكاسى قارقىندى دامۋ ۇستىندە. ءسوز بوستاندىعى، وپپوزيتسيا بار. ەڭ باستىسى، گرۋزيندەر گرۋزيادان كەتىپ جاتقان جوق، كەرىسىنشە جىراقتاعى گرۋزيندەر ءوز ەلىنە ورالىپ جاتىر. سەبەبى ولار ءوز ەلىنىڭ قۇرمەتكە لايىق ەكەندىگىن، وندا ءومىر ءسۇرۋ ساپالى ەكەنىن ءتۇسىندى. ال بىزدەگى جوعارى بىلىكتى مامانداردىڭ كوبى كەتىپ جاتىر باسقا جاققا. دەمەك، بۇل جەردە ءبىر شيكىلىك بار. ەگەر ماعان «سەن قازاقستانعا، قازاققا قارسىسىڭ» دەي بەرسە، «قالاي ءومىر سۇرسەڭ سولاي ءسۇر. سىزدەرسىز-اق ءومىر سۇرەمىن» دەۋىم مۇمكىن. بۇل كەزدە ۇلت زيالىسىز قالۋى ىقتيمال. مۇنى ءوز حالقىمدى سۇيمەگەندىكتەن ەمەس، ولاردىڭ اۋرۋىن بىلگەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن. ال اقىماق شوۆينيستەر مەنى بارىنە قارسى دەپ تۇسىنەدى.
- مەملەكەتتى قۇراۋشى ەتنوس - بۇل نونسەنس دەيسىز. بۇل ءسىزدىڭ «ءبىز حالىق ەمەسپىز، توبىرمىز» دەگەن پىكىرىڭىزدىڭ جالعاسى ما؟
- مەملەكەتتى قۇرايتىن ەتنوس - ءحىح عاسىرداعى ۇلت مەملەكەتى قۇرىلعان كەزدەگى تۇسىنىك. ەگەر سەن قىتاي بولىپ، فرانتسۋزدىڭ پاسپورتىن الساڭ، وندا فرانتسۋز ازاماتى بولىپ تابىلاسىڭ. بۇل سەنىڭ قانىڭ فرانتسۋز دەگەن ءسوز ەمەس. ياعني زاماناۋي مەملەكەت - ازاماتتاردىڭ مەملەكەتى بولۋى كەرەك. قازاقستانداعى تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار. ءبىزدىڭ تولقۇجاتىمىزدا ۇلت دەگەن جەردە «قازاق» دەپ تۇرادى. بىراق بىزدە «ءبىز وسى ەلدىڭ ازاماتىمىز» دەگەن سانا، تۇسىنىك بولۋى كەرەك. ءار ازاماتتىڭ ءوز ەركىندىگى مەن مىندەتى بار. قازىرگى ۋاقىتتا ادامداردىڭ ەشقانداي مىندەتتىلىگى جوق. ادامدار وسى مەملەكەتتى ءوز ماقساتىنا پايدالانۋدا، بىراق بۇل ەلگە ەشتەڭە بەرىپ جۇرگەن جوق.
ءبىز حالىق ەمەسپىز، ءبىز ءجاي عانا تۇرعىندارمىز. سەبەبى ءبىزدىڭ ەشقانداي قۇقىمىز، نە مىندەتتەرىمىز جوق. ازاماتتا قۇقىق بولسا، مىندەت تە بولۋى كەرەك. ەمحاناعا ەمدەلۋگە بارساڭىز، الداپ قايتارىپ جىبەرەدى. سول سياقتى مەكتەپتەگى بالاڭىزدى دا مۇعالىمدەر جانىن سالىپ وقىتپايدى. پارتيا، نە قوعامدىق قوزعالىس قۇرا المايسىز. ءسىز ءتىلشى بولساڭىز دا، ءسوز بوستاندىعى جوق. بيلىكتى سىناۋعا قۇقىڭىز جوق. بۇل ءباسپاسوزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى قىزمەتى ەمەس پە؟! سوندىقتان دا ەركىندىك بولماسا، قانداي مىندەتتەمەلەر بولۋى مۇمكىن؟
- سوندا ءسىز قوعامدى ەكىگە جارعانىڭىز ازداي، ءباسپاسوزىن دە ءبولىپ وتىرسىز با؟
- مىسالى ءورىستىلدى باسىلىمدارداعى ماقالالارىمدى اۋدارىپ بولسىن باسپايتىن ەدىڭىزدەر عوي. ءورىستىلدى گازەتتەردىڭ ەسىگىن قاقپايمىن. ولار وزدەرى ىزدەيدى، كەيدە باسىما قانداي وي كەلەدى، سونى جازىپ بەرەمىن.
