QR Parlamenti Mәjilisining Tóraghasy Núrlan Nyghmatulinning jetekshiligimen ótken jalpy otyrysta deputat, «Núr Otan» HDP fraksiyasynyng mýshesi Aldan Smayyl QR Premier-Ministri Kәrim Mәsimov myrzanyng atyna deputattyq saual joldady.

«Qúrmetti Kәrim Qajymqanúly!

Bizding әleumettik-mәdeny saladaghy jenisimiz-barsha qazaqstandyqtardyng últtyq qúndylyqtardy qúrmetteui, ózara syilastyq pen bauyrlastyq. Búl qoghamdyq ómirding barlyq salasynan, onyng ishinde memlekettik tilge degen ynta-yqylastan aiqyn kórinude. Elbasynyng 2017 jyly halyqtyng 80, 2020 jyly 95 payyzy qazaq tilin bilip, on jylda mektep týlekterining bәri osy tilde sóileytin bolsyn degen tapsyrmasy jappay qoldau tapty.

Osynday ruhany ýilesimdilik kezeninde memlekettik tilding bedelin kóterip, ony qazirgi zamanghy ghylymiy-tehnikalyq órkeniyet tiline ainaldyru barshamyzdyng asa manyzdy mindetimiz. Ana tilimiz «Nazarbaev uniyversiyteti» arqyly iygeriletin jana mamandyqtar men bilim salalarynyn, innovasiyalyq-industriyalyq baghdarlama arqyly payda bolatyn tyng kәsipterdin, barlyq dengeydegi elektrondy aqparat qúraldarynyng tili bolugha tiyis.

QR Parlamenti Mәjilisining Tóraghasy Núrlan Nyghmatulinning jetekshiligimen ótken jalpy otyrysta deputat, «Núr Otan» HDP fraksiyasynyng mýshesi Aldan Smayyl QR Premier-Ministri Kәrim Mәsimov myrzanyng atyna deputattyq saual joldady.

«Qúrmetti Kәrim Qajymqanúly!

Bizding әleumettik-mәdeny saladaghy jenisimiz-barsha qazaqstandyqtardyng últtyq qúndylyqtardy qúrmetteui, ózara syilastyq pen bauyrlastyq. Búl qoghamdyq ómirding barlyq salasynan, onyng ishinde memlekettik tilge degen ynta-yqylastan aiqyn kórinude. Elbasynyng 2017 jyly halyqtyng 80, 2020 jyly 95 payyzy qazaq tilin bilip, on jylda mektep týlekterining bәri osy tilde sóileytin bolsyn degen tapsyrmasy jappay qoldau tapty.

Osynday ruhany ýilesimdilik kezeninde memlekettik tilding bedelin kóterip, ony qazirgi zamanghy ghylymiy-tehnikalyq órkeniyet tiline ainaldyru barshamyzdyng asa manyzdy mindetimiz. Ana tilimiz «Nazarbaev uniyversiyteti» arqyly iygeriletin jana mamandyqtar men bilim salalarynyn, innovasiyalyq-industriyalyq baghdarlama arqyly payda bolatyn tyng kәsipterdin, barlyq dengeydegi elektrondy aqparat qúraldarynyng tili bolugha tiyis.

Bizding Respublika Ýkimetine osy maqsatta jasaghan úsynystarymyz nazargha alynghanymen, bayau oryndaluda. 2008 jyly «Memlekettik til - qazirgi zamanghy aqparattandyru tili» atty baghdarlama jasau mәselesi Bilim jәne ghylym ministrligi men Aqparattandyru jәne baylanys agenttiginde talqylanyp, birqatar  mindetter atap kórsetilgen bolatyn. Myna sharalar jýzege asyrylugha tiyis delinse, olar әli kýnge ózekti bolyp otyr.

1.     Qazaq tilining transliyterasiyalyq әlipbiyin әzirleu.

2.     Latyn grafikasyna negizdelgen jana aqparattyq әlipbiyding internet jelisine iykemdelgen jenil, әri aqparat syiymdylyghy mol elektrondyq ýlgisin әzirleu.

3.     Qazaq tilining sózdik qory ýnemi janartylyp, jetildirilip jәne tolyqtyrylyp otyratyn ashyq jýie týrindegi elektrondyq-kompiuterlik bazasyn jasau.

4.     Baylanys operasiyalaryn, úyaly telefon arqyly beriletin jәne alynatyn aqparatqa qatysty basqa da operasiyalardy qazaq tilinde oryndaudyng baghdarlamasyn dayyndau.

5.     Úyaly baylanys pen elektrondyq ýkimet, internet jelisine qatysty qazaq tilindegi Týsindirme sózdigin, eki tildi (qazaq-orys, orys-qazaq) jәne ýsh tildi (qazaq-orys-aghylshyn) sózdikterin әzirleu.

6.     Qysqasha jәne ortasha kólemdi aqparattyq tehnologiyalargha qatysty jana ataulardy qamtyghan eki tildi, ýsh tildi sózdikter jasau.

7. Elektrondy aqparattarda qoldanylatyn qazaq tilining grammatikasyn dayyndau.

Kórip otyrsyz, qyruar ghylymy júmys atqarugha tura keledi. Múnday sharalarsyz qazaq tilin qazirgi zamannyng elektrondy aqparat tehnologiyasy men halyqaralyq informasiya almasu qyzmetine engize almaymyz. Sondyqtan biz atap kórsetken mәseleler boyynsha «Memlekettik til - qazirgi zamanghy aqparat tili» memlekettik baghdarlamasy qabyldanyp, iske josparly týrde kirisuimiz kerek. Búl maqsatqa respublika ghylymynyng barlyq salasy, atap aitqanda lingvistika, aqparat jәne baylanys, terminologiya, informatika, kompiuterlik grafika, telekommunikasiya salalary  atsalysugha tiyis.

Memlekettik organdardyng internet-resurstaryndaghy memlekettik tildegi aqparattar jetkiliksiz. Búl mәseleni retteu ýshin 2010 jylghy 15 shildede qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine «elektrondyq ýkimetti» damytu mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zanyna memlekettik aqparattyq jýielerdegi qazaq tilindegi aqparattyng kólemi orys tilindegi aqparattyng kóleminen kem bolmaugha tiyis degen norma engizildi. Degenmen, búl talap býgingi kýnge deyin oryndalmauda. Túrghyndardan memlekettik internet-resurstarynda memlekettik tilde jetkilikti aqparat ala almay otyrghandyghy jóninde aryz-shaghymdar týsude.

Osy rette memlekettik aqparattyq jýielerde qazaq tilinde aqparattardyng ornalastyruy turaly jogharyda atalghan normanyng oryndaluyna monitoring jýrgizu qajet.

Sonymen qatar, búl mәseleni qalypqa keltiru ýshin memlekettik organdardyng sayttarynyng qúrylymy men olardy toltyru boyynsha arnayy memlekettik standart qabyldau qajet.

Aqparattyq-kommunikasiyalyq tehnologiyalar salasyn memlekettik tilde damytugha tosqauyl bolyp otyrghan faktorlardyng biri - ortaq terminder jinaghynyng joq boluy. Sondyqtan mýmkindiginshe jyldam týrde qazaq tilinde aqparattyq-kommunikasiyalyq tehnologiyalar salasy boyynsha terminder jinaghyn (glossariyin) әzirleu qajet.

Respublika túrghyndarynyng internet baylanysymen qamtyluynda aqparattyq tensizdik oryn aluda. Mysaly, býgingi kýnge deyin auyldyq jerler sapaly kenjolaqty jәne mobilidi internet jýiesimen qamtamassyz etilmegen. Auyl túrghyndary mobilidik internetting sapasy nashar bolghanymen qala túrghyndarymen birdey tariftermen tólem jasaydy.

Auyldyq jerlerding mobilidik baylanys stansalarymen qamtyluy, ónirlerde qosymsha stansalar salu jospary turaly aqparat berudi súraymyz.

Qazaq tilinde mobilidik baylanystaghy SMS habarlamalar tariyfi latyn әripterine qaraghanda eki ese joghary. Búl jerde memlekettik tildi kemsitushilik joq pa degen zandy súraq tuyndauda. Aqparattyq tehnologiyalardyng erekshelikterine qaramastan SMS habarlamalar baghasyn bir qalypqa keltiru qajet. Kerek dese qazaq tilinde jiberiletin SMS habarlamalar tariyfin eki ese tómendetu әdil bolar edi.

Osymen birge, atalghan maqsat-mindetterdi jýzege asyrudy zang arqyly qamtamasyz etu qajet. Al qoldanystaghy Til turaly zanda tildi elektrondy aqparat tiline ainaldyru sekildi manyzdy mindetter qarastyrylmaghan.

Oy-úsynys týrinde aityp otyrghan talabymyz osy.

Jauabyn QR Zandarynda kórsetilgen tәrtippen jazbasha beruinizdi súraymyz».

Osy deputattyq saualdy qoldap әriptesi Múrat Ábenov qol qoyghan.

Mәjilisting baspasóz qyzmeti