QAYYM MÚHAMEDHANOVTYNG «ABAYDYNG AQYNDYQ MEKTEBI» DISSERTASIYaSY MEN AVTOREFERATYNA BERILGEN PIKIRLER

 

O NAUChNO - ISSLEDOVATELSKIH TRUDAH TOV. MUHAMEDHANOVA

 

Zanimayasi v techenie ryada let samostoyatelinoy nauchno-issledovateliskoy deyatelinostiu v oblasty izucheniya otdelinyh konkretnyh problem istoriy kazahskoy liyteratury, tov. Muhamedhanov Gabdulkaiym vnes mnogo sennogo v abaevedeniye, v izuchenie naslediya maloissledovannyh do sih por poetov, uchenikov Abaya. Mnogo sennogo vneseno iym  takje v izuchenie ryada istoricheskih poem y tochno takje v opredelenie putey y osobennostey tvorchestva otdelinyh sovremennyh akynov iz Semipalatinskoy oblastiy.

Ukazannye raboty tov. Muhamedhanova vospolnily sushestvovavshie problemy v istoriy kazahskoy liyteratury, kak sennyy svejiy vklad, voshly sootvetstvuyshimy glavamy v pervyy tom «Istoriy kazahskoy liyteratury», vkluchilisi znachiytelinym popolneniyem v izdannye trudy Abaya, y takje voshly v sennyy fond nakoplennyh nauchnyh dannyh o «Poeticheskoy shkole Abaya», o prirode tvorchestva sovremennyh sovetskih akynov. Ony je, t.e. upomyanutye trudy, pomogly tov. Muhamedhanovu stati zrelym, teoretichesky y metodologichesky voorujennym, produktivnym issledovatelem.

 

QAYYM MÚHAMEDHANOVTYNG «ABAYDYNG AQYNDYQ MEKTEBI» DISSERTASIYaSY MEN AVTOREFERATYNA BERILGEN PIKIRLER

 

O NAUChNO - ISSLEDOVATELSKIH TRUDAH TOV. MUHAMEDHANOVA

 

Zanimayasi v techenie ryada let samostoyatelinoy nauchno-issledovateliskoy deyatelinostiu v oblasty izucheniya otdelinyh konkretnyh problem istoriy kazahskoy liyteratury, tov. Muhamedhanov Gabdulkaiym vnes mnogo sennogo v abaevedeniye, v izuchenie naslediya maloissledovannyh do sih por poetov, uchenikov Abaya. Mnogo sennogo vneseno iym  takje v izuchenie ryada istoricheskih poem y tochno takje v opredelenie putey y osobennostey tvorchestva otdelinyh sovremennyh akynov iz Semipalatinskoy oblastiy.

Ukazannye raboty tov. Muhamedhanova vospolnily sushestvovavshie problemy v istoriy kazahskoy liyteratury, kak sennyy svejiy vklad, voshly sootvetstvuyshimy glavamy v pervyy tom «Istoriy kazahskoy liyteratury», vkluchilisi znachiytelinym popolneniyem v izdannye trudy Abaya, y takje voshly v sennyy fond nakoplennyh nauchnyh dannyh o «Poeticheskoy shkole Abaya», o prirode tvorchestva sovremennyh sovetskih akynov. Ony je, t.e. upomyanutye trudy, pomogly tov. Muhamedhanovu stati zrelym, teoretichesky y metodologichesky voorujennym, produktivnym issledovatelem.

Do rabot tov. Muhamedhanova «Poeticheskaya shkola Abaya» myslilasi bolishe otvlechenno, poverhnostno. Lishi sobrannyy tov. Muhamedhanovym ogromnyy material tvorchestva poetov - Aripa, Magavii, Akylbaya y dr., a takje izuchenie biografii, vzaimosvyazy s Abaem - glavoy dannoy poeticheskoy sredy, raskryly interesnye, originalinye fakty liyteraturnyh tradisiy, zaimstvovaniy, tvorcheskogo preodoleniya y dalineyshego rasshiyreniya poiskov v predelah odnoy, no mnogoobrazno-soderjatelinoy poeticheskoy shkoly.

A bolishoe kolichestvo sobrannyh samim tov. Muhamedhanovym proizvedeniy pochty zabytyh, no talantlivyh poetov-novatorov konsa XIX stoletiya, voskresilo dlya istoriy kazahskoy liyteratury ryad dorogih iymen. Eto y pozvolilo v dalineyshem vesty issledovaniya posleabaevskogo perioda liyteratury na bolee uchashennyh ryadah, na bolee raznoobraznyh, chem bylo do sih por, faktah hudojestvennogo naslediya proshlogo.

Y trud tov. Muhamedhanova, iymenuemyy «Poeticheskaya shkola Abaya», obshim obemom v 30 s lishnim pechatnyh listov, yavlyaetsya, bezuslovno, dostoynym issledovaniyem dlya predostavleniya ego v kachestve kandidatskoy dissertasiiy.

Professor AUEZOV.

12 dekabrya 1945 g. g.Alma-Ata

 

 

PS:

1945 jyly Q. Múhamedhanov ghylymy júmysyn qorghaugha dayyn bolghandyghy jetekshisi, professor M. Áuezovting pikirinen kórinip túr.

 

 

***

 

PREDVARIYTELNYY OTZYV

o dissertasionnoy rabote tovarisha Muhamedhanova K.

na temu «Ucheniky abaevskoy shkoly»

 

Tovarish Muhamedhanovym vedetsya issledovateliskaya rabota na etu temu v techenie ryada poslednih let. V poryadke podgotovky svoey dissertasionnoy raboty tov. Muhamedhanov provel ogromnuy, sistematicheskui y sobiratelino-izyskatelinui rabotu po sboru biograficheskih dannyh y po sboru y publikasiy bolishogo kolichestva zabytyh uje, ischezavshih trudov ryada poetov y deyateley iskusstva abaevskoy shkoly.

Tak, im vyyavleny vesima sennye dannye o pevsah-kompozitorah, o skaziytelyah, pevsah-akynah (kak Muha, Alimagambet, Baymagambet, Beysembay, Aset, Aubakir y drugiye).

Im sobrany neopublikovannye proizvedeniya takih poetov - uchenikov Abaya, kak Akylbay, Kokpay, Aset, Arip y dr.

V nauchno-issledovateliskoy analiyze y razrabotke svoey dissertasionnoy temy tov. Muhamedhanov ne suzil ramky svoego izucheniya lishi voprosamy o poetah abaevskoy shkoly, a predposlal svoim osnovnym glavam shirokie ekskursy k istoriy kazahskoy liyteratury 19 veka.

