Bir sәt balasha qiyaldap kóreyik: qazirgi Qazaqstan shegindegi bayyrghy  halyq qazaqtyng jiyn sany otyz bes million eken.

Bir sәt balasha qiyaldap kóreyik: qazirgi Qazaqstan shegindegi bayyrghy  halyq qazaqtyng jiyn sany otyz bes million eken.

Otyz bes million qazaq! Sonda... aqyl jetpes ghajayypqa úshyrasamyz. El iyesi ghana emes, jer iyesi de qazaq. Jer astyndaghy, әlemde joq qyruar baylyq - nәsil-tegi beymәlim әldebir kelimsekterding qaltasyna emes, qazaq halqynyng iygiligine qyzmet etedi. Jer ýsti taghy da tolghan qazaq - respublika shegindegi barsha júrttyng toqsan bes payyzy. Qalghan, tuma tili bóten aghayyndardyng ózi qazaqsha sayrap túr. Yaghni, memlekettik tilde. Jәne demokratiyalyq jýie saltanat qúrghan respublikada ata-tegine qaramastan, barlyq últtyng azamattyq qúqyghy birdey. Esebi, qazaq ta óz júrtynda ógey emes, osyndaghy azdy-kópti oryspen, sany tipti shekteuli kýrd, úighyr, kәrispen jәne basqa da, eshqanday resmy sanatta joq, nebәri ýsh-tórt, bes-on kisiden, kópshiligi birer jýz, assa birer mynmen shekteletin, eshkim naqty týgendemegen jýz qyryq birdene últ ókilderimen teng dәrejede, otyrsa opaq, túrsa sopaq emes, ókimeting ary iyterip, beri jyghyp jatqan joq, otandas aghayyndar sen qazaqsha sóileysin, sen qazaqsyng dep kózge shúqymaydy. Eng bastysy - Qazaq respublikasy Ortalyq Aziyanyng sóz jýzindegi emes, is jýzindegi bolat dingegi. Alystaghy Amerika Qúrama Shtattarynyng yqylas-peyili airyqsha. Taqaudaghy Orys elimen qúldyq emes, para-par erkindik orayyndaghy, dostyq qatynas qalyptasqan. Milliard Qytaydyng ózi qadir tútady. Alys-jaqyn basqa memleketterdi týgendemey-aq qoyayyq. Qúrmet, syilastyq, tendik. Óitkeni Qazaqstan - asty tolghan ken, ýsti - kemerinen asqan bereke men yrys, ensesi zor, azat respublika. Osynday syndarly, ansaghay elding eng ýlken baylyghy - halqy. Qút-berekesi, sәn-saltanaty óz aldyna, múndaghy qazaq degen júrttyng últtyq sanasy joghary, adamgershilik keypi erekshe, erlik bitimi jalpygha maghlúm, oquy men ghylymy óz zamanynyng aldynghy dengeyinde. Ádebiyeti әlemge tanylghan, mәdeniyeti jana dәuirdegi ózgeshe bir ýlgi. Al el biyligin ústaghan túlghalar - osy halyqqa qyzmet kórsetudi ózining eng negizgi mindeti sanaydy...

Boldy. Qalghanyn óziniz týgendep alynyz.

Ayttyq, alys bolashaq emes, býgingi kýn. Ýstimizdegi 2012 jyl... Qisynsyz qiyal dersiz. Qiyal ekeni ras. Biraq qisynsyz emes. Dәp osylay bolar edi. Bolatyn edi. Eger... eger búdan seksen jyl búryn - 1932-1933 jyldarda qazaq halqynyng basyna týsken, aqyry, halqymyzdyng kem degende ýshten ekisin, әitpese tórtten ýshin jer jastandyrghan Ghalamat Asharshylyq bolmasa!..

Tarihta әitpese bylay degen joramal jýrmeydi. Ótken qaytyp oralmaydy. Qyryldyq, tapaldyq, jalpy júrttyng úzyn sany ghana emes, kez kelgen tiri qazaqtyng kókiregindegi iygi, izgi qasiyet atauly da eselep kemidi. Sonyng ishindegi eng súmdyghy - keshegi keudesi biyik qazaqtyng býgingi, kóringen kózge týrtken, ózing de moyyndap bitken, ezilgen, janshylghan, kemshilik sanasy eken - taratyp aitqanda, últtyq túrghynyng oisyrauy. Áytpese, osy qalpymyzda da kerdendey basyp jýrmes pe edik.

1932-1933 jyldarghy Ghalamat Asharshylyq tek Qazaqstan keypin ghana emes, býkil Ortalyq Aziyanyng etno-sayasy jaghdayyn mýlde basqa arnagha týsirdi. 1897 jylghy Býkilreseylik resmy sanaq boyynsha, әmbe Týrkstan ónirinde jasaytyn ózbek, týrkmen, qyrghyz, tәjik, qaraqalpaq - bәrin qosyp eseptegennen eki ese artyq bolyp shyqqan, óz zamanyndaghy sany mol otyz halyqtyng qatarynan oryn alatyn qayran qazaq adam aqyly jetpes, qisynsyz Apattan son, aimaqtaghy aldynghy orynynyz ne, óz jerinde azshylyqqa ainaldy. Qarasyny súiylghan, ruhy sóngen jәne airyqsha esep, ózgeshe qyspaqtaghy mýsәpir qazaqtyng ózindik minez-qúlqy ghana ózgerip qoyghan joq, basqalardyng oghan degen qatynasy da janasha - biyikten, kemisitip qaraytyn tosyn arnagha  týsti. Qazaq ózin әlemdegi eng qor halyq sanaytyn boldy, basqalar da qazaqty odan әrmen janyshtaudy, ýnemi tómendetip, qorlap otyrudy әdetke ainaldyrdy. Ótkendi aitpayyq, býgingi kýnning ózinde Qazaqstan sheginde qazaqtan kemshin, qazaqtan sorly halyq bar ma?! Eger osydan seksen jyl búryn jappay qyrylyp, tek Amerika ýndisterining ghana basynan ótken apatqa úshyramasaq, qazir bizding shenimizge kim keler edi!?