- ءوزىڭىزدى 100 پايىز قازاق ساناساڭىز دا، قازاقشا سويلەۋدەن قاشاتىن سياقتىسىز...
- قازاقشا جاقسى سويلەي المايمىن. بىراق تۇسىنەمىن. سەبەبى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا، ورىستار اراسىندا تۋدىم، وقىدىم. بىراق قازاق تىلىنە قارسى ەمەسپىن. بازاردا، دۇكەندە تەك قانا قازاقشا سويلەيمىن. ال ءوز ويىمدى، پىكىرىمدى ورىس تىلىندە ايتامىن. سەبەبى ورىس تىلىندە ويلايمىن، ورىس تىلىندە جازامىن. بىراق ۇلت - ءتىل ەمەس. ۇلت - سەنىڭ سەنىمىڭ. ەگەر قازاقستاندى جەك كورسەم، مۇندا تۇرماس ەدىم. ءوزىڭ ۇناتپاعان جەردە ءومىر-باقي تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ءارى كەتسە ءتورت-بەس جىل تۇرا الاسىڭ. شەتەلگە ءجيى بارىپ تۇرامىن. ءتورت-بەس كۇننەن كەيىن ەلىمە كەتكىم كەلىپ تۇرادى. ويتكەنى ءبارى بوتەن، ورتا بولەك. سوندىقتان دا مەن ءوزىمدى قازاقستاننىڭ پاتريوتىمىن دەپ سانايمىن، بىراق ۇلتشىل ەمەسپىن. مەن ۇلتشىلدىققا قارسىمىن.
- ءبىر سوزىڭىزدە قازاقتىڭ ينتەلليگەنت جازۋشىسىمىن دەپسىز. قازاق ءۇشىن نە جاسادىڭىز؟
- ءبارىن ءتىزىپ ايتقىم كەلمەيدى. بىرەۋلەر ماقتانىپ وتىر دەيتىن شىعار. مەنىڭ «چەلوۆەچەسكيە پوسلەدستۆيە ي يسپىتانيە يادەرنوگو ورۋجيە ۆ كازاحستانە» دەگەن ەڭبەگىم بار. بۇل ءومىر بويىنا تاتيتىن تاريحي كىتاپ.
- قانات اعا، الگىندە عانا پاتريوتپىن دەپ قالدىڭىز. ال بالاڭىز پاتريوت پا، قازاق ءتىلىن بىلە مە؟
- جوق، ورىسشا سويلەيدى. قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. قازاقستاندا 1989 جىلى قازاقتاردىڭ 40 پايىزى قازاق ءتىلىن بىلگەن جوق. قالا قازاقتارىنىڭ كوبى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. سوعان بولا قازاق ەمەس دەيسىز بە ولاردى؟
- تولىققاندى قازاق ازاماتى بولۋى ءۇشىن ول ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، سالت-ءداستۇرىن دە ءبىلۋى كەرەك قوي...
- مۇمكىندىگى بولسا عانا. مەن قالانىڭ ادامىمىن. مەنى قانداي دا ءبىر ەرتەگىلەر قىزىقتىرمايدى. ماعان قازىرگى بار دۇنيە عانا قىزىق.
- قازاق زيالىلارىنان كىمدەرمەن ارالاسىپ تۇراسىز؟
- قازاق ۇلتشىلى رەتىندە جولداسىم سماعۇل ەلۋبايدى ايتا الامىن. زيالى قاۋىم - ەركىن، ءبىلىمدى تاۋەلسىز ادامدار. بىزدە مۇنداي ادامدار وتە از. بۇل مەملەكەتتىڭ دامۋىن تەجەپ وتىر. كەرىسىنشە زيالى قاۋىم جوعارىداعىلار نە ايتادى، سونى ىستەيدى. قۇددى كەڭەستىك كەزەڭدەگى يەسىنىڭ اۋزىن اڭدىعان يت سياقتى. ال ۇلتشىلدار ەلدە كوتەرىلىستىڭ بولعانىن قالايدى. 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە ولار قايدا قالدى؟ ولار ءبارىن ساتىپ كەتتى. جاستاردى تۇرمەگە جاپتى. ال الگىلەر جۇمىسىنان دا قۋىلعان جوق. ال قازىرگى اسىرە ۇلتشىل پاتريوتتار دا سولاي ارەكەت ەتۋدە.

اڭگىمەلەسكەن دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى