Sibir jaqtan Semeyge engen jolaushy osy bir tústaghy tabighat auysymyn ilezde bayqar edi. Jap-jasyl orman-toghayly, qaraghayly ólke qalany basyp ótip týstikke qaray bet alghanda qúba jon, sary belge ainalyp shygha keledi. Arqanyng bir sheti. Kódesi men jusany, seleui men kókpektisi biyiktep óspese de, kólbeuinen súlap jatqan dalanyng birden-bir әri osy tyqyr shópter. Uildegen dala jeli qyr shýiginin teniz aidynynday tolqytyp túrady.

Sibir jaqtan Semeyge engen jolaushy osy bir tústaghy tabighat auysymyn ilezde bayqar edi. Jap-jasyl orman-toghayly, qaraghayly ólke qalany basyp ótip týstikke qaray bet alghanda qúba jon, sary belge ainalyp shygha keledi. Arqanyng bir sheti. Kódesi men jusany, seleui men kókpektisi biyiktep óspese de, kólbeuinen súlap jatqan dalanyng birden-bir әri osy tyqyr shópter. Uildegen dala jeli qyr shýiginin teniz aidynynday tolqytyp túrady.

Semeyden shyqqannan keyin Kýshikbau búlaghynan óttik. Búl jerde Múhtar Áuezovting «Qorghansyzdyng kýni» atty әngimesindegi basty keyipker Ghaziza jerlengen. Uaqtyng batyry Kýshikbay beyiti de osy jerde. Odan keyin Ýshtóbe, Itjon, Qanay, Jymba atty jerler sonymyzda qaldy. Múnyng bәri «Abay joly» tarihy epopeyasyndaghy oqighalardy bastan ótkergen, qym-quyt zamananyng ýnsiz kuәgerleri bolghan tarihy ónir. Jalpy, Abay audanyna joly týsken meyman «Abay joly» epopeyasyn qayta paraqtap shyqqanday әserde bolatyny ras. Biz de búl sezimnen tys qala almadyq. Tang bozarghanda jolgha qamdanyp, kýn arqan boyy kóterilgende «bismillә» dep qaladan shyqqan edik. Týs әletinde  Bórilige keldik. Búdan әri qaray Qasqabúlaq, Abay búlaghy degen jerlerdi basyp óttik. Búl jerde 1845 jyly 10-tamyz kýni Abay atamyz dýniyege kelgen búlaq bar. Jergilikti júrt ta, syrttan kelgen meyman da búl búlaqty qasiyetti sanaydy. Odan әri qaray Enlik-Kebekting eskertkishi. Tórt qabyrghaly, shanshyla salynghan qyrly kýmbezdi Enlik-Kebek eskertkishining sol jaghynda Eraly jazyghy kósilip jatyr. Eraly - qasiyetti, din jolyndaghy aruaqty jan bolghan eken. El-júrt Eraly beyitining janynan qol jayyp, qúran baghyshtap ótedi. Búl beyit joldyng sol jaghynda alystan múnartyp kórinedi. Sonday-aq jol Aqshoqy, Jiydebaymen jalghasady. Abay atamyz osy jerlermen Semey qalasyna aptalap jýrip keledi eken.

 

Bórili

 

Bizding jolkeruenimiz birinshi úly Múhan, Múhtar Áuezov tughan, balalyq baldәurenin ótkizgen Bórilige kep toqtady. Qazaqtyng zanghar jazushysyn bergen mekenge at basyn aldymen búrghandyqtan, jolsaparymyzdyng әlqissasyn osydan bastayyq.

Búl jer Bórili dep atalady. Sebebi búl ónirde qasqyr kóp bolghan desedi. Yaghni, bórili meken. Tóbe basynda túrghan jalghyz ýi. IYә, osydan bir ghasyrdan astam uaqyt búryn búl ýy Omarhannyng shanyraghy bolghan. Búl kýnde Múhannyng tughan elindegi birden-bir múrajayy. Syrtqy sipatyna kelsek, tapal kelgen toqal tam ýi.

Bizdi jәdigerlermen múrajay mengerushisi Shaghjan Isabaev pen ghylymy qyzmetker Gýlzat Sәlimqyzy tanystyrdy.

 

Múhtar Áuezov 1897 jyly 28-qyrkýiekte osy jerde, osy ýide dýniyege keledi. Alghashqy әlipbiydi arab tilinde atasy Áuezden oqyp, sauat ashady. Biz úly jazushy aunap-qunaghan ýidi Múhtardyng atasy Áuez qojanyng bólmesinen bastap aralap kórdik. Jazushynyng arghy atalary qoja bolghan eken. Yaghni, Ábdi qojadan taraghan el. Ábdi qojadan Berdi qoja, odan Áuezhan qoja, odan Omarhan, Omarhannan Múhtar dýniyege kelgen. Áuezhan qojanyng bólmesi ýlken etip salynghan. Múhtar alghashqy әlipbiydi arab tilinde atasy Áuezden oqyp, sauat ashady. Múnda Múhtar Áuezovting alghashqy qarip týsirgen dәpteri qoyylghan. Múhtardyng atasy Áuezhan qoja ýlken molda kisi bolghan. Atasy Múhtardy 5 jasynan bastap arabsha oqytqan. Sondaghy arabsha mýrseyit qoljazbalarynyng betteri saqtalghan. «Balalyq shaghym auylda ótti, qara tany bastaghanymda, sol kez nemerelerin atam Áuezding ózi oqytatyn», degen Múhtardyng óz sózi de búl әngimeni dәleldey týsedi.

«Atamyz apta aralaghan sayyn ýige shaqyrady bizdi. Qolyndaghy qalyng qoljazbany kórgende nege shaqyrghanyn bile qoyam. Atam maghan kitaptaghy arab әripterin kórsete bastaydy. Aytugha bir onayy bolsa iygi, birinen-biri ótken qiyn, búl kitap Abay ólenderining jinaghy. Atamyz bizdi ózinshe oqytatyn. Al shәkirt bayghústyng kóz jasy tiymey ketushi edi. Azdap qara tanyghan son, ólenning birinen song birin jattadym», - deydi Múhtar Áuezov óz jazbalarynda.

Odan keyin anasy Núrjamal men әkesi Omarhannyng bólmesi, aghasy Qasymbek pen jengesi Ghaliyanyng bólmesi, yaghny tórt bólme ersili-qarsyly salynghan. Ber jaghyndaghy eki bólmesi mal qora bolghan. Búrynghy uaqytta malqora ýimen japsarlas salyna beretin. Eski tam ýige 1977 jyly qaytadan janghyrtu júmystary jýrgizilgen.

Múhtardyng әkesi Omarhan 1909 jyly, sheshesi Núrjamal 1912 jyly qaytys bolady. Sol kisilerge arnalghan kesenening sureti (1997 jyly jazushynyng jýzjyldyq mereytoyynda qayta janghyrtyp salghan týri) múrajayda túr.

Múhtardyng jastyq shaghy, balalyq dәureni osy jerde, osy ýide ótedi. Búl múrajay 1987 jyly Múhtar Áuezovting 90 jyldyq mereytoyyna oray ashylghan. Múrajayda Múhtar Áuezovting dýnie esigin ashqan qystau ýiining 1977 jylgha deyingi bastapqy kórinisining sureti qoyylghan. 1977 jyly saban kirpishti ýy әbden eskirip, tozyghy jetken song qúlatyp, qaytadan irgetasyn kóterip, janghyrtyp salynghan eken. 1987 jyly resmy týrde múrajay bolyp ashyldy.

Bir bólmede Múhtardyng Semeydegi 5 synyptyq uchiliyshege (qazir pedagogikalyq kolledj) 1912 jyly aghasy Qasymbekting jetekteuimen baryp, oqugha týsken kezdegi fotosureti qoyylghan. Semey qalasyndaghy 5 synyptyq uchiliyshede oqyghan kezdegi attestatynyng kóshirmesi osynda, al týpnúsqasy Almatydaghy múrajayda saqtalghan. Sonday-aq múnan ekinshi synypta oqyp jýrgen kezindegi jazu ýlgisining kóshirmesi men siya sauyty, paydalanghan oqulyqtary, uchiliyshedegi eng alghashqy ústazy Malahovtyng suretin kóruge bolady. Sol kezdegi Múhtar Áuezovting tatardyng «Yashi» degen futbol komandasy qúramynda jartylay qorghaushy bolyp oinap jýrgen kezde týsken fotosureti tarihymyz ýshin taptyrmas qúndylyqtardyng biri ekendigi dausyz.

 

Múhtardyng otbasy, úrpaghy turaly bir sóz

 

1917 jyly Múhtar 20 jasynda birinshi әieli Rayhan Kәkenqyzyna atasy Áuezhan qojanyng aittyruymen osy ýide ýilengen bolatyn. Rayhan ol uaqytta 15 jasta bolghan eken. Yaghny búl ýy Áuezovting alghash otau tikken ýii. Osy kisiden tughan Múghamiylә degen túnghysh qyzynyng qazir kózi tiri. «Ákem men sheshem airylysqanda men tórt jasta edim. Bórilide sot ýkim shygharyp, úl әkede, qyz sheshede qalady dedi. Biraq әkem segiz ailyq Shoqandy almay, 4 jastaghy meni alyp, qalyng Qanaydyng qaraghyna tyghylyp jattyq. Sodan meni Semeyge aparyp, Kәmiylә tәtemning tәrbiyesine berdi. Men ógey sheshemning tәrbiyesinde boldym» degen Múghamiylәning esteligi bar. Biyl búl kisi 91-ge tolady. Múhtar 1922 jyly ekinshi ret Maghauiyanyng qyzy,  yaghny Abaydyng nemeresi Kәmiylә súlugha ýilenedi. Kәmiylә asqan súlu adam bolghan desedi. Múhtar ózi únatyp, bireuding atastyryp qoyghan qalyndyghy bolghandyghyna qaramastan, atastyru saltyn búzyp, Kәmiylәny alady. 1926 jylgha deyin ekeui birge túryp, zandy týrde airylysady. Onyng sebebi, Kәmiylә súlu ókpe auruyna úshyraydy. Ekinshiden, ol kisiden Maghripa, Zere degen eki qyzy tughan. Biraq búl balalary jastay shetinep ketken. Yaghny ekinshi әielinen úrpaq qalghan joq. 1926 jyly Múhtar Leningradta oqyp jýrgeninde Valentinamen jaqsy dostyq qarym-qatynasta bolady da, Kәmiylә súlu qúsadan bar-joghy 30 jasynda Semeyding syrtyndaghy Quqala degen jerde qaytys bolady. Sóitip Múhtar 1926 jyly Valentina atty orys qyzyna ýilenedi. Ol kisiden Lәila, Ernar, Eldar, Eldos degen tórt bala tughan. Qazir Lәiladan Elnar, Diar degen eki jiyeni bar. Ernardan Lola, Asqar degen eki nemeresi bar. Búlardyng barlyghy  Almatyda túrady. Al Múrat Áuezovting sheshesi Fatima Ghabiytqyzy bolatyn. Múrat 1941 jyly tughan. Múrattyng sheshesi Fatima Ghabiytqyzy qazaqtyng birtuar úldary Bilәl Sýleevtin, Iliyas Jansýgirovting әieli bolghan adam. Osy kisi 1941 jyly Múhtar Áuezovten Múrat atty úlyn sýiedi. Fatima Ghabiytqyzynyng últy tatar. Búl negizinen zansyz neke bolghan. Fatima Ghabiytqyzynyng Bilәl Sýleevten Jәnibek atty balasy, odan keyin Iliyas Jansýgirovten Ilifa, Ýmit, Bolat atty ýsh balasy, Múhtar Áuezovten Múraty bar. «Halyq jauynyn» әieli bolyp, qudalauda jýrse-daghy, qazaqtyng ýsh birdey alybynyng balalaryn ósirip, sonday iri qayratkerlerding qoljazbalaryn saqtaghan adamgha bas iymeske amalyng qaysy?!... Múhtar 1961 jyly 64 jasynda dýniyeden qaytty. Áyeli Valentina 1978 jyly qaytys boldy. Sonda qazir Múhtardyng óz kindiginen targhan Múghamiylә, Múrat, sodan keyin 8 nemeresi, 16 shóberesi Almatyda túryp jatyr.

 

Enlik pen Kebek

 

Múhtar Áuezovting osy múrajay-ýiinde «Enlik-Kebek» piesasynyng alghashqy qoyylymy turaly shaghyn kórinis-taqta qoyylghan eken. Negizinen, «Enlik-Kebek» spektakli alghash ret «Oyqúdyq» jazyghynda qoyyldy. Enlik pen Kebekting júrttan qashyp tyghylghan ýngirtasy osy jazyqtan alys emes. Kishi Orda tauyndaghy osy ýngirde Enlik pen Kebekting besiktegi balalary qalghan. «Nadan elding bolady dini qatty..., kesh batqansha shyryldap jatqan bala» dep óleng joldaryna arqau bolghan besiktegi Ermek atty baladan býginde úrpaq bar desedi...

1917 jyly Múhtar 20 jasynda oquynan bosap, Abay auylyna demalysqa keledi. Ol uaqytta qazaq dalasynda spektakli, piesa degen bolmaghany belgili. Sonda Múhtar Áuezov ózining alghashqy shygharmalarynyng biri «Enlik-Kebek» piesasyn túnghysh ret Abay atamyz ben Áygerim apamyzdyng ýiinde qoyghan. Kiyiz ýiding ishinde sandyq túrady. Sol sandyqta Múhtar tyghylyp otyryp, keyipkerlerge sufler bolyp sybyrlap otyrghan eken. Búl qoyylymdaghy rólderding bәrinde er adamdar oinaghan. Mәselen, Enlikting rólin Ahmetbek Áuezov degen Qasymbekpen birge tughan nemere aghasy oinasa, Enlikting sheshesining rólin Maghauiyanyng balasy Jaghypar, Kebekting rólin Aqkenje Aqmaghambetov, Japardyng rólin Túraghúldyng balasy Jebirayyl oinaydy. Yaghny alghashqy qazaq piesasyna Abay auylynyng jastary qatysady.

Enlik pen Kebek syndy qos ghashyqqa jaza kesken jer - Shilikti kezeni dep atalady. Búl jerde keyin Abay alghash ret Áygerimmen kezigedi. Áygerimning shyn aty - Shýkiman. Abaydyng «Áy, kerim» dep tamsanghany osy jerde ótken, yaghny Shýkiman «Áygerim» dep alghash osy jerde atalghan.  Sondyqtan Shilikti kezenin babalardyng asyl sezimderining kuәsi retinde qasterlegen abzal.

Ru aqsaqaldarynyng ýkimimen ghashyqtardy asaudyng tu qúiryghyna baylap jiberip, 15 shaqyrym jerdegi Ashysudyng boyyndaghy jyragha kelgende arqan ýziledi. Eki ghashyqtyng sýiegi sol jerde qalghan. Elding tilegi boyynsha ekeui sol jerge bir qabirge jerlengen eken. Mine búl jer Shynghystyng birinshi bóligi Bauyr dep atalady. Úly aqyn Abay atamyz ben úly jazushy Múhtar atamyz da Shynghystyng birinshi bóligi sol Bauyrda dýniyege kelgen.

 

Múhtar Áuezovting Bórilidegi múrajay-ýiine kirgen  adam aldymen  tura aldyndaghy tamasha suretti kórer edi. Qabyrghadaghy jipsuret (gobelen) qolmen toqylghan. Búl kartinada Shynghystaudyng say-salasy, shóbi, tabighaty, tauda qashqan arqary, jayqalghan seleui kórinis tapqan. Suretshi Irina Hmelova múrajaygha óz qolymen tartu etken eken. Shynghys elinde shóp biyiktep óspeydi. Múnda kódeli, jusandy, kókpekti, tyqyr shópter ósedi. 100 payyz shópting 56 payyzy em-domgha qoldanylady eken.

Sonymen qatar jazushynyng kisi boyynday busti da múrajaygha kire beriste qasqayyp qarsy aldynyzdan qarap túrady. Múhtar Áuezovting 90 jyldyq mereytoyynda múrajay ashylghan kezde qoyylghan búl mýsin jazushynyng 48 jasta týsken fotosuretinen alynyp jasalghan. Mýsinshisi - abaylyq arhiytektor-monumentalist Múratbek Janbolatov. Taldyqorghan jerinen әkelingen mәrmәr tastan jasalghan.

Sonymen birge Bórilidegi búl mekenge jәdigerler retinde kóshpeli zamannyng zattary qoyylghan. Abay audanyndaghy Shәkәrim atyndaghy sovhozda soghyp alynghan arlan qasqyrdyng terisi 1987 jyly múrajaygha jәdiger retinde tartu etilgen. Bórining qasynda sileusinning terisi birge ilingen. Abay atanyng ýlgisimen jasalghan dombyrasy, búrynghynyng kóne zattary: shaqsha, qyn, pyshaq, qamshy, kýmisten jasalghan búiymdar: bilezik, syrgha, aghashtan jasalghan ydys-ayaqtar, týiening moynaq terisinen tigilgen susyn qúyatyn 3 litrlik torsyq, ettabaq, sýiekten jasalghan shómish, keli, biyeshelek, saptyayaq, jezsamauryn, ojaular múrajaydyng HIH ghasyr sonyndaghy qazaq auylynyng túrmys-tirshiliginen habar beredi. «Abay joly» romanynda Músaqúl shayqasy degen aitylady. Búl Músaqúl tóbening basynda bolghan shayqas. Osy shayqasta qoldanylghan qaru-jaraqtar: nayza, qylysh, qolshoqpar, sonymen birge at әbzelderi: ýzengi, kisendi de múrajay tórinen kóre alasyz.

 

Áuezov múrajayynan jazushynyng alghash ret әleumettik qyzmetke aralasqan kezinen de anyq aqpar bolugha bolady. Mәselen, Semey guberniyalyq atqaru komiytetinde qyrghyz bólimshesining mengerushisi bolyp istegen kezde týsken suretteri bar.

Múhtar ózi oqyghan Semeydegi 5 synyptyq uchiliyshede 1924-25 jyldary qazaq tilining múghalimi bolyp júmys istedi. Sol kezdegi bitirushilerding ortasynda týsken suretin tamashalasanyz, sananyz biraz jyldardy sharlap ketedi. Qazaqtyng aitóbel úldary Álkey Marghúlan, Shәken Aymanov, Músatay Aqynjanovtardyng barlyghy Múhtar Áuezovting shәkirtteri bolghan. Búl surette sol kezdegi shәkirtter Álkey men Shәkenderdi kóre alasyz. 1924-25 jyldary auylgha demalysqa kelgen kezde Bórilidegi qystaudyng janynda týsken sureti qoyylghan.

Myna bir әinek ishindegi tozyghy jetken qaghaz kónil audartpauy mýmkin. Biraq osy qaghazdan keyin Áuezov Semeyden ketip, ýlken ortagha týsti. Ol ortada kimder joq desenizshi?!... Kil HH ghasyrdyng әdebiyet pen óner maytalmandary. Búl qaghaz - Áuezovting Semeyden ketuine baylanysty qyzmetten bosatu jónindegi ótinishi. 1925 jyly jazylghan.

Semeyden ketkennen keyin 1926 jyly Leningradta Álkey Marghúlan, Marat Habibullin ýsheuining semeylik jerlester bolyp týsken sureti de jazushynyng ýlken ortadaghy alghashqy qadamdarynan syr shertedi.

Múhtarmen birge Leningradta oqyp jýrgen kezdegi Valentina Áuezovanyng esteligi múrajayda saqtalghan eken. Olar bir fakulitette oqyghan.

Abaydyng Túraghúl Ibragimov, Kókbay Janataev, Kәkitay Ysqaqúly, Álihan Bókeyhanúly syndy aqyn shәkirtterine arnalghan jeke taqta. Búlardyng bәri Abaydyng tәlimin kórgen. Álihan Bókeyhanúlyn tútqyndaghan kezde qorjynynan Abaydyng ólenderi jazylghan qoljazbalary shyghatyny beker bolmasa kerek. Sol uaqytta: «Búl qoljazbalar - qazaq halqynyng qarashyghy. Oghan tiymenizder» degen sózi Álihannyng qanday túlgha ekendigine ghajap mysal bolmay ma!

«Tatiyananyng Oneginge jazghan hatynyn» audarmalary, qazaqsha basylymy múrajaydan oryn tepken. Sonday-aq Abaydyng qaytys bolghanyna 10 jyl tolghanda alghashqy muzykalyq әdeby keshti úiymdastyrghan, qazaq әielderinen shyqqan túnghysh ghalym Nәzipa Qúljanova men onyng kýieui Núrghaly Qúljanovtyng suretterimen tanysugha mýmkindik tudy.

Áuezovting alghashqy shygharmalarynyng biri «Kókserektin» qoljazbasy múrajayda saqtauly túr. Búl shygharma 1929 jyly «Jana әdebiyet» jurnalynda basylyp shyqqan bolatyn. Oryssha núsqasy da osy jyly basyldy.

Abaydyng daryndy balalary Ábdirahman, Aqylbay, Maghauiyanyng beyneleri. Abaydyng ýlken úly Aqylbay Bauyrda jatyr. Sol jerde Aqylbaydyng atymen atalatyn qystauy bar. Sonday-aq Abaydyng eki әieli - Dildә men Áygerimning beyitteri de Bauyrda ornalasqan.

Múhtar Áuezovting «Abay jolyn» jazghandaghy qoljazbalarynyng 60 paraqtayy osy múrajayda saqtalghan eken, al týpnúsqalary Almatyda. Búl paraqtarda romandaghy «Týn týnekte», «Qat qabatta» taraularynan ýzindiler bar. Mәselen, búl ýzindilerde Shynghystyng ishinde Qodar qúlaghan degen qúz jartas bar. Sonda qatal Qúnanbaydy beynelegen, Qodardy qúzdan qúlatyp, qyryq rudyng qyryq kesek tasymen óltirgenin kórsetkenin jazghan tústary osy qoljazbalarda kórinis tapqan. Jazushynyng ózi «Abay joly» romanyn jazu - mening býkil ómirimdegi tvorchestvolyq isim desem bolady» deydi ghoy.

 

Syr sherter suret kóp. Mysaly, 1926 jyly Jýsipbek Aymauytov, Ahmet Baytúrsynov, Álimhan Ermekov, Múhtar Áuezov jәne Mirjaqyp Dulatov, Maghjan Júmabaev bәri birge suretke týsken eken. Alash arystarynyng júp jazbaghan kezi...

1951 jyldan 1961 jylgha deyin Almatydaghy ózi túrghan ýii 1961 jyly jazushy qaytys bolghanda memleket qarauyna berilgen bolatyn. Qazir Lәila degen qyzynan tughan Diar Qonaev degen nemeresi osy múrajayda mengerushi bolyp júmys isteydi. Bórili múrajayyndaghy qoljazbalardyng barlyq týpnúsqalary Almatydaghy múrajayda saqtalghan.

Býginde belgili mәdeniyet qayratkeri, oishyl ghalym Múrat Áuezovke әkesining «Múrat-ay, ainalayyn, Múrat, milyy moy» dep qazaq jәne orys tilderinde jazghan hattarynyng kóshirmeleri de múrajayda saqtauly túr.

Múhtar Áuezov 1955 jyly Tәj-Mahal kesenesinde, 1958 jyly Chehoslovakiyada bolady, osy kezdegi jәne qytay jazushylary arasynda týsken fotosureti, Tokioda atom-yadrolyq bombasyna qarsy III halyqaralyq konferensiyada sóilep túrghan kezdegi fotosureti, mýsinshi Saranjiyding «Áuezov sayahatta» degen qúimasy, Áuezov Ýndistangha barghanda ózi alyp kelgen kýmisten jasalghan kýlsalghyshy, aghashtan jasalghan sәndi ydystardan 14 týrli serviysi, Mәskeude týsken sureti, Qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining onkýndiginde Sәbit Múqanovpen birge bolghan kezdegi fotosureti, qaytys bolarynan bir jyl búryn 1960 jyly Amerikada jýrgen kezde týsken fotosureti, Amerika sapary turaly maqalasynan ýzindilerding barlyghy jazushy ghúmyrynyng songhy jyldaryndaghy eleuli oqighalardy qamtidy.

Múhtar Áuezovting alghan kuәlikterining kóshirmesimen de tanysa alasyz. Mәselen, «Abay joly» romanynyng eki tomdyghy ýshin Stalindik syilyq alghandaghy kuәligining kóshirmesi, Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng mýshesi, Qazaq KSR-ining enbek sinirgen ghylym qayratkeri, ghylym doktorynyng diplomy syndy ataq-dәrejelerining qújattary jinaqtalghan.

Jazushynyng jeke isi turaly hattamada 1917 jyly partiyagha ótip, 1922 jyly óz erkimen partiyadan shyqqany jóninde aitylady. Sol kezde óz qolymen toltyrghan.

Áuezovting 60 jyldyq mereytoyyn atap ótken kezinde jerlesteri jiyren tóbel jýirik at mingizip, songhy ret tughan jerde bolghan kezi. Birge ere kelgen dostarynyng arasynda sol uaqyttaghy JenPIYding rektory Mastura Sarmuzina, Esmaghambet Ismaylov, Qydyralinder bar. Osy kisilermen birge tughan jerinde, Jiydebayda, Abay muzeyinde jәne úly aqynnyng eski beyitinde týsken songhy suretterimen tanystyq.

Jazushynyng 80 jyldyq mereytoyyn qyzy Lәila, nemeresi Ernar әkesining tughan jerinde atap ótken bolatyn. Sol jyly nemeresi Ernargha auyl aqsaqaly Byghaly Aqmolyúly aq bota mingizgen edi.

Al 90 jyldyq mereytoyynda osy múrajaydyng ashylu saltanatynda týsken suretter ilingen. Búl suretterde túnghysh qyzy Múghamiylә, Lәila, Zoya Kedrina, Kamaliydenov, Múrat Áuezov barlyghy qatysyp, múrajay irgesine aghash otyrghyzghany kórinis beredi.

Áuezovting jaqsy kórgen inilerining biri - Qayym Múhamedhanov. Osy kisimen 1941 jyly týsken fotosuretinde: «Talapty, talantty inim, asa sýiispenshilik kónilmen Múhtar Áuezov. 1941 jyl, 6-aqpan» degen Múhannyng sózi jazylghan eken.

Áuezovting 100 jyldyq mereytoyynda әke-sheshesi Omarhan men Núrjamaldyng kesenesi Manghystaudyng aq tasynan túrghyzylyp, qayta janghyrtylady. Sol mereytoy kezinde Ábish Kekilbaev, Ýkimet jetekshisi bolghan Imanghaly Tasmaghambetovterding týsken sureti bar.

Múrajaydaghy bir bólme tegis syilyqtargha arnalghan. Onyng ishinde qyzy Múghamiylәnyng múrajaygha tartu etken tabaghy bar.

 

Jiydebay

 

Biz Bórilidegi Múhtar Áuezovting múrajay-ýiinen shyqqannan keyin Jiydebaydy betke aldyq.

Jalpy, bizding biluimizde Jiydebay qoryq-múrajayynyn  6400 gektar jeri bar eken. Búl úly tarihy meken tikeley memleketting qarauyna alynghan, yaghny oblysqa, audan әkimdigine qarasty emes. Osy aumaqta (6400 gektar jerde) 16 tarihy oryn bar. Sonyng biri - Abay múrajayy bolsa, ekinshisi, Abay men Shәkәrimning keshendi kesenesi.

Jiydebay - Qúnanbaydyng qútty qara shanyraghy bolghan meken. Qúnanbaydan keyin onyng kenje úly Ospangha qaldyrylghan. Ospan qaytys bolghannan keyin qazaqtyng әmengerlik jolymen kelini Erkejandy alghan Abay 1894 jyldan bastap, on jyl ghúmyryn osy Jiydebayda ótkizedi. Qazirgi múrajay Abay atamyzdyng 1895 jyly óz jobasy boyynsha salghyzyp ketken ýii. 1971 jyly Abaydyng 125 jyldyq toyy qarsanynda múrajaygha qayta janghyrtu júmystary jýrgizilgen bolatyn. Biraq әr bólmening biyiktigi, kólemi túrghysynan alghanda eshqanday ózgertuler jasalghan joq.

 

Abay men Shәkәrim kesenesi

 

Abay men Shәkәrimdey qazaqtyng qos alyby jatqan kesene turaly aitar bolsaq, múnyng qúrylysy QR Preziydentining Jarlyghy negizinde 1993 jyly bastaldy. Búl uaqytta Abay toyy әlemdik dengeyde ótetini belgili bolghan-túghyn. Sondyqtan memleket basshysy osy mereytoy ayasynda Abay men Shәkәrim basyna túrghyzylatyn kesene de kórneki, mәngilik boluy kerek dedi. Osyghan oray týrli jobalar bayqaugha týsti. Osy bayqauda ýzdik shyghyp, bas jýldeni jenip alghan sәuletshi - Bek Ibraimov. Sәuletshi óz iydeyasynda, tútas kesene Saryarqanyng keng dalasynyng tósinde poeziya aidynyda bayau jýzip bara jatqan Abay men Shәkәrimning qos jelkendi kemesi syndy bolyp kórinui kerek degen sheshimge kelgen bolatyn. Búl kesenening keme siyaqty jaqsy kórinis beretini, kýn qatty ysyghan kezde dalada saghym kóteriledi. Kórgen adamgha osy saghymda alystan teniz tolqyghanday bolyp túrghan zamatta, Abay-Shәkәrim kesenesi sol saghym-tenizding ýstinde ýlken bir oy qúshaghynda qalyqtap túrghan, oidyng alyp kemesi siyaqty әser etedi.

«Kesenening irgetasynyng úzyndyghy  - 200 metr. Kóldeninen (eni) - 65 metr. Búl - qazir әlemde ýlkendigi jaghynan birinshi orynda túrghan alyp kosmostyq qúrylys. Óitkeni, jer betinde múnyng auqymyndaghy eskertkish-zirat joq», - deydi bizge Abay men Shәkәrim kesenesin tanystyryp jýrgen Jiydebay qoryq-múrajayynyng mengerushisi Qayyrjan Kýzembaev.

Abay atamyzdyng kýmbezining jerden biyiktigi - 38 jarym metr. Al, Shәkәrim qajynyng kýmbezining biyiktigi - 37 metr. Shәkәrim kýmbezin Abaydan bir jarym metr alasa qylghanynyng sebebi, Shәkәrim Abaydyng nemere inisi, shәkirti. Yaghny bir mýshel jas kishi bolghan. Ishki shenber aumaghy jaghynan Abay kesenesi - 16 metr bolsa, Shәkәrimdiki - 8 metrdi qúraydy. Múnyng sebebin bizding jolbastaushymyz bylay týsindirdi:

- Qazaqta «On alty qanat Aq orda» degen qasiyetti sóz, qasterli úghym bar. Osy úghymmen kelgende, Abay - qazaq poeziyasynyng aspanynda jarqyraghan kýni. Sondyqtan qazaq poeziyasynyng on alty qanat Aq ordasy - Abay kýmbezi bolsa, Shәkәrim sonyng janynan jana shanyraq kótergen jas otau syndy. Nege? Sebebi, Shәkәrimning sýiegi 30 jyl Qúrqúdyqta jatty. Qajynyng denesi de, enbegi de kenes ýkimetining qúrsauynda boldy. Shәkәrim atamyz qazaq egemen el bolghannan keyin ghana tolyq aqtaldy. Ony Shәkәrimning kesenesinde bylay surettegen. Shәkәrimning kýmbezinde egemendikting segiz qyrly eltanbasyn keltiredi. Odan janadan atqan kýn sәulesin shashyratyp qoyghan. Búl egemendikting jana tany atqanda, Shәkәrim aqtalyp, jaryqqa shyqty degen ýlgidegi oidy bildiredi. Kenes ýkimeti kezinde Shәkәrim shygharmashylyghy qaranghy týn siyaqty týnerip jatty. Halqy, el-júrty Shәkәrimning ólenin oqymaq týgili, atyn ataugha qoryqty. Yaghny Shәkәrim kesenesinde zamany orasholaq, azaly, tauqymetti, qaraly ómir boldy degen maghynany beynelep keltirgen, - dedi Qayyrjan Kýzembaev.

Búl aradaghy qúlpytastar jerden 6 metr biyiktikte ornalasqan. Alayda ony ornatu barysynda qabir basyndaghy topyraqty janshyp, basyp tastamay, bos qoyyp kótergen eken. Qúlpytastar tek qabir betindegi qaqpaq siyaqty. Qazaqtyng ózindik ghúrpynda marqúmnyng qabirin sipap, topyraghyn ýgitip, «jatqan jeri jayly bolsyn, topyraghy torqa bolsyn» deydi. Sondyqtan memorial keshenge kire beriste granit tastan jasalghan qazandyqtyng ýstine topyraq qoyylghan. Búl - Abay men Shәkәrimning jambasy tiygen jerden alynghan topyraq. Ziyarat etushiler osy bir uys topyraqtan alady.

Kesenening sәulet óneri eki maghynada surettelgen. Birinshisi, qazaqtyng baspanasy kiyiz ýi, úly shanyraq, odan taraghan uyqtar, uyqtyng astyna týse bergende kógildir tekemet onglar, qazaq qyz-kelinshekterining qol kestelerining ýlgileri. Búryshtar - uyqqa keregening bekigen basy. Jelbauda qazaqtyng qoshqar mýiiz oilary órnektele kelip, ayaq jaghyndaghy әdemilik ýshin jasalatyn jelbau shashaqtaryna arabsha jazu qashalghan. Búl jazularda on segiz myng ghalamdy jaratqan Allanyng 99 esimi jazylghan eken. Kýmbezde shanyraq beynelenip, búl núryn shashyp túrghan kýn siyaqty әser beredi. Kәduilgi kók bayraqtaghy kýnning beynesi. Qabyrghasy qyrly qatparlar - poeziya kitabynyng ashyp qoyghan, bólek-bólek paraqtalghan betteri degen maghynany beredi. Sonday-aq kesene tórinde jeti shyraq túr. Babalardyng «shyraghyng sónbesin» degen sózi bar ekeni belgili.

Búl kesene QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng qatysuymen 1995 jyly ashyldy. «Qazaq halqynyng kiyesi, ary men namysy, aqyly men jýregi - Úly Abaydyng aruaghyna basymdy iydim», - degen bolatyn memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev.

Qabyrghasy Manghystaudyng әk tasynan qalanghan. Ghalymdardyng aituynsha, búl tastyng ereksheligi zaman ótken sayyn ózdiginen aghara beredi eken. Sonymen qatar beriktigi arta týsedi. Ýshinshiden, bir-birine jymdasyp, beky beredi. «Rasynda, eng basynda әkelgende, jaqyndap qaraghanda sary bolyp kórinetin. Endi jyl ótken sayyn agharyp keledi. Keyde bir әjelerimiz «keseneni nege әkpen sylaysyndar?», dep renjip jatady. Olay emes, búl ózdiginen aqshanqan bolyp túratyn tas. Sonday-aq basynda búl tas qazirgidey qatty emes, júp-júmsaq bolatyn. Ýshinshiden, jyl ótken sayyn jymdasyp, tegistelip barady. Yaghny aquyz júmyrtqaday, tabighattyng jaratqan mәrmәr tasynday, jikteri ózdiginen bekitilip keledi. Biz әlemning jetinshi keremeti Mysyr piramidalary desek, onyng keremettigining syryn aldynghy jyly әlem ghalymdary dәleldedi. Yaghny piramidadaghy biyik tastardyng jigine iyne súgha almaysyz. Mysyr ghalamatyn da osy Manghystaudyng tasynday tastan soqqan eken. Yaghny Egiypetting jer qyrtysynda osynday úlutas bar desedi. Sondyqtan búl kesene de piramida siyaqty bolashaqta júmbaq kesene bolyp qalmaq», deydi Jiydebay qoryq-múrajayynyng mengerushisi.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Abay - mәngilik túlgha. Biz Abay arqyly býkil әlemge memlekettiligimizdi tanytamyz. Ekinshiden, búl kisining basyna túrghyzylatyn kesene de sol mәngilik úly túlghagha layyq әlemdik dengeydegi kesene boluy kerek» degen bolatyn o basta keseneni túrghyzar sәtte. Osynyng ainalasynda ghalymdar arasynda kóptegen talas-pikir tudy. Bireui keseneni mәrmәr tastan qalayyq desti, endi biri shet elden qymbat tastar men kirpishter әkelip qalayyq desti. Búl úsynystargha Elbasymyz qarsy boldy. «Ózimizding jerimizding asty da, ýsti de bay. Biz óz baylyghymyz arqyly elge tanyluymyz kerek. Óz baylyghymyzdy basqa elderge kórsete biluimiz kerek» degen edi memleket basshysy óz úsynysynda. Osylaysha Elbasynyng úigharuymen kesene Manghystaudyng әktasynan túrghyzyldy. Kesenening jobasyn jasaghan - sәuletshi Bek Ibraimov. Abay men Shәkәrimning kesenesin janghyrtyp salugha 97 joba qatysqan bolatyn. Kesene biyiktigin sәuletshiler o basta 150 metr qylmaq boldy, «oghan ýlgermeymiz, qysqartu kerek» degen song 59 metr biyiktikte qaldyrmaq edi. Alayda kesene 38 jarym metr bolyp salyndy. 38 jarym jәne 37 sandarynyng Abay men Shәkәrimge esh qatysy joq. Dese daghy, Elbasy men qazaq ziyaly qauym ókilderi aqyldasa kele mynaday sheshimge keldi. Álemde mazarlardyng biyiktigi jaghynan birinshi orynda túrghan - Qoja Ahmet Yassauy mazary. Onyng biyiktigi - 41 metr. Búl jerde qazaqtyng babalardy pir, ýlkenderdi qúrmet tútqany kórinis beredi. Yaghny ata-balalar salyp ketken joldan ainymayyq, adaspayyq degen oimen, babalardan úrpaqtardy ozdyrmayyq degen pikirmen Abay kesenesin Qoja-Ahmet-Yassauy mazarynan eki jarym metr alasa qyldy.

Shәkәrim mazarynyng qabyrghasy - segiz qyrly. Qazaqtyng «segiz qyrly, bir syrly adam» dep sipattauy bar. Yaghny Shәkәrim tek qana aqyn emes, sonymen qatar әnshi, kompozitor, muzykant, sheber, ismer, ataqty qúsbegi, myqty anshy, tarihshy, geograf, әdebiyetshi, etnograf hәm filosof. Osy sipaty onyng mazaryndaghy qabyrghasy arqyly kórinis tapqan.

Abay-Shәkәrim keshendi kesenesine kire bergen bette, eki mazardyng ortasynda «Abay» amfiyteatry bar. Búl poeziya qúrmeti ýshin salynghan amfiyteatr. Jyl sayyn Abay men Shәkәrim atyndaghy respublikalyq poeziya kýni osy jerde ótedi. Qazirgi kezde respublikalyq poeziya synynda jýlde alyp jýrgen balalardyng aldy Abay men Shәkәrimning 450 ólenine deyin jatqa biledi. Amfiyteatrda adamdar otyratyn oryn, kesh kórui ýshin ortada shenberli sahna jasalghan. Alayda o basta Abaydyng 150 jyldyq merekesinde mәdeny is-shara ótkizuge layyqtalyp jasaghan amfiyteatrgha adam simay qaldy. Kesene ashylu saltanaty kezinde múnda 25 mynnan astam halyq keldi. Biraq halyq syimasa da, amfiyteatr sol mezette Abay әnin әueletken oryngha ainaldy. Osy amfiyteatrda 300 adamnan qúralghan hor Abay ólenderin oryndap túrghan edi. Olardyng jýzi - jas balalardan qúralsa, jýzi orta jastaghy әnshilerden, jýzi - qariyalar horynan qúralghan bolatyn. Jiydebay aspanyn qalyqtatqan ýsh jýz adamdyq hordyng dauysyna elden, shet elderden kelgen meymandardyng ózi tanyrqap, Abay әnderine bas iygendey boldy.

Kesenening tórt búryshynda shoshayghan tórt ýshkil - músylman ziratynyng tórt qúlaghy syndy. Ekinshiden, búl jerge niyet etip, tәu etip kelgen adamdargha týnep jatar, ziyarat eter beket oryndarynyng qyzmetin atqarady. Abay men Shәkәrim basyna niyet etip keletinderding kóbi ónerge, mәdeniyetke, poeziyagha jaqyn adamdar. Shygharmashylyq salasynda keybir kókiregi sayrap túratyn, alayda sony jazayyn dese qalamy jýrmey qoyatyn, aitayyn dese, sózin elge anyq jetkize almaytyn daryndy jandar bolady. Mine, adamdar osy jerde óz oiymen onasha otyryp, úly adamdardyng ruhynyng arqasynda ruhany kýsh-jiger, shabyt alghysy keledi.

Abay atamyz ómirden ótkende aqynnyng qaytqanyn estip, at ayaghy jetetin jerden bir uys topyraq salamyz dep jer qayysqan halyq kelgen. Osy jerdegi Shoshaqtas - Abay atamyz ómirden ótkende halqy men el-júrty jinalghan degen maghynany beredi.

Al Shәkәrim qajy sot ýkiminsiz-aq «halyq jauy» dep atylyp ketkeni belgili. Onyng sýiegin osy jerden 96 shaqyrym jerdegi Qúrqúdyqqa kiyizben orap tastap ketken. Mine, sonda el-júrt Shәkәrimning basyna bir uys topyraq salmaq týgili, qasyna jolaugha, manayyna barugha, tipti kenestik zamanda «Shәkәrim» dep atyn ataugha qoryqty.

Abay qabirining janynda inisi Ospannyng ziraty bar. Abay inisin qatty jaqsy kórgen. Sonymen qatar Shәkәrim qajy balasy Aqatpen birge jatyr. Negizinen búl arada eng alghash Ospannyng ziraty bolghan. 1891 jyly Ospan qaytys bolghanda, Abay atamyz saman kirpishten tórt qúlaqty zirat ornatyp, qabyrghasyna qúlpytas qoyghyzghan. Búl qúlpytas qazir múrajayda saqtauly túr. Ospannan keyin bir mýshel uaqyt ótkende 59 jasta, osy Jiydebaydan 86 shaqyrymdyq jerdegi Shynghystaudyng ishindegi Balyqshaqpaq degen jaylauda Abay atamyz ómirden ótedi.

Abaydy tuys-tughany Aqshoqygha, әkesi Qúnanbaydyng qasyna jerleymiz dep sheshim shygharghan eken. Aqshoqy - Jiydebaydan 70 shaqyrymday jerde. Sonda Abay qaytys bolghan jaylau men eki aralyq 150-160 shaqyrym bolyp ketedi. Ol kezde jýrdek kólik joq. Sýiekti alyp Jiydebaygha jetkenshe, eki-ýsh kýn uaqyt ótip ketedi. Aqshoqygha deyin bir-eki kýndik jol bar. Abaydyng qúlaghynan qan kete bastaydy. Onda aparar bolsa, Abay atamyzdyng mәiiti búzylyp ketu qaupi túrdy. Sony oilaghan Shәkәrim, elding iygi jaqsy, aghayyn-tughanyn jinaydy. «Áy, keshegi tiri kezindegi jaqsy adamdy o dýniyege sasytyp, búzyp jiberu biz emes, bizden keyin býkil úrpaq keshirmeytin ýlken kýnә bolady. Sondyqtan Abaydy biz tezirek jer qoynauyna bereyik, osy Ospannyng qasyna jerleyik» deydi Shәkәrim. Nemere inisining sózine aghayyn-tughan týgel qarsy bolady. «Abaygha Qúnanbaydyng enshilep bergen jeri Aqshoqy ghoy, sonda aparu kerek. Búl Ospannyng enshilegen jeri emes pe?!» deydi aghayyndary. Sonda Shәkәrim ol kisilerge mynaday basu aitqan eken: «Áy, aghayyn! Abaydan Ospandy bólip jaratyn eshtene joq. Sebebi, ekeui bir әke, bir shesheden tughan. Ekinshi, Ospan ómirden ótkennen keyin osy qútty qarashanyraqqa Abay on jyl iyelik etti. Abaydyng búl jerden alar enshisi bar». Osylaysha Shәkәrimning úigharymymen Abaydy Ospannyng qasyna qoyady. Keyin zirattyng basynda biyiktigi 10 metr granit tastan salynghan eskertkish qoyylghan bolatyn. Ol eskertkish talay syngha alyndy. Óitkeni kenes ýkimeti kezinde әr audan, sovhoz ortalyqtarynda sol auyldan soghysqa attanyp, habarsyz ketken adamdargha arnalghan eskertkishter boldy. Búl eskertkishterding tórt jaghyna habarsyz ketken, opat bolghan jauyngerlerding esimderi jazylghan bolatyn. Abaydyng basynda da dәl sonday, tek tóbesinde júldyzy joq, ekinshiden, tórt jaghynda kisilerding esimderi emes, Abaydyng tórt óleni jazylghan eskertkish qoyylghan edi. Búl eskertkish egemendigimizdi alghansha túrdy. Keyin kesene salynghanda alynyp tastaldy.

 

Zere men Úljan

 

Qúnanbayday, Abayday dala alyptaryn dýniyege әkelgen Zere men Úljan analardyng ziraty Jiydebay jaqtan Abay-Shәkәrim kesenesine kele jatqan joldyng orta belinde. Kiyiz ýy ispetti tastan qalanghan. Búl arada eng alghash Qúdayberdining ziraty bolghan eken. Qúdayberdi ómirden qyrshyn jas kezinde ótedi. Qúnanbaydyng Qúdayberdige enshilep bergen jeri Shynghystyng ber jaghyndaghy Qarashat degen jer. Qúdayberdi qaytys bolghanda ol jerge Zere әje jerletpegen eken. Óitkeni syrtta qalyp qoyady, eleusiz bolady. Ári Qúdayberdi - Kýnkeden tughan jalghyz. Qazaq aitady: «bala baldan tәtti, nemere jannan tәtti». Zere әje Qúdayberdi pәniyden ótkende: «Túnghysh sýigen nemerem osy Qúdayberdi. Qúdayberdini mening kóz aldyma osy jerge jerlender. Óitkeni halyq, elding ortasy. Ekinshiden, mening basyna baryp, Qúran oqyghanyma jaqyn bolady» dep, basyna saman kirpishten zirat ornatqyzghan. Keyin 90 jasqa taqaghanda Zere әje «Men ólgende basqa emes, Qúdayberdining qasyna qoyasyndar» dep amanattaghan eken. Sebebi, ol kisini býkil Tobyqty eli «Kәri әje» ataghan ghoy. «Mening basyma ótken-ketkenning bәri kelip Qúran oqidy. Sol kezde janymda jatqan Qúdayberdini kóredi de, oghan da Qúran baghyshtaydy. Mine, sonda Qúdayberdi mәngilik ólmeydi» depti Zere әje.

77 jasynda Úljan ana da ómirden ótedi. Ol kisi auyryp jatqanda mynaday amanat aitqan eken: «Men ólgende meni basqa jerge emes, Zere enemning qasyna qoyasyndar. «Kelin enening topyraghynan jaralghan» degen. Men enemdi attap eshqayda ketpeymin» depti. Mine, amanat negizinde Úljan anany da osy jerge jerleydi. Búl - eki ananyng da úlylyq, danalyq zerdelilikterining kórinisi ghoy.

Keyin kenes ýkimeti kezinde tabighattyng jauyn-shashynyna tótep bere almay, zirattyng eki-ýsh qabyrghasy qúlap qalghan. Sonan keyin Múhtar Áuezovting 90 jyldyq toyy qarsanynda, 1987 jyly Shyghys ýlgisinde eki ananyng ýstinen qazirgi mazardy túrghyzghan.

Al búrynghydan aman qalghan saman qabyrghanyng beti jauyn-shashyn shaymauy ýshin beti jabulanyp qoyylghan. Óitkeni qanday tarihy dýnie bolsa-daghy, janasymen emes, eskiligimen qúndylyq. Búl eki anagha qoyylghan ziratty kóteru barysynda Qúnanbaydyng da, Abaydyng da qolynyng taby qaldy. Últymyz bireu zirat kóterip jatsa, «sauap bolady, bir kirpish qalayyn, lay salayyn» deydi.

Eki ananyng qasynda osydan eki jyl búryn qayta qúlpytas qoyyp janghyrtqan eki zirat túr. Bireui, Ghabithan moldanyng ziraty. Ghabithan molda Qúnanbaygha Eskitam degen jerde meshit-medrese ashqyzyp, býkil auyl balalaryn oqytqan. Yaghny Qúnanbay, Abay balalaryna, osy ónirge qalam ústatqan eng alghashqy ústazy, menshikti moldasy bolghan adam. Onyng qasynda jatqan Shәukenbay degen kisi. Shәukenbay - Ospannyn, keyinnen Abaydyng malshysy bolghan adam. Jiydebaydaghy ýige enbegimen de, terimen de singen adam.  Onyng bir aighaghy, Abay atamyz birde ýiden shyghady. Sol jerde Qúnanbaydyng qúdyghy bar. 1840 jyly Qúnanbay osy jerge kelgende qazghyzghan. Sol qúdyq basyna sayaq maldar jinalyp qalghanda, Shәukenbaygha Abay atamyz aighay salady: «Áy, Shәukenbay, qúdyq basyna mal jinalyp qalypty. Nege suarmaysyn?», - deydi. Sonda Shәukenbay Abay atamyzgha qarap túryp: «Baryp, bir-eki qaugha su tartsan, ishing keuip qala ma», - depti. Sonda Abay atamyz ýige kirip oilanady. «Shәukenbay nege óidedi?... Sóitse «Shәukenbay, malgha bar», «Shәukenbay, otyn әkel», «Shәukenbay, mal suar», «E-e, bayghús, jalghyz ózi sharshap, qajyp jýr eken ghoy. Jalghyz ýlgere almay jýr eken ghoy», - dep, qasyna qosymsha kisiler alyp bergen eken. Mine, sol Shәukenbaydyng molasy osy jerde. Múnyng manayynda taghy da qorym kóp. Onyng bәri әli belgisiz, zertteudi qajet etedi.

 

Jiydebaydaghy Abay múrajayy

 

Abaydyng keyingi on jyl ghúmyry ótken múrajaygha bas súqtyq.

Shyghys Qazaqstan oblysy әkimdigining bastauymen kelgen biz búidaly taylaqtay solardyng jeteginde jýrgen edik. Oblys әkimdigining qyzmetkerleri Semeyge tezirek jetu qajettigin, onda qúzyrly oryndardan kelgen ýlken meymandardyng kýtip qalghanyn jetkizip, bizdi asyqtyryp baqty. Ýstirt qarasaq ta, bir jәdigerding bayybyna barghannyng ózi biz ýshin ýlken olja boldy.

Múrajay aulasyna engen bette jiyekjoldyng ong jaghynda Abay atamyzdyng busti qoyylghan eken. Ýige japsarlas salynghan malqorada Abay mingen kýime dogharuly túr. Shirimesin degen boluy kerek, aghashyna qara may jaghyp tastalypty.

Ýy ishine engen sәtte kózge ottay basylghany, túrqy ózgeshe dombyra boldy. Kәduilgi - Abaydyng ýsh ishekti dombyrasy. Abay búl dombyrany bayau, shertip qana tartqan desedi. Múnday dombyranyng ýlgisin alghash Almatydaghy Jarqyn Shәkәrim aghamyzdyng ýiinen kórgen edim. Dombyra janynda ghúlamanyng kýmis qalta saghaty ilingen. 1909 jyly Kәkitay Ysqaqúly men Álihan Bókeyhanúlynyng yjdahattylyghymen Peterborda basylyp shyqqan alghashqy ólender jinaghy jәne siya sauyty men qalamsabyn tamashaladyq.

Abay ómirinde eki ghana fotosuretke týsken. Búl suretke Abay - 1903 jyly ózining otbasymen birge týsedi. Yaghny qaytys bolarynan bir jyl búryn, aq shapan kiyip otyrghan suretine aqyn 58-den 59-gha qaraghan jasynda týsedi. Búl surette janynda ýshinshi zandy әieli Erkejan bar. Erkejan - Abaydyng әmengerlik jolymen alghan inisi Ospannyng әieli. Erkejanda bala bolmaghan. Osy Jiydebaydaghy qystau ýide Abay Erkejanmen on jyl birge túrghan. Sonday-aq qasynda úly Maghauiya, nemere kelini Kәmәliya (Aqylbaydyng balasy Áubәkirding әieli), Aqylbaydan tughan Pәkizatpen birge týsken.

Sonymen qatar Abaydyng bet oramaly men asyl tastan jasalghan, Abaydyng әielderi taqqan әshekeyli búiymdar, onyng ishinde som kýmisten jasalghan bilezik, taza altynnan jasalghan ónirjaq, týime, marjan monshaq, qausyrma, taspiyq tastaryn kóruge mýmkindik tudy.

Abay ýiining «ýtigi» saqtalghan eken. Sol zamannyng sózimen aitqanda -shombal. Abay ghúmyrynda týsken eki ghana suretinde aq shapan kiyip otyrady. Ózi úzyn, ózi aq shapan. Yaghny kýtushisi osy shombal arqyly júmyr tayaqqa shapandy orap, qolyna kir shombaldy ústap, shapandy ýtiktegen eken. Qatty ýikegende fizikalyq zandylyq boyynsha ýikelis kýshi payda bolady da, aghash shombal ysidy. Osylaysha shapannyng qyrtysy jazylyp shyghady. Yaghny Abay ýiining ýtigin otqa qyzdyrmaydy, sugha salmaydy, tek eki qoldyng kýshi kerek.

Abay men Erkejannyng ainasy, poshymy týrli-týrli sandyqtary da múrajay tórinde. Ol zaman kishkene sandyqshagha әshekey dýniyelerin salsa, ýlken sandyqtargha kiyimderin salghan.

Abaydyng tósek-orny jýgi búzylmay sol kýii iyesin kýtip jatqan siyaqty. Múnda týsi onghan bozqyzghyltym shymyldyghy men tósek-orny, jastyghy, túskiyizi túr. Túskiyizde Abay zamanynan kele jatqan ýsh ýkili túmary iluli. Búl úly oishyldyng Allagha senimin, jamanshylyqtan saqta degen peyilin bildirse kerek. Bizding sipattaghanymyz Abaydyng otau bólmesi.

Abay ózining qalauy boyynsha  әr bólmege golland peshin salghyzghan.

Biz tanysqan taghy bir bólmesi - shoshala. Bylaysha aitqanda as bólme. Qaraghaydyng qarsy bitken bútaghy syndy adalbaqandar qoyylghan. Qystau ýy bolghandyqtan múnda qysta soghym soyady. Soghym eti osynda, yaghny adalbaqannyng bútaghynda qazy-qarta, jal-jaya ilinip túrady. Sonday-aq syrghauyl aghashtardy ilip, qalghan etterdi soghan iledi. Sodan keyin qazandyqtyng astyna tobylghyny ýiip jaghady da, etti ystaydy. Ystalghan et úzaq saqtalady әri óte dәmdi bolady.

Shoshalanyng qabyrghasy tastan qalanghan. Abay Órteng tauyna angha shyghyp otyrghan. Shoshala sol Órteng tauynan әkelingen tastardan salynghan. Biraq búl shoshala 1971 jyly Abay múrajayy ashylghanda ýlken ózgeristerden ótken. Múny - HIH ghasyrdyng tonazytqyshy deuge de bolady. Kirip kelgende eptep salqyn, syzdauyt bólme ekeni seziledi. Qazir tas eden tóselgen. Al Abaydyng zamanynda edeni qara jer bolghan. Qaryn-qaryn may, qap-qap bauyrsaq, barlyq Abay ýiining iship-jemi, azyq-týlik osy shoshalada saqtalghan.

Jalpy, Tobyqty júrty ýsh bolys el bolghan. Ýsheuinde de Abaydyng ózining tuys-jaqyndary bolys bolghany tarihtan belgili. Shynghystyng bolysy -Abay men Ospan bolghan. Qaramola bolysy - Abaydyng inisi Ysqaq bolsa, Qyzylmola bolysy - Abaydyng nemere inisi Shәkәrim bolghan. Abay eluge kelip, óz tuystaryn bolys qoyghan kezde halyqtyng túrmys-tirshiligi jaqsarady. Ár jerde meshit-medrese ashady. Dau bolsa Abaydyng qarasózi әdil biylik aityp, toy bolsa Abaydyng әni shyrqalyp jatady. Abay qysta soghymy joqqa soghymmen kómektesip, kóligi joqqa kólik berip, otyn-su berip el-júrttyng yqylasyna bólenedi. Alayda Abaydyng ýstinen kóre almaushylar aryz týsiredi.

Osy kezde Abay auylyna Sibir general-gubernatory Baden Tabe isti teksere keledi. Shynghys bolysyna kelgen gubernator Abaymen jýzdesedi. Búl 1890 jyl bolatyn. Búl jyldar Abaydyng orys tilin jetik mengerip, ghylymgha әbden boyúsynghan shaghy. Gubernator onymen júmys turaly emes, ghylym turaly sóilesip ketkenin andamay qalady. Abay qay salada sóilese de, gubernatordyng auyzyn ashqyzyp, qúlaq qúryshyn qandyrady. Osy sәtte Abaydyng ghúlama danalyghyna bas iygen dala gubernatory №49 Jarlyghyn shygharyp, «Shynghys bolysynyng qúrmetti azamaty, oqymysty ghúlamasy - Ibrahim Qúnanbayúlyna» dep ýsh auyzdy beren myltyqty syilaghan eken. Abaydy qúrtam dep kelgen gubernator osylaysha aqyngha shyn yjdahatymen qúlap, syy syilap qaytady. Múrajayda býginde gubernator syilaghan myltyq iluli túr.

Abaydyng Áygerimge syilaghan kýmis er toqymy, Áygerimning jasauy, birinshi әieli Dildәning jasauymen kelgen túskiyiz, sonymen qatar Abay shanyraghy tútynghan jez legen, jez qúman, kýmis samauryn, aghash ettabaq, aghash et astau, qúrt ezuge arnalghan astau, kebeje, qymyz tegene, mýiiz ojau, kebejeayaq ta sol zamannyng túrmys-tirshiliginen qalghan jәdigerler. Biz Abay ýiining ortalyq bólmesi men júmys bólmesin araladyq.

Semeyde Ániyar Moldabaevtyng ýiindegi Abay bólmesinde túrghan zattar qazir osy múrajayda. Múnda sharayna, qabyrgha saghat, qyzyl pýlishpen qaptalghan divan, jazu ýsteli, oryndyq, kitap sóresi bar. 1941 jyly Ániyar Moldabaevtyng úly Seyitqaly múrajaygha ótkizgen eken.

Abaydyng jazu ýstelining ýstinde Dante Aly Keriyding «Bojestvennye komediya» kitaby, 1900 jyly shyqqan Gogoliding jinaghy, Mihail Lermontov, Nekrasov ólenderining tolyq jinaghy, Belinskiyding 1860 jyly Mәskeuden shyqqan «Belinskogo sochiyneniye» kitaptary da Abaydyng qanshalyqty oqymysty bolghanynyng aighaghy.

Abay paydalanghan zattar, onyng ishinde toghyzqúmalaq, doyby, alghashqy esep shot, jasandy (protez) tis aqynnyng júmys bólmesinde jer ýstel betinde túr. Búl zattar Abay baqigha ozghan song Erkejanda bolghan eken. Keyin Kәmaliya 1941 jyly múrajaygha ótkizgen.

 

P,S:

Múrajay aulasynan shygha beriste ýshkil granit tas qoyylghan. Búl simvoldyq týrde kәri qúrlyqtyng kindigi degen maghynany beredi. Yaghny tasqa «Euraziya kindigi» dep qashap jazylghan. Shyndyghynda, Abay oi-sanasy qazaq elin Shyghys mәdeniyetimen, Europa órkeniyetimen jalghaghan ghajap qúbylys, altyn kindik ekendigi dausyz.

Abay men Shәkәrim ruhyna Qúran baghyshtap bolghan sәtte, kesene jerinen bir týp jusandy ýzip alyp, qaltama salghan edim. Ymyrt ýiirile kólikke minip, Semeyge qaray bet týzegende sol jusandy qúshyrlana iyiskedim. Qazaq dalasynyng jusany... Abay elining jusany...

 

 

 

Almaty-Semey-Bórili-Jiydebay-Almaty

(«Almaty Aqshamy», №73, 20-mausym; №77, 30-mausym, 2009 jyl)