Hosh, amerikalyq ýndister týgeldey derlik qyrylyp ketipti, bizding túqymymyz birjola qúrymapty. Tәuba demeymiz, biraq ótkendi bayyptap, býgingi ahualymyzdy aiqyndasaq kerek edi. Sonyng eng onayy jәne qaytkende de mindettisi - aruaqtardy eske alu, búrnaghy súmdyqtyng syryn tanyp, keleshekke baghdar jasau, oirandalghan oshaghymyzdy qaytadan týtetip, qadarynsha qatarymyzdy toltyrugha talpynys bolsa kerek edi. Yaghni, memlekettik túrghydaghy demografiyalyq sayasat. Múnyng bergisi - ana men sәbiyge qamqorlyq, ishki, tabighy ósimge jaghday jasau. Ekinshi - syrttaghy, kemi bes million qazaqtyng tym qúrsa teng jarymyn ata júrtqa qaytaru. Ishtegi jaghday belgili. Qatardaghy qazaq tuajaq sәby týgili, bauyryndaghy birer balasynyng ózin әreng asyrap otyr. Al syrttan kisi tartu - kóshi-qon jóni... Bizding egemen ókimetimiz ýshin quanysh emes, qayghy bolyp shyqty. Tәuelsizdik kelgen alghash kýnderden bastap-aq eski júrtyna asyqqan oralmandardyng aldynan qisapsyz bógesin tartyldy, endi mine, songhy bes-alty jyl orayynda ashyq jýrgizilgen qarsy sayasat nәtiyjesinde eng songhy úly kósh te toqyrap, birjola tyiym salynu aldynda túr. Jarar, demografiya - óz aldyna derbes, tausylmas әngime. Búrnada talay jazghamyz, әli de jazarmyz, myna jerde orayyna qaray sheti shyghyp qaldy. Aspandaghy qúdaydyng emes, jerdegi әldebir kisining qolyndaghy nәrse, asa kýrdeli jәne býgingi biylik ýshin qauipti jaghday eken, osymen irkileyik. Endeshe... baylauly, baylausyz erkin sózge ghana tireletin, sheneunik ataulynyng bosaghasyn tozdyrmaytyn, nysan retindegi, qaghaz jýzindegi tauarih jayy nege túmshalap jabylyp qalghan? Mine, jiyrma jyl boldy, Almatydaghy, Asharshylyq qúrbandaryna arnalghan eskertkish ornatylmaq belgi tastyng ózi tozyp, mýjiluge taqaghan. Al Aqmoladaghy atauly belgi - adresin ózgertip, sayasy qúrbandar esteligimen almasyp ketipti. Ókimetimizding yqylas-peyili basqasha bolghannan son, bәri de tabighy jaghday. Al tas emes, sóz... Ol da múqalyp, irimtik qoqyrgha ainalghan. Býgingi zamandaghy zertteu taqyrybynan tys eken. Yaghni, qazaqqa ghana qatysty búl súmdyqty mýlde eskermese de bolady. Shyn mәnisinde súmdyq emes, iygilik eken. Áytpese, bәri kerisinshe shyghatyn edi - maqalanyng kirispe bólimine qayta qaranyz...

Zúlymdyq imperiyasy tyrapay asyp qúlaghan jyly dýnie ghajayyp edi. Sol jyl ghana emes, soghan jalghas taghy bir-eki jyl. Kónil qanday, ýmit pen tilek qanday, maqsat-múrat qanday. Biraq alakeuim kezende airyqsha eptilik tanytyp, ókimetti basyp qalghan biyleushi tap - búrynghy kommunistik nomenklaturanyng niyeti de, jospary da basqasha bolyp shyqty. Olar óz betinshe - qarpyp qalu, qamtyp qalu baghdaryndaghy jantalas ýstinde, biz óz betimizshe - tәtti qiyal, oryndalmas arman jeteginde, әreketsizdik emes, qarbalas júmys astynda. Ziyaly qauym, onyng ishinde jazarmandar tarabynan jana taqyrypty, jana emes, eski, biraq tiym salynghan, jabyq jatqan, san-salaly mәselelerdi aiqyndap, kómeskining betin ashugha jappay úmtylys bastaldy. Sonyng ishinde eng bir ózekti, qyzyghy joq, tek dert-qayghysy ghana bar ózgeshe jeli - Qazaq Asharshylyghy bolatyn. Áueli әrqily ólender jazyldy, birdi-ekili hikayat dýniyege keldi. Múnyng bәri  - keyin de, tipti, jýz jyldan song da jýzege asuy mýmkin nәrseler. Eng bastysy - Asharshylyqtyng shynayy tarihyn qalyptau bolatyn. Osy orayda, talapker izdenushiler tarabynan jekelegen maqalalar jazyldy, birdi-ekili arhiv derekteri maghlúm boldy. Mәselen, jer audarylghan oqymysty professordyng boyjetken qyzy Tatiyana Nevadovskaya jan týrshigerlik derekter jәne naqty foto-ayghaq qaldyrghan eken, arhivshi ghalym Marat Hasanaev jaryqqa shyghardy. Áytkenmen, atauly taqyryp mýlde iygerilmey jatqan. Bizdegi tarih ghylymynyng óris-qaumeti belgili. Dәrejeli oqymystymyz tintinektep, yrghatylyp, sýiretilip, aqyry shalaghay bir maqala jazyp bitkenshe qanshama zaman. Sany men sapasyn aitpay-aq qoyayyq. Jetpis jyl boyy tek núsqaumen ghana jýrgen, al 1951 jylghy zobalannan song mýlde joqqa sayghan mýgedek, jarymjan ghylymnan ne kýtuge bolady. Qazaq Asharshylyghy kýni býginge deyin tolyq zerttelmegen, bar súmdyghy ashylmaghan, shalghay taqyryp kýiinde qaluy zandy. Jan-jaqty, týbegeyli zerttelui ýshin partiyalyq jana qauly kerek eken. Onymen de dýnie týzelmesi anyq, tarihshy ghalymdardyng jas, әluetti, jana bir tolqyny kerek eken. Qaytkende, qalghan júrt keshe ghana kolhoz qúrylysy men kәsipodaq tarihyn zerttegen oqymystylarymyz qashan jazady, nemene jasaydy dep kýtip otyrmaytyn edi. Eng aldymen respublikalyq әdeby «Júldyz» jurnaly, sol tústaghy «qayta qúru» jәne «jariyalylyq» úranyn paydalanyp, 1989 jyldyng birinshi sanynan bastap, Qazaq Asharshylyghy taqyrybyna airyqsha bet búrdy. Kórkem shygharmalarmen qatar, kózkórgen estelikterge keninen jol ashylypty. 1932 jyly es bilgen, jeti jasar balanyng ózi búl kezde alpysty ortalaghanyn aitsaq, әldenedey әngime shyghuy mýmkin kisilerding sany shekteuli ekeni týsinikti, kóp úzamay-aq búlardyng barlyghy da ótip keterin oilasaq, meylinshe asyghu qajet edi. Aqyry, 1989-1994 jyldar orayynda «Júldyz» jurnaly qasiretti «Sary kitap» aidarymen, mýmkin bolghan, arnayy jýktelgen, soghan jalghas óz ayaghymen kelip týsken qanshama estelik jariyalady, jinaqtap, qayyra bastyrsa, eki tomgha tartar edi. Búl kezde «Júldyz» ghana emes, qazaq tildi basqa da basylymdar shama-sharqynsha, ýzik-ýzik estelikterge oryn bergen. Tasqa basylghan jazu eshqashan óshpeydi desek, erteli-kesh búl  jazbalardyng barlyghy da qayta terilip, qasiret kitabynyng qataryn toltyrugha tiyis.

Mine, osy kezde, eshkim kýtpegen, ózgeshe bir enbek dýniyege kelipti. 1993 jyly. «Hronika velikogo djuta» dep atalady. Yaghny «Ghalamat jút shejiresi». Orys tilinde. Avtory - qazaq emes, orys. Kәdimgi, sary orys, taza orystyng ózi. Qazaqstandyq ziyaly, aqyn әri jazushy Valeriy Mihaylov. IYgi jaqsy adamzatqa ortaq degen osy. Valera bauyrymnyng maghan, jekeley bir әngime ýstinde, aghynan jarylyp aitqany bar edi: «Sen qazaqtyng últshylysyn, men orystyng últshylymyn, - ekeumizdiki de dúrys!» - degen. Shyn últshyl - óz últyn sýietin, sonymen qatar basqa júrtty syilaytyn adam. Óz halqyn qaltqysyz jaqsy kórgen túlgha býkil adamzatty qúrmet tútpaq. «Jaqsyda jattyq joq», - degen bayaghy qazaq.

«Ghalamat jút shejiresi» - Qazaq Asharshylyghyna arnalghan eng alghashqy jәne býginde birden-bir derekti enbek. V.Mihaylov búl kitabyn jana maghlúmat, tyng tolghamdarmen ýstemelep, 1996 jyly qayyra bastyrdy. Osy qalpynda, qasiret jyldarynyng birshama tolyq tarihy dep aitar edim. Býginde 1932-1933 jyldarghy Asharshylyq taqyrybyna arnalghan eng sýbeli, eng eleuli shygharma. Tarihy qújattar, arhiv derekteri algha tartylady. Sonymen qatar, osy auyr jaghdaydy óz basynan ótkergen, tikeley kuә bolghan qanshama jannyng naqty estelikteri bar. Avtordyng ózi jýzdesken, auyzba-auyz sóilesken kisileri. Negizinen últ ziyalylary, belgili qalamgerler. Keyingilermen qatar, sol zamandaghy kuәlikter de kórinis tapqan. Basqa últ ókilderi, eng aldymen orys ziyalylarynyng jan aiqayy. Bir sózben aitqanda, Valeriy Mihaylov «Ghalamat jút shejiresi» kitabynda 1932-1933 jyldarghy Qazaq Asharshylyghy taqyrybyn erkin iygerip, shynayy tanbagha týsiripti.

Biraq eshbir qazaq jazbaghan búl erekshe kitap óz ortamyzda qalay baghalandy desek - jekelegen ziyalylardyng iltipatynan aspapty. Tek «Júldyz» jurnalynda ghana birer tarauy audarylyp basyldy jәne tútas kitap turasynda únasymdy pikir aityldy. Kezinde Memlekettik syilyqqa da úsynylghan edi - ghúzyrly jiyrma birdene kisiden bes-alty-aq dauys jaqtap shyqty; búl da sonau alapat jyldardyng zardaby - alys pen jaqyndy aiyra almaytyn, tek bir sәttik paydasyn ghana oilaytyn kórsoqyrlyq, buynymyzdy boylap, qanymyzgha singen teksizdikting naqty bir kórinisi. Sózindi sóilep otyrghan marghasqany syilamasan, qúnyng belgili boldy, seni eshkim de syilamaq emes. Alayda, aittyq - Valeriy Mihaylov ólmes, óshpes enbek jasady jәne búl taqyrypta, bayaghy Robert Konkvestting «Ýlken terror» kitabyndaghy tiyesili taraudy aitpasaq, birinshi boldy. Valeriy Mihaylovtyng qolynan shyqqan Asharshylyq shejiresin tolqymay oqu mýmkin emes.

Endi qazaq halqy úshyraghan jappay Asharshylyqtyng jalpy súlbasy turasynda azghana sóz.

Joyqyn apattyng alghashqy tolqyny Oktyabri tónkerisimen birge keldi. Orys sharualary arasynda: «Serp y molot, - Smerti y golod» («Oraq pen balgha, - Ashtyq pen ajal»), - degen mәtel bolghan eken. Azamat soghysy jәne oghan jalghas sovettendiru kezeninde búrynghy alyp imperiya shegindegi barlyq júrt japa shekti.  Áytkenmen, Qazaqstan jaghdayy ózgesherek edi. Óz tarabymyzdan aitsaq, «búratana» halyq jaylaghan basybayly otar. Týrkstan ólkesi esebindegi ontýstik oblystardy qamtyghan, 1921-1922 jylghy әuelgi asharshylyq múnyng aiqyn aighaghy. Jiyn sany bir millionday halyq qazagha úshyrady. Qazaq tarihynda búryn-sondy bolmaghan jaghday. Biraq búl - barlyq baqytsyzdyqtyng basy ghana eken.

1925 jyly Qazaqstandy birjola sovettendiru jәne janyshtau ýshin Ortalyq biylik qazaqtyng eline de, jerine de eshqanday qatysy joq Filipp Isaevich Goloshekin degen bireudi Ólkelik partiya komiyteti - Kraykomnyng birinshi hatshysy qylyp bekitedi. Qyrkýiek aiynda kelipti. Synnan ótken, shynyqqan, bayyrghy bolishevik eken. Býkilodaqtyq Atqaru komiytetining tóraghasy Yakov Sverdlovtyng eng jaqyn dosy, 1903 jyldan bastap bolishevikter qatarynda, 1912 jyldan Ortalyq komiytet mýshesi. Ótkendegi airyqsha bir enbegi - qúpiya kelisim nәtiyjesinde  jogharydan týsken pәrmen jónimen, 1918 jyly Ekaterinburgte Nikolay Ekinshi patshany býkil otbasy jәne qyzmetshi-qolandarymen qosa atqyzyp tastauy. Búdan songhy revolusiyalyq júmystargha da belsene aralasqan, Stalinmen jaqsy bilis, Leninning ózining aldynda bedeldi, Reseyding әr tarabynda Oktyabri jenisterin bekemdeushi. Qazaqstan kósemi bolyp taghayyndalghan tústa Ortalyq Komiytet mýsheligine kandidat. Senimdilerding ishindegi tandamaly qatarynda. Bir sózben aitqanda, raqym, meyirim, adamgershilik ataulydan ada, kәnigi jendet. Qazaqstangha arnayy, tótenshe tapsyrmamen kelgen, sondyqtan da 1925 jyldyng kýzinen 1933 jyldyng basyna deyingi, birinen biri ótken barlyq qylmysty isteri Ortalyq tarabynan ýnemi qoldau tauyp otyrghan. Qazaqstan shegindegi bar sharuasyn mýltiksiz atqaryp bolghannan son, yaghni, qoldan úiymdastyrylghan Ghalamat Asharshylyqtan keyin Mәskeuge alynady jәne mәrtebeli qyzmetke jegiledi. (Aqyry, qyzyl terror shyr ainalyp, bayyrghy kommunisterding óz basyna kelgen kezde, 1941 jyly atugha kesilgen. Qandy qylmystaryna qatyssyz, shet júrttyq shpion degen anayy aiyp negizinde. Keyin osy qatardaghy júrtpen birge tolyghynan aqtalady.)

Azamat soghysy jyldaryndaghy Sibir әmirshisi Kolchak aitty degen sóz bar. Búl qazaqtardy qolgha alu ýshin ziyaly bes jýz adamynyng kózin qúrtsa jetip jatyr, depti. Ejelden belgili aqiqat - әldebir erkin halyqty búghaugha týsiru, qúldyqqa jegu ýshin eng әueli onyng kóshbasshy kisilerin qatardan shygharu qajet. Búdan songhysy onay. Goloshekin Qazaqstandaghy bar sharuasyn osy, synnan ótken tәsil boyynsha bastaydy. Búl kezde búrynghy Alash Orda qayratkerlerining bәri de resmy qyzmetten shettegen, biraq әrqily jaghdayda, aghartushylyq júmystaryn jalghastyryp jatyr. Osylay qala bermeuge tiyis edi. Búl tarapta, yaghny Alashtyng aituly túlghalaryn birjola qúrtu baghdarynda, Mústafa Shoqaydyng sózimen aitqanda «Stalinning sýiemelindegi shalasauat... bolisheviyk» Túrar Rysqúlov bar qajyr-qayratymen, pәrmendi әreketke kirisken. Árqily ghúzyrly mekemelerge, sayasy polisiyagha, biylikke jaqyn jekelegen túlghalargha arnayy, ýsti-ýstine joldanyp jatqan jalaqor aryz-hattary óz aldyna, 1924 jyly kóktemde memleket jәne partiya basshysy Stalinning atyna, Mirjaqyp Dulatovty, Maghjan Júmabaevty, Ahmet Baytúrsynovty jәne taghy qanshama Alash arystaryn qaralaghan ýlken maghlúmdama týsirgen. Aqyrghy nәtiyje belgili - 1929 jyly qazaq halqynyng betke shyghar eng adal úldary týgelimen týrmege qamaldy, birazy atyldy, qalghany aidaugha ketti. Jalghyz Rysqúlovtyng enbegi emes, әriyne. Biraq dәl osy rette «shalasauat bolisheviktin» airyqsha belsendiligi, kóp úzamay-aq qajetti múrat - ýlken mansapqa jetkizgen satqyndyq qyzmeti de atausyz qalmaugha tiyis.

Búl kezde qazaq qayratkerlerining búrynghy Alash qozghalysyna qatynasyp ýlgermegen jas, jana bir toby - Smaghúl Saduaqasov, Súltanbek Qojanovtar bastaghan keyingi tolqyny qalyptasyp ýlgergen edi. Halqynyng taghdyryna beytarap qaray almaytyn taghy qanshama jan әrqily qyzmette jýr. Áli de kózi qúryp bitpegen últ ziyalylary óz aldyna. Goloshekin múnday «burjuaziyashyl últshyldargha» qarsy ayausyz kýres ashady. Qolynda ókimi bar, qazaq arasynan tabylghan qosshy-kómekshileri de birshama. Aqyry, «Saduaqasovshina» men «Qojanovshina» birjola «әshkerelenip», memleket qyzmetinde jýrgen, sovet ókimetine qarsylyghy joq, sonymen qatar, tughan halqynyng obalyn da esten shygharmaghan kommunisterding ózi shetke qaghylady. Últ mәdeniyetine qyzmet etip jatqan ziyalylar jóni aitpasa da belgili.

Sóitip, 1930 jyl qarsanynda Qazaqstan sheginde Goloshekinning tejeusiz biyligi ornady. Búl kezde iri baylardy kәmpeskeleu jýzege asyp, qazaq auylyn kolhozdastyru júmysy bastalghan. Ghalamat Asharshylyqtyng alghashqy sharty.

Goloshekinning Qazaqstandy sovettendiru jolyndaghy barlyq isin Stalinning ózi «birden-bir dúrys sayasat» dep baghalaydy. Búdan song Goloshekin mýlde erkin ketipti. Qazaq auylyn birjola sovettendirip, qazaq júrtyn týgelimen kolhozgha kirgizip, núrly, baqytty bolashaqqa jetkizu kerek eken. Bolishevikter biyligindegi barlyq tarapta jýrgizilip jatqan júmys. Biraq qazaq jaghdayynda tek qana sorgha bastaytyn ózindik ereksheligi mol. Jәne airyqsha astary bar zәndem is.

Álbette, eng basty baghyt-baghdar - jogharghy jaqtyng núsqauy. 1929 jyly jeltoqsanda BK(b)P - Býkilodaqtyq kommunist-bolishevikter partiyasy Ortalyq Komiytetining arnayy komissiyasy kolhozdastyru (kollektivizasiya) turaly sheshim dayyndaydy. Jobany talqylau kezinde Ortalyq Komiytet mýshelerining kópshiligi kolhozdanu ýrdisining tym shúghyl ekenin aityp, tiyesili týzetuler úsynypty. Alayda Stalin osy jedel qarqynnyng ózin tym sylbyr sanap, búl manyzdy sharuany tezdetuge núsqaydy.Osy orayda Resey Sovnarkomy - Halyq komissarlar sovetining orynbasary T.Rysqúlov Stalinning ózinen ótken «solaqay» bolyp shyghady. Jobany talqylau kezinde arnayy úsynys týsiripti (3 yanvari, 1930). Kolhozdanu isin shapshandatu ýstine, alghashqy jobadaghy birshama jenildikter, mәselen, kolhozgha tartylghan sharuanyng óz otbasynda azghana mal qaluy, kolhozgha enu jәne ketu erkindigi esepten shygharylady. Al tek mal sharuashylyghyna ghana qaraghan Qazaqstan jaghdayy әuelgi, 1935 jylghy mejeden shegerilip, Reseyding astyqty audandarymen bir mezgilge belgilenedi. Yaghni, baytaq el 1931 jyldyng kýzi, assa 1932 jyldyng kóktemine deyin týgeldey kolhozdasuy shart. T.Rysqúlovtyng tiyesili týzetuleri engizilgen eng songhy núsqa 1930 jyldyng 5 yanvarynda bekipti.

Búdan songhy jaghday belgili. Ukraina men Edil boyynda, Qazaqstan men Teristik Qapqazda jappay asharshylyq bastaldy. Orys tarihshylary men jazushylary Resey shegindegi kóldeneng apattyng Stalinnen songhy eng basty kýnәkary - Túrar Rysqúlov boldy dep atap kórsetedi. Al biz búl kisini qazaq halqyn Asharshylyq azabynan qútqarushy últtyq qaharman retinde dәriptep jýrmiz. (Tilge tiyek bolyp kelgen ózgeshe hattar jóni: әuelgi, ýstirt eki hat 1932-1933 jyldardyng japsarynda jazylghan, al birshama tolyq, ýshinshi hat - 1933 jyl, 9 mart, Goloshekin ornynan týsken son, Ortalyq Komiytetting arnayy sheshiminen keyin; búl kezde qazaq qyrylyp bitken; ózi kýndelikti kiresili Stalinge bar jaghdaydy tym qúrsa bir jyl, tipti, jeti-segiz ay búryn mәlimdeuge múrshasy kelmegen, nemese, osynyng bәrine sening ózing jauapkersing dep sógis arqalaudan qoryqqan...) Biraq  biz qalay býrkemelesek te, aqyr týbi shyndyq ashylmay qalmaydy eken. Búl rette әuelgi naqty derek «jylymyq» kezi, «Voprosy istorii» jurnalynyng 1964 jylghy 1-sanynda jariyalanghan edi. Sodan song qazaq tarabynda alghash ret 1989 jyly, «Júldyz» jurnalynyng 7, 8 sandarynda aityldy.

Partiyalyq, atauly núsqaudan song Goloshekin birjola kýshine kirdi. Áldeqanday bóget jasauy mýmkin últ ziyalylarynyng kózi tirileri alys aidauda, birli-jarym basy bostany syrt aimaqtarda jәne qoldarynda ne biylik, ne baspasóz joq. Goloshekin óz tóniregine sanasyz ghana emes, airyqsha jandayshap últ satqyndaryn toptastyrady. Qazaq auylyn birjola túralatu, barlyq halqyn jerge tyghu baghdaryndaghy jappay qaraqshylyq bastaldy. Iri baylardan song orta sharualardyn, oghan jalghas taqyr kedeylerding ózining qoldaghy barlyq maly kәmpeskege týsedi, tartyp alynady. Álbette, qarsylyqsyz bolmaghan. Biraq halyq qarusyz. Elding әr tarabyndaghy narazylyq, kóterilis atauly qangha boyalyp basyldy. Aqyry, 1931 jyly syz bergen Asharshylyq 1932 jyly jappay apatqa úlasady.

Birden-aq dabyl qaghylghanyn kóremiz. Asharshylyq, bosqyn jayy Qazaqstan ókimetining kóz aldynda, Mәskeudegi Ortalyqqa da maghlúm. Qater qarasynyn eng aldymen tanyp, jogharygha habarlaghan - Resey, Batys-Sibir kraykomynyng birinshi hatshysy, últy latysh Robert Eyhe bolghan siyaqty. Bosqyn qazaqtar, ash qazaqtar temirjolmen qaptap kelip jatyr, ólip jatyr degen. Arnayy súrau týskende Goloshekiyn: bizde bәri dúrys, eshqanday sebep joq, búl qazaqtar kóshpendi halyq, qydyryp, qanghyryp jýrgen degen túrghyda jauap qaytarsa kerek. 1932 jyldyng 8 martynda ýiles aqpar Orta-Edil (Sredne-Voljskiy) kraykomy tarabynan da kóteriledi. Kәmpeskeden qashqan bay-qúlaqtar degen resmy qatynas týsedi. Jәne Resey shegindegi tiyesili aimaq, oblys basshylaryna múnday qashqyndardyng bәrin tútqyndap, Qazaqstangha qaytaru turaly talap qoyylypty. Sonday-aq, aidaudaghy sayasy aiyptylar: V.Ioganson, O.Selihova, P.Seminiyn-Tkachenko, Yu.Podbeliskiy, A.Flegontovtar 1932 jyly 1 fevralida - eng bir qajetti kezende, Mәskeudegi ghúzyrly biylik atyna arnayy hat joldapty. Osy jyly jazda Ghabit Mýsirepov, Mansúr Ghataulin hәm Mútash Dәuletqaliyev, Qadyr Quanyshev, Embergen Altynbaevtar qol qoyghan "Beseuding haty" jәne joldanady. Qater dabyly osy, býginde belgili sanauly derektermen ghana shektelmese kerek. Alayda, múnday tótenshe aqpardyng barlyghy da ótirik, tap jaularynyng sosialistik qúrylys tabystaryn kóre almaghan arandatushylyghy degen jeleumen mýlde eskerusiz qalady. Jәne dabyl kóterushilerding barlyghy da qatang jauapqa tartylghan, kópshiligi erteli-kesh "halyq jauy" retinde atylyp ta ketken.

Qazaqty jappay qyrghyngha úshyratqan nauqan kezinde Qazaqstan Ólkelik partiya komiytetining ekinshi hatshysy İzmúqan Qúramysov pen Ólkelik Halyq komissarlar sovetining tóraghasy Oraz Isaev Goloshekinning ózinen de asyp týskenin kóremiz. Al «Qazaqstan aqsaqaly», yaghny Atqaru komiytetining basshysy sanalatyn sauatsyz Eltay Ernazarov bas shúlghumen bolypty. Dәrejesi tómenirek jandayshaptardyng da aty-jóni týgel belgili, shetinen tizip atay bersek, taqyrybymyzdyng úshyghynan adasamyz. Osylargha kerisinshe, ókimet tóniregindegi birli-jarym azamattardyng qauip oilaghan, tughan júrtyn apattan arashalamaq bolghan jasqanshaq talabynyng ózi ayausyz janyshtalyp otyrghan. Qasaqana, josparly genosid degen osy emes pe. Ádepki nauqan bolsa, qateden ketse, sol 32-jyldyng kýzine jetpey-aq bar jaghdaydy týzetuge bolatyn edi. Qazaq shyghynyn birer jýz myn, assa jarym millionmen shekteuge mýmkin edi. Kerisinshe, osy jazda halyqtyng qolynda qalghan eng songhy búzau-torpaqqa deyin tartyp alynady. «Asyra silteu bolmasyn, asha túyaq qalmasyn!» - degen zәrli mysqyl osy kezde shyqqan.

Býkil qazaq dalasyn qaptay jayylghan, mynghyrghan tórt týlik týgel qoldy bolghan eken. Iri qara men túyaqty mal, kemite eseptegenning ózinde ondaghan million. Al, kәmpeskege týsirdi. Sodan song qayda jiberdi? - degen saual tumaghy oryndy. Búrynghy-songhy zertteushilerding eshqaysysy búl jaghyna barmaydy. Bolishevikter sonshama maldy ne qyldy? - Ghúzyry joghary BK(b)P Ortalyq Komiytetining 1929 jylghy 20 dekabridegi "Et problemasyn sheshuge qatysty sharalar" deytin atauly qaulysy boyynsha, Rossiyagha aidady. Jazda ayaghymen ketse, qysqa qaray soyyp, qatqan óli etke ainaldyryp, eshelon, sostavymen poyyzgha tiyep, ishki aimaqtargha jóneltti. Sosialistik qúrylys jolynda enbek etip jatqan orys proletariatynyng auzyn maylau ýshin. Sibirden bastap, Moskva, Leningradqa deyin. Bәlkim, odan arygha - dostas Batys elderine asyruy da ghajap emes. Halqy ashtan qyrylyp jatqan Ukrainadan tәrkilengen astyqty Germaniyagha jóneltken ghoy, Qazaq dalasynan nәr alghan dәmdi, semiz etting bir bóligi dәp osy kezde kommunizmning eng jaqyn tuysy fashizmning tuyn kótergeli jatqan aghayyn júrttyng sybaghasyna tartyluy kýmәnsiz.

Aqyry, tirshilik kózi - talaugha týsken, iz-týzsiz joghalghan tórt týlik maldyng sonynan mal iyesi qosa ketti. 1932 jyldan 1933 jylgha qaraghan qys ailarynda býkil qazaq halqy jusap qaldy...

Qansha jazsanyz da, qalay jazsanyz da qasiret jayyn aityp tauysa almaysyz. Arylmas qayghy. Orny tolmas qaza. Alash júrtynyng arghy-bergi tarihynda bolmaghan apat. Býgingi nәtiyjesin kórip otyrmyz. Zardaby seksen jyl emes, segiz ghasyrgha ketetin zúlmat...

Qashanda zorlyqshyl imperiya ataulynyng týpki sayasaty bireu-aq: ýstemdik, óktemdik. Qarsylyq serpin ghana emes, әldenendey narazylyq lebining ózin ayausyz janyshtaumen qatar, búra tartugha jol qaldyrmay, bәrin aldyn-ala rettep otyru, yaghny biyleushi әuletting býgingi kenshilik, ertengi kenish ghúmyryn qamtamasyz etu. Osy orayda, bolishevikter ókimeti nendey kýnәsi ýshin býkil qazaq halqyn ólim jazasyna kesti degen júmbaqty saual shyghady. Jalghyz-aq jauaby bar - kenbaytaq jeri ýshin!..

Imperiyanyng Batys aimaghyndaghy, ol da qyrghyngha úshyraghan Ukraina turaly aitpay-aq qoyalyq. Ukraindar búl mәselening týiinin bizden kóp búryn sheship qoyghan. Genosiyd. Bizde de genosiyd. Yaghni, kópke belgili, jalpaq tilmen aitsaq, júrtshylyqtyng belgili bir bóligin, tútas halyqtardy nәsildik, últtyq, nemese diny sebeptermen qyrghyngha úshyratu! Dese de... Ózbek aman. Qyrghyz aman. Týrkmenge de tiyisken joq. Nәsili bir, tegi oraylas, tili ýiles, dini ortaq aghayyndar ishinde «ayryqsha tandau» qazaqqa týsipti. Nege? Nege ghana qazaq qyrylugha tiyis edi? Ayttyq. Negizgi jauaby anyq. Kenbaytaq jeri ýshin. Jәne... ejelgi, eski kek jónimen. Yaghni, búdan jeti, alty, bes ghasyr búrynghy, bolghan, bolmaghan zorlyq, zәbirding qarymtasyna.

Patshalyq imperiya kezinde kóterilgen mәsele. Resey tarihy barlyq uaqytta da «qyrghyz-qaysaq» júrtyn bayaghy «tatar-mongholdyn» jalghas múrageri sanaghan. Jәne búl - ghylymy túrghyda dәleldengen jaghdayat. Alghash N.Karamzin tarihynda eles bergen. Búdan song tarihshy-etnolog N.Aristov qazaq ru-taypalarynyng shyghu tegin zerdeley kelse, búl halyq Shynghys han túsynda «tatar» atalghan qauymnyng tikeley jalghas, sarqyty dep dәiektegen. Endi bir ataqty oqymysty G.Grumm-Grjimaylo da Shynghys hannyng tuy astynda bolghan belgili rulardyng birazyn keyingi qazaqtan tabady. Ataqty qalamger V.Korolenko Qazaq dalasyna qatysty joljazbalarynyng birinde keshegi Shynghys han úrpaqtary býgin júpyny malshygha ainalypty degen. Oraylas mysaldy kóptep keltiruge bolady. Múnyng bәri - únamdy túrghydaghy, tanymdyq bayyptaular. Osyghan kerisinshe, imperiyalyq astam kózqaras, ashyq jaulyq pikirler de kóp boldy. Mәselen, 1907 jyly Memlekettik Dumada jәne Jer iygeru departamentinde: «Qazirgi qazaqtar - keshegi Shynghys han Ordasynyng úrpaghy, sondyqtan olardy Amerikadaghy qyzylteri júrt siyaqty, birjola joyyp jiberu kerek!» - degen soyqandy sóz ashyq aitylypty. Kezinde Álihan Bókeyhanov qarsy dauys kótergen.

Arada on jyl ótpey, tónkeris boldy, patshalyq biylik kommunist-bolishevik biyligimen almasty. Alayda, ghasyrlar boyghy imperiyalyq pighyl ózgere qoymapty. Týrkstan ónirindegi, 1918 jyly bastalghan alghashqy Asharshylyq kezinde, ghúzyrly bolishevikterding biri Tobolin ókimetting resmy mәjilisi ýstinde: «Qazaqtar ekonomikalyq túrghyda әljuaz halyq retinde onsyz da qyrylyp ketuge tiyis, sondyqtan әldenendey kómek kórsetiluining ózi әbes», - dep mәlimdeydi. Bәri bayaghysha. Búrynghydan basqaday úrandar kóterilgenimen, ejelgi imperiyalyq sayasat odan әri jalghasty. Endi patsha zamanyndaghy, ezilgen últtargha ara týser orys ziyalysy joq, zan-nizam, adamgershilik, izgilik atauly ayaqqa basylghan, biyleushi jana әulet - kommunister jyrtqysh imperiyanyng órisin búrynghydan әrmen keneyte týsuge baryn saldy. Bolishevikter ókimeti patshalyq zamanda kónilde túrsa da mýmkin bolmaghan jaghday - býtin tirshiligi mal sýmesine ghana qaraghan qazaq halqyn birjola qúrtudyng tótenshe amalyn oilap tauypty. Izgilik ataulynyng qolqa-tamyry ortaq desek, zúlymdyq ataulynyng nәsil-tegi joq eken. Bar jarlyqtyng basynda túrghan Stalinning últy gýrji, negizgi, jauapty oryndaushy Goloshekin - joyyt, onyng ózinen de asyp týsken eng senimdi jandayshaptary Isaev pen Qúramysov - qazaq, bәrine ortaq sypat - naghyz bolisheviyk-kommunister, al olardyng az uaqytta abyroymen atqaryp shyqqan zúlymdyq isteri - imperiyalyq sayasat shenberinde, imperiyanyng mәngilik mýddesi jolynda. Osyghan oray jýrgizilgen útymdy júmys nәtiyjesinde, ainalasy bir jarym-eki jylda ýsh myng jyldyq tarihy bar, nesheme ghasyr boyy býkil Ortalyq Aziyany dýbirletken úly halyqtyng basym kópshilik bóligin qan shyqpaghan qasap qyrghyngha týsirip, qalghan azshylyghyn mýsәpir jaghdaygha jetkizipti. Kenbaytaq dala qanyrap qaldy. Endi búl jana, azat otardy óktem, biyleushi nәsil - jana júrtpen toltyru qajet edi. «Álmisaqtan iyen jatqan» aimaqta «Tyng kóteru» degen úran astynda. Alayda, búl kezde әlemdik jyrtqysh imperiyalar ózara jaghalasyp ketti. Qazaqstan - auyr jenilisterge úshyraghan Sovettik Rossiya ýshin sarqylmas qazyna, artyq-auys adam ataulyny aidap tyghatyn jappay týrmege ainaldy. Soghystan songhy kezende, az-maz es jighan son, 50-jyldardyng basynda búrnada irkilip qalghan «Tyng kóteru» - otarlyq shapqynnyng jana bir dәuiri bastalady. Ózgeshe qysym, zúlmattyng bәrin aitpaghanda, 1959 jylghy sanaq boyynsha, qazaq halqy ózining tarihy otanynda barlyq júrttyng ýshten birine de jetpey qalady - nebәri jiyrma toghyz payyz... oghan jalghas súmdyqtardy, býgingi, birshama ósip-ónsek te tensizdik jaghdayyndaghy mýshkil halimizdi tәptishtemey-aq qoyalyq. Basqa bir kitap, basqa bir enbekterding sybaghasy.

1932-1933 jylghy, Sovet ókimeti qoldan úiymdastyrghan ayausyz, zúlmat Asharshylyq kezinde qansha qazaq shәiit ketti? Ár tústa әrqily san aityldy. Dýmshe kommunist, kezinde Alash azamattarynyng aqtaluyna qarsy bolghan B.Tólepbaev bir millionnan asyrmaydy. Bolisheviktik sanadan arylmaghan, býgingi egemen ókimetpen jalghas shalaghay demograf M.Tәtimov bir million jeti jýz myngha tireydi. Alghashqysy kópe-kórneu jalghan, keyingisi oi-jota dolbar. Kolhozdastyru tarihyn teksergen, negizinen Asharshylyq emes, kәmpeske jәne bosqyndar mәselesin sóz etken Talas Omarbekov eki million eki jýz otyz mynmen shekteydi. Búl da resmy esep, ókimettik qújattar negizinde shygharylghan týiin. Basqa bir túrghydan qaraghanmen, biz de dәlme-dәl aita almaymyz. Óitkeni, Asharshylyq qarsanyndaghy qazaqtyng úzyn sany naqty belgisiz. Bar derek - kemshin, azaytylghan jaghdayda. Kerisinshe, Asharshylyqtan songhy maghlúmattar týgel eselep ósirilgen, jalghan. Áytse de, Asharshylyq qúrbandarynyng jalpy sanyn shamalap kórsetuge mýmkindik bar. Jalpy sany bolmasa da, býkil qazaq qúramyndaghy ýles salmaghyn.

Biz mana 1932-1933 jyldar býkil halyqtyng anyq ýshten ekisin, bәlkim, tórtten ýshin jalmady dedik. Qazaq Asharshylyghynyng aumaghy men súlbasy basqaday qorytyndygha jol qaldyrmaydy. Al shamalap aitqanda qansha jan desek... eskilikti derekterge sýienu qajet bolady. Imperiya shegindegi qazaq 1897 jylghy Býkilreseylik sanaq boyynsha, tórt million jәne seksen tórt myn. Búdan songhy 1916 jyl dýrbeleni, Azamat soghysyna jalghas qiyndyqtar bar. Dese de, alash júrtynyng ortasy oiylmaghan. Otyz bes jyl orayynda eki ese óspegenning ózinde, bes-alty milliondy erkin enserui anyq. Kemitip aitqanda. Osyghan oray men Ghalamat Asharshylyq kezinde kemi ýsh, әitpese tórt million halqymyz qazagha úshyrady dep bilem. (Ekinshi bir esep - jeti millionnyng beseui ketti.)

Apat aimaghyn elesteteyik. Asharshylyq býkil Qazaqstan shegin tolyq qamtydy. Edildi saghalay bosqyn tapqan Batys shekara, Ózbek, Qyrghyzgha ótetin Týstik shekara, Qytaygha qaray qashatyn Shyghys shekara demesek, býkil Ortalyq - kenbaytaq Qazaq jerindegi qisapsyz halyqtyng onnan toghyzy jusap qaldy. Qiyametten ótip, tiri shyqqandardyng әngimesi basqaday esepke jol qaldyrmaydy. Reseymen shektes, neshe myng shaqyrymdyq Soltýstik shekaradan ótkender týgelge juyq barghan jerinde ashtan, nemese tayaqtan óldi. Keyingi orys jazushylarynyng dәiekti kuәligi bar. Basqa taraptaghy shekaralardy da sóz ýshin ghana aityp otyrmyz. Áuelde olar da el ishinde jappay qyryldy, dәrmeni bitip, jolda qaldy. Jetkenderi, ótkenderi besting biri, bәlkim odan da kem. Ótkennen song da jarylqanghany shamaly. Batysta Edilge jetkender Qazaqstan sheginen tysqary qazaqtargha baryp pana tapty, úly dariyanyng boyynan balyq aulap ýnem aiyrdy. Shyghysqa úmtylyp, Qytay shekarasynda qyzyl saqshylardyng qorghasyn janbyrynyng astynda jyghylghannan qalghan júrt ta qazaq arasyna jetip, ólmes talghajau tapty. Ózbekke jetkender jas qyzdaryn satty, altyn alqa, aq kýmisterin bir japyraq nangha aiyrbastady. Qyrghyzgha jetkender tonyn sypyryp, etigin sheship berdi. Kýni keshe ghana jarym dýniyeni toltyryp túrghan, baylyghy shalqyghan darqan qazaqty eshkim de esirkemepti. Qúday ayamaghan halyqqa kimning jany ashymaq... Qay tarapta da túzy tausylmaghan sanauly kisiler ghana aman shyghypty.

Bayyptap, tekserip qarasanyz, qazir Qazaqstan sheginde jer basyp jýrgen әrbir qazaqtyng sol, Asharshylyq kezenin ótkergen әulet-júraghaty әldebir kezdeysoq, sәtti jaghday nәtiyjesinde ghana tiri qalghanyn aighaqtar edik. Býgingi ýlkender ózderining әkeleri men atalarynan estigen әngime, erteli-kesh tanbagha týsken naqty kuәlikter búghan eshqanday kýmәn qaldyrmaydy. Eshbir zamanda eshbir halyqtyng basyna týspegen jahannamsyz tozaq.

IYә. IYsi qazaqta Asharshylyqqa úshyramaghan otbasy qalmady dedik. Jalpylay aitylghan sóz. Jarty kýn taryqpay, jayrandap ótken kisiler de bolypty. Sol qylmysty nauqangha dem qosqan bolishevik basshylar, audandyq, auyldyq dengeydegi jendet belsendiler. Solardyng úrpaqtary býginde el biyliginde otyr.

Asharshylyq - demografiyalyq apat qana emes, ruhany apatqa da úlasqan zúlmat eken. Súmdyqtyn, jetesiz mәngýrt jaghdaydyng mynnan birin ghana aitayyq. Qazaq halqyn seksen jylda onalmaghan, jýz alpys jylda da neghaybyl, bәlkim eshqashan orny tolmas apatqa úshyratqan Asharshylyq turasynda aitudyng ózi kýnә sanalady. Tәuelsizdik aldyq, jarylqandyq degennen beri jiyrma jyl ótse de, Asharshylyq qúrbandaryn eske týsirer eshqanday nysan joq. Apattyng 70 jyldyghy atausyz qaldy. Zertteu, bilu, tanym jaghy mýlde jabyq jatyr.

Biraq ótken tarihty jarym әlemdi qandy shengelinde ústaghan kommunistik biylik te ózgerte almady, onyng býgingi jalghasy - egemen ókimetimiz de jauyp tastay almaq emes. Atýsti, shaghyn maqalada túnshyqqan, mәngilik sherding bir týidegin ghana syrtqa shyghardyq. Neshe tom kitap jazsaq ta, bar Súmdyqty aityp týgese almas edik. 1932-1933 jyldardaghy Ghalamat Asharshylyq - qazaq jýregindegi aiyqpas qayghy, jazylmas jara. Atannan tartyp, ózinnen ótip, úrpaq, zәuzatynnyng sýiegimen keter múng men zar. Alapat qyrghyn. Eshqashan úmytylmaugha tiyis zúlmat.

Osyghan kerisinshe, sýiikti ýkimetimiz ben biyleushi partiyamyzdyng bar isi basqasha shyghyp otyr. Seksen jyldyghynyng siqy mynau, Toqsan jyldyghy elener, elenbes, aldaghy Alash júrty Jýz jyldyghyn kýnirenip eske aluy kýmәnsiz deymiz. Týbegeyli zertteuler jaryqqa shyghady, ótkendegi estelikter keninen jariyalanady, ol kezde basqasha atalatyn Qazaq astanasy men Almatyda ghana emes, aimaqtyq ýlken qalalarda, tipti, kishi-girim auyl, kent ataulynyng bәrinde әrqily sypattaghy arnayy eskertkishter túrghyzylady. Eng bastysy - ótken Súmdyqta omyrayghan ortasyn toltyrudyng tótenshe amaldary qarastyrylyp, jýzege asa bastaydy. Yaghni, elimiz shyn mәnisindegi tәuelsizdikke jetip, respublika shegindegi barlyq isti ong jolmen, jer iyesi bayyrghy halyqtyng maqsat-mýddesi túrghysynan sheshuge úmtylady degen sóz.

Bizding otyz jasymyzda jazylyp, әupirimmen әreng jaryqqa shyqqan alghashqy bir romanymyzda astarlap aitylghanday, Asan Qayghy arman etken, yaghny jat júrttyng teliminen tys kenshilik, kenish zamandy ózimiz kórermiz, kórmespiz, qazirgi jas әuletimizding sol kýnge jetui haq, al nemere-shóberelerimiz óz Eli - ejelgi әri Jana Júrtta ghúmyr keshuge tiyis.

12.III.2012, Praga

«Abay-aqparat»