Lishi opredeliv istoriko-liyteraturnuiy obstanovku epohi, predshestvovavshey Abay, on pristupaet k ustanovlenii istoricheskiy-progressivnyh, peredovyh tradisiy v sobstvennom tvorcheskom naslediy samogo Abaya. Zdesi on privlekaet dostatochno shirokie dannye iz zaimstvovannyh peredovyh revolusionno-demokraticheskih tradisiy russkoy liyteratury 19 veka. Dissertant pry etom obnarujil serieznye znaniya po russkoy liyterature y po voprosam marksistsko-leninskogo ponimaniya liyteraturnyh prosessov proshlogo. Pochty na vsem protyajeniy svoey raboty avtor podtverjdaet svoy osnovnye mysli, vyvody motivirovannymy ssylkamy na trudy Marksa, Engelisa, Lenina y tov. Stalina. Takje ubediytelino y produmanno seriezno polizuetsya avtor trudamy Belinskogo, Chernyshevskogo y Dobrolubogo.

Svoim issledovaniyem naslediya selogo ryada poetov abaevskogo okrujeniya dissertant vnosit vesima sennyi, vajnyy vklad v moloduy kazahskuy liyteraturovedcheskuiy nauku ob abaevskoy epohe. Zdesi deystviytelino mnogo novyh dannyh y pravilinyh mysley, vyvodov avtora, kotorye mogut byti uchteny y ispolizovany v posleduishih trudah vsemy issledovatelyamiy  naslediya Abaya y ego blijayshih vospriyemnikov.

Na otdelinye nedochety, ne sostavlyaishiye, odnako, sushestvennyh nedostatkov dissertasii, mnoi ukazano avtoru y tov. Muhamedhanov seychas vedet poslednuu dorabotku svoego truda, soglasno sdelannym zamechaniyam.

Vvidu togo, chto eta poslednyaya rabota budet vypolnena avtorom v samoe blijayshee vremya, ya hodataystvuy pered Uchenym sovetom Instituta yazyka y liyteratury prinyati reshenie o dopuske tov. Muhamedhanova k zashiyte dannoy dissertasiiy.

Professor M.O.AUEZOV

g. Alma-Ata.  9 yanvarya 1951 g.

 

*  *  *

 

V Institut yazyka y liyteratury

Akademiy nauk Kazahskoy SSR

 

OTZYV na avtoreferat dissertasiiy

K.Muhamedhanova«Liyteraturnaya shkola Abaya»

 

Avtoreferat tov. K.Muhamedhanova pozvolyaet suditi o ego rabote, kak o vesima sennom samostoyatelinom issledovaniy na temu o liyteraturnoy shkole Abaya, zapolnyayshem sushestvennyy probel v kazahskom liyteraturovedeniiy.

To obstoyatelistvo, chto Abaevskaya pleyada ne byla do sih por obstoyatelino izuchena, daet o sebe znati y v teh pervyh popytkah issledovaniya kazahskoy sovetskoy liyteratury, kotorye my iymeem v dannoe vremya.

Nedostatok v opredeleniy vliyaniya nasionalinyh tradisiy kazahskogo iskusstva na formirovanie kazahskoy sovetskoy liyteratury obiyasnyaetsya, v chastnosti, y tem obstoyatelistvom, chto Abay, Ibray Altynsarin y Chokan Valihanov rassmatrivaitsya v issledovaniyah y statiyah neredko kak by osobnyakom, bez pokaza preemstvennosty ih tradisiy v tvorchestve kazahskih pisateley, stoyashih po istoricheskomu mestu svoey raboty mejdu osnovopolojnikamy kazahskoy pisimennoy liyteratury y sovremennymy sovetskimy pisatelyamiy.

Inye statiy ocherky ostavlyayt takoe vpechatleniye, budto by mejdu Abaem y S.Mukanovym, M.Auezovym, A.Togmagambetovym y drugimy sovetskimy pisatelyamy v kazahskoy pisimennoy liyterature ne bylo ny odnoy po-nastoyashemu znachiytelinoy figury, prinadlejavshey k progressivnomu lageru. A eto, v svou ocheredi, meshaet y pravilinomu osveshenii vliyaniya  russkoy demokraticheskoy obshestvennoy mysly y russkoy klassicheskoy liyteratury na formirovanie kazahskoy pisimennoy liyteratury.

Issledovanie K.Muhamedhanova zapolnyaet etot probel y takim obrazom, pomogaet uspeshnomu izuchenii naibolee aktualinyh problem liyteraturnoy kritiki. Ego rabota - ne arhivnoe izyskaniye, a deystvennoe orujie razvivaisheysya nauki, a eto, dumaetsya mne, doljno iymeti reshaiyshie znachenie v osenke etoy raboty.

Sushestvennoe znachenie iymeet y razrabotka voprosa o boribe abaevskoy shkoly s antinarodnymy techeniyamy v kazahskoy liyterature. Tochnoe y chetkoe opredelenie oshibok Bukeeva y takih reaksionnyh akynov, kak Dulat, Murat y drugiye, pomogaet konkretnomu raskrytii ih vrednyh vliyaniy v kazahskoy liyterature y uspeshnoy boribe s perejitkamy chujdyh vliyaniy v iskusstve.

Vajnui roli igraet y raskrytie roly Abaya y ego uchenikov v boribe s religiozno-misticheskoy poetikoy islamistskoy poezii, a takje s ih boriboy za ochiyshenie kazahskogo yazyka y liyteratury ot chujdyh im arabizmov, iranizmov y drugih inorodnyh vliyaniy.

Polojiytelino v rabote K.Muhamedhanova konkretnoe raskrytie problemy formiruishego vliyaniya russkoy  revolusionno-demokraticheskoy mysly y klassicheskoy liyteratury na shkolu Abaya, postavlennoe v svyazy s dalineyshey progressivnoy deyatelinostiu ego uchenikov, /napriymer, sovetskimy poemamy Aripa y Kokpaya/.

Neobhodimo takje otmetiti otdelinye chastnye dostiyjeniya raboty. Napriymer, vosstanovlenie znacheniya H.Uskenbaeva v propagande iydey russkih revolusionnyh demokratov y russkoy klassicheskoy liyteratury v kazahskoy stepi. Ily osveshenie voprosa o dvuh «Enliyk-Kebek» /napisannyh Magaviey y Shakerimom/ y drugiye.

Dostoinstvom raboty K.Muhamedhanova yavlyaetsya konkretnyy analiz proizvedeniy poetov abaevskoy shkoly, v chastnosty «Zulusa» Akylbaya s ego antiangliyskimi, antikolonialinymy iydeyamiy.

Osobo sleduet skazati o zaslugah dissertanta v dele nahojdeniya y sobiraniya proizvedeniy poetov abaevskoy pleyady, pozvolivshih sozdati samostoyatelinoe y sennoe liyteraturnoe issledovaniye.

V avtoreferate G. Muhamedhanova esti takje y otdelinye nedochety.

Esti v nem netochnye formulirovki. Tak, v svoem interesnom razbore «Zulusa» Akylbaya K.Muhamedhanov nazyvaet ego romanom-poemoy, togda kak roman v stihah y poema v janrovom otnosheniy daleko ne odno y to je.

Na straniyse 12 dissertant pravilino opredelyaet otnoshenie abaevskoy shkoly k kazahskoy nasionalinoy y russkoy revolusionno-demokraticheskoy y liyteraturno-klassicheskoy tradisiyam y roly ih v formirovaniy kazahskoy pisimennoy liyterature, no:

V avtoreferate ne skazano o hudojestvennom soderjaniy russkoy klassicheskoy tradisii, o toy konkretnoy realisticheskoy obraznosti, kotorui vosprinyal Abay y ego ucheniky ot russkih klassikov, v chastnosty - Pushkina.

Netochno y opredelenie narodnosty liyteratury, dannoe dissertantom na etoy y sleduyshey straniyse. V nashem vremya soderjanie termina narodnosty ponimaetsya shiyre, chem vo vremena Pushkina.

Ety otdelinye nedochety ne snijait, odnako, bolishogo polojiytelinogo znacheniya vsey dissertasiy v selom, kak samostoyatelinogo y vesima aktualinogo nauchnogo issledovaniya.

 

Professor Z. KEDRINA. 1951 g.

 

 

***

 

Qayym Múhamedhanovtyng «Abaydyng әdeby mektebi»

degen enbegi turaly

 

Asa baghaly ghylymy enbek. Abay men baylanysty qazaq әdebiyeti tarihynyng jana tyng bir mәselesin keninen zerttep, belgili bir ghylymy jýiege keltirgen. Búryn attary ghana atalyp jýrgen Abay tóniregindegi aqyndardyng shygharmalaryna, ómirbayanyna, ózi jinap zerttegen maghlúmattargha sýiene otyryp, jana taldau anyqtamalar beredi.

Abay mektebining әleumettik tarihy negizderin, mәdeniyetterin, saltyn anyqtap, ol mekteptegi aqyn jazushylardyng shygharmashylyq saltyn, stiliderin aiqyndau jóninde de Qayym kóp enbek istegen.

Jalpy kirispeden basqa әrbir aqyngha, әrbir jazushygha jeke toqtalyp, olardyng shygharmasyndaghy kórkemdik, iydeyalyq erekshelikterdi de ashady. Sóitip, Qayymnyng enbegi - Abaydyng 100 jyldyghyna arnalghan baghaly tartudyng biri qalayda búl enbekting basylyp shyghuy asa qajet. Búl enbekting osy bir jinaq kóleminde basylyp shyghuynyng әdebiyettik, ghylymdyq manyzy mynada:

1. Búl materialdardyng birde-biri búl kýnge deyin jaryqqa shyqpaghan. Basylyp shyghumen qazaq әdebiyeti tarihynyng jana bir sony arnasyn júrtshylyqqa keng tanystyrady.

2. Abaydyng balalary, jaqyn dos aqyndarynyng shygharmalary bir tom kitap bolyp shyghuy, orys әdebiyeti tarihyndaghy salt siyaqty ghylymdyq jaghynan asa qyzyqty, qúndy bolady.

3. Abay tóniregindegi búl aqyndardyng shygharmasyn bir jinaqqa kirgizbey, әrqaysysyn bólip-bólip, jeke basugha bolady. Keybir aqyndardyng óleni óz aldyn da bir kitap bolyp shyghugha óte shyghyndyq keltiredi.

Kitap basylar kezinde osy enbekting ghylymy zertteu bólimderinde, jalpy kitaptyng tәrtibi, qúrylysy, materialdardy rettep berudi týzetip, jóndep jiberetin mynaday kemshilikterdi atap kórsetemin:

1. Kirispening alghashqy alty betin mýlde qysqartyp jetinshi bettegi «Abaydy qazaq әdebiyetining úly atasy deytin bolsaq» degennen bastasa bolady. Onyng aldyndaghy alty jarym bettegi pikirdi yqshamdap jarty bette aitugha boldy. Abay turaly júrt aityp jýrgen jalpy maqtau sózdi azaytu qajet.

2. «Abay patsha ýkimetine jan-tәnimen qarsy boldy.» /12 bet/ degen sóilemdi jóndeu qajet.

3. Abaydyng patsha ýkimetine qarsylyghy jayyndaghy jana materialdar asa qyzyqty. /12-16 bet/. Biraq osy taqyrypqa qanday qatynasy bar? Eger qatynasy bolsa - onda Abay patsha ýkimetine qarsy tónkerisshildik pikirdegi adamdardy da tәrbiyeleushi orta boldy degendi dәleldep, aita týsken jón. Áytpese, búl materialdy Abay shygharmalaryn taldaumen baylanysty basqa enbekke paydalanghan jón.

4.     Túrash Gorikiyding «Ana» romanyn audarghan joq. /20 bet/

5. Abaydyng «Ásetke» degen óleni aqyn Ásetke arnalyp, aitylghan óleng siyaqty emes; onyng ornyna onbaghan basqa, eldegi zúlym adamnyng birine arnalyp, aitqangha úqsaydy. /25-27bet/ Sondyqtan múny zerttep, anyqtamayynsha, aqyndyqpen, әdebiyetpen baylanysy joq búl ólendi әzir mysalgha almasa da bolady.

6.     Abaydyng qara sózi orynsyz keltirilgen. Alyp tasta. /28 bette/

7. Maghauiya, Aqylbay, Árip jaylarynda jazylghan jeke bólimsheler bettelmegen. Bettelmegendikten ol bólimderdegi jeke kemshilikterdi betin kórsetip aitugha bolmady, jalpy tәrtibimen aitamyz.

8. Maghauiyanyng «Medghat-Qasymynyn», sol siyaqty Aqylbaydyng «Daghystan» poemalarynyng taldauyn ghylymy mәselelerge baylanystyryp bergen jón edi. «Daghstandaghy» bar bolghan taldau 7-betke deyin mazmúnyn aityp shyqqan. Onyng ornyna búl poemalardyng Abaydyng lirikasyndaghy, iydeyasyndaghy saryndar men jaqyndyghyn jәne qazaq әdebiyeti tarihynda qanday oryn alatynyn, әsirese, qazaq әdebiyetinde romantizmning ornyn alyp damudaghy manyzyn, әri aqynnyn, әri poemanyng sujet, stili ereksheligin kenirek aitqan jón.

9.     Aqylbay Maghauiyadan ýlken bolsa, ony kitapqa búryn bergen jón.

10.           Kәkitay turaly bólimsheni qoljazbadan tany almadym.

11. Kókpay aqynnyng stiyli qanday kitap aqyny ma, bomasa halyq әdebiyeti ýlgisine jaqyn aqyn ba, «Sabalaqty» qay stilide jazdy, nege Aqylbaysha jyrlamady? Osylar jauapsyz qalghan. Kókbaydyn: ómirindegi eng manyzdy - Abaydyng basshylyghymen jýrgizgeni kóp jyl boyy medresede bala oqytqany. Búl medrese qazir 50 jyldyq tarihy bar ortalau mektep bolyp otyr. Osyghan mәn berip aitqan jón.

12. Áubәkir turaly bólim jaqsy jazylghan /Qayymnyng ózi de sol Áubәkir stiyline jaqyn aqyn ghoy/.

13. Árip turaly bólimdi mýlde qysqartu kerek. Tym úzaq. Birjan-Saramen baylanysty Áripting bolmaghan, bolugha tiyisti shygharmalarymen baylynysty tolyp jatqan daulardyng qajeti joq.

Búryn bóget bolsa da padishadan,

Búl kýnde esik ashyq oryndayyn.

Jat júrtqa barsandaghy ghylym men syi,

Qúdashang bolmasa da kýieu qayyn.

Bas bilgish adamgha talas bar ma,

Búl zaman teksermedi kedey, bayyn - degen ólende Áripting Oktyabri revolusiyasyn, Sovet zamanyn әdemi jyrlaghan esh nәrse joq. Myna keltirilgen óleng emes, Jartybaydyng aitatyn birdemesi siyaqty. Sondyqtan Áripting sonday ólenin alyp tasta, sonymen Áripti kótermey-aq qoyalyq.

«Birjan men Sarany»  Árip shyghardy, shygharmady degendi Áripting jeke basylatyn kitabynda aitasa da bolady ghoy..

14. Jeke aqyndardyng shygharmalaryn bastyru jóninde Túrashty, Maghauiyany, Áubәkirdi, Kókpaydy týgel bastyrghan jón. Áripti yqshamdap, azaytu kerek. Árip óz aldyna bir kitap bolatyn aqyn ghoy. Aqylbaydyng «Naghashym Er Qazybek әulie ótken» degen óleni Mәdiyding «Babamyz әulie ótken ol Qazybek» degen ólenine úqsaydy. Qaysysynan alugha tiyis. Keyin Aqylbaydiki dep aitushylar Mәdiyding sózin ózgertip aityp jýrmedi me eken. Aqylbaydyng qysqa ólenderi týgel (asqan joq). Arham, Múqa ólenderin basu qajet. Kәkitaydyng óleni bolmasa, ómirbayany týgel paydalanylyp basylyp jýr ghoy. Ázir qoya túrsa da jaraydy.

15. Kitapqa bastan-ayaq komentariy, týsinikteme kerek. Ásirese, osy jinaqqa kirgen ólender qaydan alyndy, qashan jinaldy, qay mekemede saqtaldy, kim jazyp alypty degenderge dәl jauap kerek. Ghylym dәldilikti, dәleldi tileydi. Áytpese, osy jinaqqa kirgen kóp ólennin, sol aqyndiki ekendigi turaly birqatar kýdik, senimsizdik tuuy da mýmkin. Onan song shygharmalarda keletin kisi, jer aty, shet sózderge de týsinik kerek. Kitap basylar kezde, mine, osy kórsetilgender eske alynghany jón. Múnyng bәri Qayymnyng qolynan keledi jәne kitaptyng basyluyna bóget bolmaydy.

 

ISMAILOV ESMAGhAMBET

05.07.1945.

 

***

 

OTZYV

ob issledovaniy K.Muhamedhanova na temu

«Poeticheskaya shkola Abaya»

 

Muhamedhanov Kaim yavlyaetsya odnim iz molodyh talantlivyh liyteratorov Kazahstana. Za vremya svoey nauchno-liyteraturovedcheskoy deyatelinosty s 1938 po 1945 gody on provel issledovateliskui rabotu v oblasty abaevedeniya y istoriy kazahskoy liyteratury 20 veka, a takje po izuchenii tvorchestva sovremennyh narodnyh akynov. Yavlyayasi odnim iz pervyh organizatorov y nauchnyh rabotnikov gosudarstvennogo muzeya Abaya v Semipalatinske, Muhamedhanov sobral iskluchiytelino sennye rukopisnye, arhivnye y foliklornye materialy, iymeiyshie neposredstvennoe otnoshenie k jizny y tvorchestvu klassika kazahskoy liyteratury Abaya Kunanbaeva.

Blagodarya nahodke Muhamedhanova v poslednem polnom sobraniy sochiyneniy Abaya opublikovany vpervye, do sih por neizvestnye, devyati  stihotvoreniy Abaya.

Pomimo selogo ryada liyteraturno-kriticheskih statey tovariyshem Muhamedhanovym vypolneny samostoyatelino try nauchno-issledovateliskie raboty:

1.                           Sobranie sochiyneniy kazahskogo poeta 20 veka Aripa Taniybergenova. Sobrany vse rukopisnye materialy y podgotovleny k pechaty teksty poeta s obstoyatelinoy vstupiytelinoy statiey y nauchnymy kommentariyami. Obem raboty 20 pechatnyh listov. Iz niz 5 p.l. sostavlyaet ego issledovaniya.

2.                           Istoricheskie poemy «Kabanbay», «Bogenbay»  - issledovanie y analiz v obeme 2 p.l., kotorye byly vklucheny v pervyy tom «Istoriy kazahskoy liyteratury».

3.                            «Poeticheskaya shkola Abaya» - eta obemistaya issledovateliskaya rabota Muhamedhanova, gde ohvacheny naibolee polnye teksty proizvedeniy blijayshih uchenikov Abaya (synovey Abaya - Magavii, Akylbaya, Turagula; plemyannikov poeta - Kakitaya, Aubakira; druzey - Kokpaya, Muha y dr.).

Obshiy obem raboty sostavlyaet 32 p.l., iz nih 8 p.l. - ego issledovaniya (biograficheskie materialy, analiz tvorchestva otdelinyh poetov, kommentariy y t.d.).

Eta rabota tovarisha Muhamedhanova, s tochky zreniya izucheniya novogo etapa istoriy kazahskoy liyteratury konsa 19-go nachala y 20-go veka, predstavlyaet soboy vesima bolishoy nauchnyy interes. Avtor v svoe      rabote analiziruet abaevskie novye poeticheskie tradisiy kazahskoy liyteratury, stavit problemu romantizma v kazahskoy liyterature y vyyavlyaet stili otdelinyh poetov abaevskoy pleyady.

Dannaya rabota  yavlyaetsya vpolne dostoynoy k predstavlenii ee v kachestve kandidatskoy dissertasiiy.

 

E.ISMAILOV, doktor filologicheskih nauk,    professor,

11 dekabrya 1945 g.

 

***

 

Iz otzyva diyrektora instituta kazahskogo yazyka y liyteratury Kazahskogo filiala AN SSSR, professora S.KENESBAEVA ob issledovaniyah K.Muhamedhanova na temu «Poeticheskaya shkola Abaya:

«Obstoyatelinym vkladom v abaevedenie yavlyaetsya originalinaya y soderjatelinaya rabota K.Muhamedhanova «Poeticheskaya shkola Abaya» obemom v 32 p.l., v kotoroy udachno sochetaetsya liyteraturovedcheskoe issledovanie s tekstologicheskimy izyskaniyami. Eta rabota Muhamedhanova vkluchena v 1-y tom «Istoriy kazahskoy liyteratury», izdannyy Kazahskim filialom Akademiy nauk SSSR. Muhamedhanov prodelal bolishuy plodotvornuy rabotu, sviydetelistvuiyshuiy o ego serieznoy nauchnoy podgotovke y raznostoronnih nauchnyh interesah» (10 dekabrya 1945g.).

 

 

***

 

Q. Múhamedhanovtyng «Abaydyng әdeby mektebi»

taqyrybyndaghy dissertasiyasy jayynda

 

Q. Múhamedhanov joldastyng dissertasiyalyq enbegining avtoreferat -

taryn oqyp tanysqanda mynaday pikirler aitugha tura keledi.

Dissertasiyanyng taqyrybyn avtor óte oryndy tandap alghan. Qazaq әdebiyetining tarihynda әdeby mektep jasaghan aqyndar jayly búryn arnauly birde bir ghylymy enbek joq bolatyn. Ásirese, Abay manyna toptalghan, úly aqynnyng tәrbiyesin kórip, ónegeli isin mektep etken janashyl jastar turaly shynayy auyz túshyrlyq zertteu bolmaghan-dy. Abaydyng ómirin, tvorchestvosyn zertteushilerding kópshiligi búl mәseleni júqalap qana janap ótip ketetin.

Avtor tandaghan taqyryby arqyly kóp jylghy izdenu,  jinau, zertteu nәtiyjesinde Abay úlylyghynyng jana bir kýngey betin ashqan siyaqty. Abaydyng shәkirtsiz ústaz emestigin, Abay ónegesi, Abay әseri janalyqtyng lebi esken, órshil sezimge jeteleytin, ónerge ýndeytin,bilimge shaqyratyn, ómirding únamsyz jaqtaryna әri әdil, әri qatal ýkim aitugha ýiretetin tura maghynasyndaghy ómir mektebi ekendigi naqty materialdargha sýiene otyryp jete bayandalghany kórinip túrady.

Abay óz júrtynyng keleshek tarihy taghdyry úly orys halqymen, onyng aldynghy ozyq mәdeniyetimen tabysqanda ghana dúrys sheshiletindigin talay ret aitqany bizge mәlim. Abaydyng aqyn   shәkirtteri ýshin búl ýndeu sóz programma tәrizdes edi. Mysalgha Aqylbay, Maghauiyanyng shyghystyng tar óristi poemasyn ýlgi etpey, orys әdebiyetine bet búryp, qúmarta oqyp, qúptay qabyldap, onyng úly dәstýrlerin ónege etkendigi. Abay kórsetken jol, siltegen baghyt, salghan izding adastyrmas nysan bolghandyghyn kýmәndandyrmaydy. progressivti iydeyalaryn dala júrtyna taratudyn, nasihattaudyng belgisi bolghandyghyn naqtylandyra bayandaghan. G. Potaninning «Qyrghyzdardyng aqyrghy hanzadasynyng kiyiz ýiinde» degen maqalasynan Halilolla jayynda keltirilgen mysal - Abaydyn, onyng shәkirtterining orystyng alghyr oily revolusioner demokrattary jayyndaghy qoshemetti kózqarasty úsynghandaryn tereng dәleldey

týsedi.

Avtor qazaq tarihynyng ótken ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy   kelbetine kóz jibere otyryp, patsha ýkimetining 1868 jylghy «Qazaq dalasyn biyleu erejeleri» turaly shygharghan zanyna kózqaras jayyndaghy eki týrli jikti (biri - Shәngerey, Baytoq, t.b. ekinshisi - Shortanbay, Dulat t.b.) aiqyndap, ekeuining de kertartpa baghyt ekenin aita kele, Abay  bas bolghan jana qauymnyn  orys mәdeniyetin qúbyjyq kórmey, qayta qazaq júrtshylyghymen tuystyru maqsatyn kózdegen iygilikti isterin, qasiyetti qyzmetterin aiqyn jәne óte dúrys bayandaghan. Abay shәkirtterining jazba әdebiyet ókilderi bolyp jәne aqpa aqyn, әnshi, ertegishi, jyrshylar bolyp eki salada qaraluy da oryndy. Búlardyng qay - qaysysy bolsa da qyr saharasynda mәdeniyettin, ónerding úryghyn  egushiler, bir úrandaghy, bir maqsattaghy adamdar ekendigi  airyqsha dәleldengen. Óitkeni, bireuler Pushkiyn, Lermontovtardyng úly dәstýrlerinen ruhany susyndap, sol baghytta mәdeniyetti poemalar tughyzsa, ekinshileri Tatiyana siyaqty sýikimdi orys qyzynyng tereng sezimdi, әserli әnin qyr elindegi qazaq tyndaushylaryna tuystyrushylar boldy. Bireuleri orys әdebiyetining klassikalyq ýlgilerin qazaq poemasyna engizuge qam jasasa, ekinshileri quray sybyzghygha qúlaghy qanyqqan qazaq tyndaushylaryna «Dunay tolqyndary» siyaqty orystyng әsem sazdy kýilerin skripkamen oryndap, dala júrtynyng jana sapadaghy kórkemdik sezimin oyatugha jәrdemdesti. Avtor búl mәselelerdi ashuda jete dәleldeude shyn kónilmen quanarlyq enbek etken.

Avtor Aqylbaydyng «Daghystan», Maghauiyanyng «Medghat - Qasym» poemalaryna dúrys ghylymy taldau jasaghan. Ásirese «Zúlys» poemasy jayyndaghy keyin tapqan 140 jol jalghas óleni Aqylbaydyng «Zúlys» poemasyn jazuda aldyna keng qúlashty jospar qoyghandyghyn anyqtaydy, ezilushi qúldardyng kolonizator qojalargha qarsy әdiletti qarsylyghyn, kýresin surettey otyra aqyn ezilushi qauymgha niyettestigin bildiredi. Búl jay qazirgi kýnning ózinde jana soghys órtin tútandyrmaq niyetindegi aghylshyn-amerikan qanqúilylarynyng toyymsyz tabighatyn, qanau-tonaugha jeriktik jaratylysyn әshkereleude ózining sayasy ótkirligin, iydeyalyq quatyn kótere týsetin shygharma ekendigin anghartady. «Enlik -Kebek» poemasyn jazuda Maghauiyanyng da ózindik beti bolghandyghy, Kengirbay beynesin jasauda shyn ómir faktisin obiektivti ete otyryp, kezinde madaqtalyp jýrgen «el aghasy»  biylerding jauyzdyq sipatyn dúrys surettegeni, әdiletsizdikting tabighy syryn ashyp bergendigi jayynda avtor óte qúndy  qorytyndy jasaghan. Abaydyng aqyn shәkirtterine qatal, әdil synshy bolghandyghyn, olardyng shygharmalarynyng jaqsy jaqtaryn dәriptep, osal jerlerin uaqytynda  týzeuge jón-joba beretin shynayy ústaz - tәrbiyeshi bolghandyghyna dissertasiyada  ýlesti oryn berilgen. Aqyndyq mektepten ýlgi alghan oqushylar toby Abaydyng danalyq qasiyetin qadirley bilgendigi de faktilermen dәleldenedi. Avtor Abay shәkirtterining shygharmalarynda kezdesetin qayshylyqtardy, onyng sebepterin dúrys týsindiredi. Avtor  búl dәleldeulerding bәrine marksizm - leninizm ghylymynyng jenimpaz qaghidalaryn  arqau etip otyrdy. Búl taqyryptardyng meylinshe keng ekendigin avtor eskertip ótedi. Shyn mәninde Abay mektebinde tәrbiyelengen әrbir shәkirtting tvorchestvosynyng ózi (Árip, Aqylbay, Maghauiya...)  salmaqty bir ghylymy enbekting taqyryby bolugha jarauy da dausyz.

Aqylbaydy qúrmetteytin júrshylyghymyzdyng aldynda búl ister kezekti kýn tәrtibindegi mәsele siyaqty.

Biz búl dissertasiyany Abaydy zertteu isine qosylghan qymbatty ýles dep tauyp, ghylym kandidaty dәrejesin alugha  tolyq tartymdy enbek degen  pikirdi quattaymyz.

Á. RAHYMJANOV. Semey Pedinstitutynyn

Qazaq әdebiyeti kafedrasynyng agha oqytushysy

 

 

***

 

 

«Abaydyng әdeby mektebi» atty

Q. Múhamedhanovtyng dissertasiyalyq enbegi turaly

 

Abaydyng poeziyalyq múrasyn, onyng ainalasyna toptalghan aqyn shәkirtterin monografiyalyq týrde zertteu - әdebiyetshilerimizding aldyndaghy keng jatqan arna.

Abaydyng tvorchestvosy turaly pikirler basqa jazushylargha, aqyndargha qaraghanda kóp aitylghany, talay  dau-tartystar tudyrghanymen әli  de jan-jaqty zertteudi qajet etedi. Abaydyng lirikalary, audarmalary, orys әdebiyetinen alghan ýlgisi, poemalary men qara sózderi jeke - jeke ýlken zertteuding taqyryby.

Q. Múhamedhanov joldas alghan Abaydyng aqyn shәkirteri turaly  taqyryp -  әri tyn, sony, búryn-sondy sebepsiz jóndi kónil bólinbey kele jatqan ýlken bir sala. Avtordyng búl  taqyrypty ghylymiy  zertteuge aluynyng mәni zor. Sebebi ústaz Abaydyn  aqyn shәkirtterin tәrbiyeleui, olardyng әdeby enbekteri turaly ghylymiy  enbek shyghuymen birge oqushy, oqytushylar ýshin materialdar bermekshi.

Dissertasiyalyq enbek avtordyng on jyldan asa izdenuining nәtiyjesinde kóptegen tyng mәselelerdi qamtyghan. Abaydyng aqyn shәkirtterin toptap jәne basty-bastylarynyng shygharmalaryn jeke taldaumen birge, búryn belgisiz bibliografiyalyq, biografiyalyq materialdar bergen.

Kirispe bólimde avtor Abaydyng aqyn-shәkirtteri turaly jazghan maqalalargha syn  kózimen qarap, taldau jasap shyghady. Búl baspa jýzindegi syndardyng ózinen avtordyng materialy mol, pikiri dәleldi ekenin aiqyn angharugha bolady.

Abay jәne HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy әdebiyet degen tarau óte oryndy berilgen. Múnda búl kezde tughan әdebiyetimizdegi eki baghytty qarama - qarsy qoiy arqyly Abaydyng jana jazba әdebiyetimizding negizin qalaudaghy rolin aiqynday týsedi. Abaydyng ýlgi, ónege alghany úly orys halqynyng mәdeniyeti men әdebiyeti ekenin kóptegen  faktilermen dәleldeydi. Ásirese, Abaydyng inisi Halilollanyng Belinskiy, Dobrolubovty dәripteuin kórsetui ýlken janalyq siyaqty.

Avtor Abaydyng aqyndyq, әdebiyettik mektebi degen taraudy taldaudan búryn onyng synshyl realistik betin, ústazdyq jolgha keluin keng kórsetedi. Dissertasiyada Abaydyng aghalyq, ústazdyq ónegesinin  órisi keng ekenin bayqaymyz. Abay shәkirtterin   qalada orys mektepterinde oqytumen birge, auyldaghy mektepterge de kónil bólgen. Ol  qazaqtyng auyz әdebiyeti ýlgisine erekshe nazar audarumen birge, shyghystyn  klassikterining әdebiyeti men  orys әdebiyetining ýlgilerin  el ortasyna әngime etip keng jayghan. Ózderi aqyn, ónerpazdar bolumen qatar, keybir shәkirtteri Abay iydeyasyn algha aparushy, әdebiyetke jana týr men mazmún әkelushi ekeni de aiqyn, dәleldi ghylymy zertteumen týiindelgen.

Dissertant Abay aimaghyna toptalghan: әnshi, muzykant, ertegishi, ústa-ónerpazdardyng ózin jalpy sholu izinde toptap ótedi. Aqylbay, Maghauiya tvorchestvosyndaghy romantikalyq poemalar, Kókpay, Árip tvorchestvosyn- daghy qazaq halqynyn  tarihy, ótken ómirimen baylanysty poemalary men әleumettik taqyryptaghy ólenderi keng taldanady.

Aqylbaydyn  ómiri, әsirese «Daghystan» men «Zúlys» atty poemasyna avtor jana materialdar negizinde tolyq zertteu jasaghan. Maghauiyanyng «Enlik - Kebek», «Medghat - Qasym» poemasynda jeke tarauda tolyq tekserilgen. Áset, Kókpay, әsirese Árip tvorchestvosyna avtor әdil baghasyn bergen. Qosymsha materialdarda: Halilolla, Múhamedjan, Beysenbay, Baymaghanbet, Múqa jәne basqalary turaly tyng materialdardyng ózi Abaydyng ómiri  men tvorchestvosyn keng tany týsu ýshin baghaly material ekeni sózsiz.

Jalpy alghanda, Abaydyng aqyn-shәkirtteri turaly búryn maqala kóleminen asqan enbek bolmasa, dissertant úzaq izdenu arqyly ýlken ghylymy qajetti enbek tughyzghan. Eger «Abaydyng әdeby dәstýri»» degen qysqa tarau jeke bólinbey-aq, «Abaydyng ónege alghan úly mektebi»  degen bólimge qosylsa, taldaudaghy sóilemderdi stilidik jaghynan jóndep, jinaqtay týsse, búl enbekti baspagha  úsynugha da bolady der edim. Sol siyaqty, enbekting 143-bettegi «Aqyn agha» romanynda «Enlik - Kebek» romany dúrys surettelgeni aitylghan. Biraq, osy Maghauiya poemasynyng avtorlyq  oydan tudyrghan obraz aluy, Áripti shyndyqtan qayshy kórsetuin synay ótuge bolar edi.

Sol siyaqty: avtor S. Múqanov, H.Júmaliyev, E.Ismailov joldastardyng enbekterindegi, maqalalaryndaghy Abay jәne shәkirtteri turaly pikirlerding jaqsy jәne kemshin jaqtary ashyq aitylmaghan. Avtor prof. M.Áuezovting 1933 - 1934 jyly jazghan enbekterinde Abaydyn  aqyn-shәkirtteri turaly aitylatynyn kórsetedi. Shynynda, 1940 jylgha deyingi  kóptegen maqalalarda Abay turaly  qate kózqaras bop kelgeni belgili. Avtor Abay jәne onyng shәkirtteri turaly mәseleni dúrys sheshe otyryp ótkendegi maqalalargha syn kózimen qarauy az bolghan.

Dissertasiyada Abay jәne onyng shәkirtterinin  orys mәdeniyetinen ýlgi alyp óskeni, úly revolusioner-demokrattar  turaly  kóp aitylady. Abay jәne onyng shәkirtteri revolusiyashyl - demokrattar esimin bilgenimen, olardyng iydeyasyna jete almaghany, óz bastarynda kóptegen qayshylyqtar bolghany mәlim. Búl mәseleni de avtor baspagha dayyndauda kenirek eskerui qajet siyaqty.

Qoryta aitqanda, búl dissertasiyalyq enbek  úzaq izdenu, zertteuden tughan, ghylymy zertteu isinde ózindik izi, oi-pikiri bar әdebiyetshining qolynan shyqqan. Avtordyng әdebiyet zertteude iykemi, talaby mol ekendigin kórsetedi. Sondyqtan, enbek filologiya ghylymynyng kandidaty dәrejesin alugha tolyghynan jaraydy dep esepteymin.

Q.TÚRGhANBAEV. Qazaqstan Memlekettik

Uniyversiytetining dosenti. Apreli, 1951 jyl.

 

***

 

OTZYV

o dissertasiy tov. K.Muhamedhanova na temu

«Liyteraturnaya shkola Abaya», predstavlennoy na soiskanie uchenoy stepeny kandidata filologicheskih nauk

 

Svoevremennosti y aktualinosti raboty tov. Muhamedhanova, posvyashennoy spesialinomu y detalinomu izuchenii temy o liyteraturnom okrujeniy Abaya, sovereshnno ochevidno. Eta tema ostavalasi do sego vremeniy  maloissledovannoy.

Mnogie voprosy etoy temy stavilisi y resheny v toy ily inoy mere v rabotah krupneyshego abaeveda - professora M.Auezova. Svedeniya ob otdelinyh poetah - uchenikah Abaya dany takje v rabote A.Jiyrenshchina. «Abay y ego russkie druziya», Almaty, 1949 g.

V rabote tov. Muhamedhanova vpervye daetsya obstoyatelinaya y raznostoronnyaya razrabotka temy. Dissertasionnaya rabota tovarisha Muhamedhanova - rezulitat ego mnogoletnih izyskaniy, ona osobenno senna tem, chto v ney podvergnuto izuchenii bolishoe kolichestvo neopublikovannyh rukopisnyh materialov.

V rabote podrobno issleduetsya tvorchestvo vidneyshih poetov-uchenikov Abaya y ih vzaimootnosheniya s velikim kazahskim poetom. Znachiytelinoe mesto udeleno y rassmotrenii tvorchestva pevsov-skaziyteley iz sredy liyteraturnogo okrujeniya Abaya.

Pry etom dissertant rassmatrivaet tvorchestvo uchenikov Abaya v tesnoy svyazy so vsey liyteraturnoy jizniu epohi, s konkretnym istoriko-liyteraturnym prosessom, yasno pokazyvaya boribu liyteraturnoy shkoly Abaya protiv reaksionnyh, religiozno-misticheskih poetov, propovedovavshih islam.

Osobo sleduet otmetiti kak zaslugu dissertanta to, chto v rabote shiroko stavitsya vopros o progressivnom vliyaniy peredovoy russkoy liyteratury  v formirovaniy liyteraturnoy shkoly Abaya y v formirovaniy y tvorchestva ee otdelinyh predstaviyteley. V etoy svyazy nujno podcherknuti, chto rabota tov. Muhamedhanova vnosit mnogo novogo y sennogo y v ponimanie bolishoy problemy o russko-kazahskih liyteraturnyh otnosheniyah, o vliyaniy russkoy liyteratury na razvitie y formirovanie kazahskoy liyteratury.

Partiynyy podhod k izuchenii liyteraturnyh prosessov, iydeynaya strastnosti y prinsipialinosti, ispolizovanie obshirnogo rukopisnogo materiala, glubina y samostoyatelinosti sujdeniy, obosnovannosti y ubediytelinosti osnovnyh polojeniy - ety dostoinstva dissertasiy pokazyvayt, chto avtor ee yavlyaetsya slojivshimsya y vpolne zrelym issledovatelem liyteratury.

Kakovy otdelinye nedochety raboty na nash vzglyad?

Hotya v dissertasiy iymeetsya utverjdenie o tom, chto realisticheskie tradisiy Abaya zakrepleny ego uchenikami, odnako avtor ne pokazal, kakov byl puti etih poetov k realizmu, puti k realizmu ot «romanticheskih poem». Kstati, pravilino ly nazyvati poemy Abaya y Magaviy romanticheskimi? Vedi po otnoshenii k etim poetam nelizya govoriti o romantizme, kak ob opredelennom miroponimanii, sisteme vzglyadov na liyteraturu.

Dalee, sledovalo by pokazati, kakuiy roli sygraly pevsy-ucheniky Abaya, v kachestve propagandistov ego esteticheskih prinsipov v oblasty ponimaniya roly pevsa, sushnosty y zadach muzykalinogo tvorchestva.

Nesmotrya na nalichie otdelinyh nedochetov, rabota tov.Muhamedhanova predstavlyaetsya nam ocheni sennym y aktualinym issledovaniyem, y nujno nadeyatisya, chto ona naydet doljnoe priznanie Uchenogo soveta.

 

Z.A.AHMETOV, kandidat filologicheskih nauk.

Apreli, 1951 g.

 

 

***

 

Iz otzyvov chlena-korrespondenta AN KazSSR, professora IY.T.DUSEMBAEVA ob issledovaniyah K.Muhamedhanova na temy «Tekstologiya proizvedeniy Abaya» y «Poety abaevskogo okrujeniya»:

V «Polnom sobraniy sochiyneniy Abaya Kunanbaeva v dvuh tomah» (izd. AN KazSSR, 1977g.) IY.T.Dusembaev, nazvav ryad uchenyh, opublikovavshih ranee naydennye imy neizvestnye stihy Abaya, po ih mnenii, prinadlejashie peru Abaya, otmechaet sleduishee:

«Sredy niyh, krome sikla stihov poeta (Abaya), naydennogo K.Muhamedhanovym, vse ostalinye sovershenno ne zaslujivait vnimaniya» (str. 12-13). Y dalee: «...napisav mnogochislennye issledovateliskie raboty po izuchenii naslediya Abaya y tvorchestva posledovateley velikogo poeta, uchenyy Kaym Muhamedhanov vnes vesomyy vklad v nauku. Nevozmojno ne schitatisya s ego mneniyem» (str. 15).

V priymechaniyah k «Sborniku proizvedeniy kazahskih akynov y poetov konsa HVIII y HIH vv.» (izd. AN KazSSR, 1962g.), sostaviyteli sbornika IY.T.DUSEMBAEV osobo vydelil to obstoyatelistvo, chto vse hudojestvenno-tekstovye y nauchno-biograficheskie materialy o poetah abaevskogo okrujeniya Akylbae y Magauie Kunanbaevyh, voshedshie v sbornik dany neposredstvenno po dissertasiy y prilojenii k dissertasiy K.Muhamedhanova (str. 416).

Vse posleduyshie pereizdaniya proizvedeniy poetov abaevskogo okrujeniya osushestvlyaitsya na osnove rukopisnyh spiskov, predstavlennyh k pechaty Muhamedhanovym.

 

Professor H.SUyNShALIYEV otmechal nesravnennuIY istochnikovedcheskui roli obnarujennyh K.Muhamedhanovym proizvedeniy uchenikov Abaya:

«Polnyy y podlinnyy variant poemy «Dagestan» vveden v hrestomatii 9 klassa po predstavlenii Kaima Muhamedhanova. Etot je variant ispolizovan nami. Poemy «Zulus»  iy  «Medgat-Kasym»  pechataiytsya po rukopisy Kayma Muhamedhanova. Tekst poemy «Enliyk-Kebek» vzyat iz rukopisnogo fonda K.Muhamedhanova v AN KazSSR y publikuetsya vpervye v nastoyashem  sborniyke» (str. 321-322).

 

***

 

Men Qayym Múhamedhanovty alghash ret 1951 jyly Qazaq SSR GhA ghimaratynda (ol kezde Kirov kóshesinde bolatyn) alghash ret kórdim. «Abaydyng әdeby mektebi» degen taqyrypqa kandidattyq dissertasiya qorghau ýshin kelgen eken. Ol kezde Abay atyndaghy pedinstituttyng filologiya fakulitetinde 2-kurs studentimin. Dissertasiya jazu, ony qorghau degennen habarymyz joq. Shymkent qalasynan ústazym әdebiyetshi ghalym Ábish Baytanaev kelip, sәlem bere baryp edim, ol kisi júlyp alghanday: «Sen býgin menimen birge bol. Mening joldasym Qayym Semeyden keldi, dissertasiya qorghaydy. Sen sony kóruing kerek, әdebiyetshi ghalymdardyng bәri de sonda keledi, aralasa bergening dúrys», - dep erkime qoymay ertip bardy.

Barsaq dissertasiya qorghau orny ekinshi qabatta eken. Adamdar sapyrylysyp, birazy, nege ekenin bilmedim, kýtpegen bir oqigha bolatynday degbirsiz qalpyn tanytady. Óz ústazdarym prof. H.Júmaliyev, M.S.Silichenko da sonda jýr. M.Áuezov, S.Múqanov bastaghan toptar da óz aldyna qyzu әngime ýstinde... Men tanymaytyn aqyn, jazushy, ghalymdar da kóp jinalypty. Ýlken bir sayysqa týsetindey bilek sybanyp, dayarlyq ýstinde elirip jýrgenderdi de bayqadym. Qorghau zalyna kirsek, adamdar jaylasyp otyryp qalypty, әreng degende oryn tauyp ornalastyq-au әiteuir. Tanymaghandarymdy Ábekennen súrap, bilip otyrmyn. Biraq jygha tanyp jatqan men joq. Osy arada Prezidiumgha belgili kisiler shyghyp, ghylymy hatshy Q.Múhamedhanovtyng qújaty boyynsha dissertantty jan-jaqty tanystyryp ótti. Ghylymy kenesting tóraghasy bolar bir iri kisi Qayymgha resmy týrde sóz beriledi dedi. Qayym agha minberge shyghyp shashyn bir silkip qaldy da, jazghanyna qarap úzaq oqyghanday boldy. Biraq jigerli, ózine ózi senetindey batyldyqpen sóilep, qoyylghan súraqtargha da jauapty irkilmey qolma-qol berip túrdy. Dissertant jәne onyng enbegi jayynda ghylymy jetekshisi akademik Múhtar Áuezov, әr pikirine tiyanaqty dәlel keltire otyryp, tyndaushylardy baurap alghany anyq sezilip túrdy. Qorghau bastalghanda typ-tynysh, ret-retimen bastalghan siyaqty edi, uaqyt ótken sayyn resmy emes opponentter qyza sóilep, dau-damaydy úshyqtyryp jibergendey boldy. Endi, tipti, sóz sóileushiler talasa-tarmasa minberge úmtyla bastady. Pikir almasu qyza kele qyp-qyzyl dau-damaygha ainaldy da ketti, Abaydyng aqyn shәkirtteri Kókbay, Shәkәrim, Árip, Súltanmahmút t.b. eskishil, dinshil, burjuaziyashyl últshyl, olardyng enbekte oryn aluy, taldanuy jat iydeologiyany nasihattaushylyq, ýlken sayasy qatelikterge úryndyratyn zertteu degen saraptama tyndap otyrghan mening ýreyimdi úshyrdy. Basqalardy bilmeymin, maghan osylay әser etti. Ne bolar eken dep seskene bastadym. Ásirese, sol kezdegi jazushylardyng serkesi dep sanalghan S.Múqanovtyng aiyptau sarynyndaghy talas pikirleri meni týnildire týsti. Janymdaghy Ábekene búrylyp, «múnysy nesi?» desem, «Ýndeme, sabyrmen tynday ber, aitys degen osynday bolady», - dep meni júbatqanday boldy. Óz ústazym Hajekeng silkine qyza sóilep, pikir talasynda aiyptau, jazghyru sarynyn úshyqtyryp jibergendey sezildi. Ýsh-tórt saghattan astamgha sozylghan talas-tartystan uaqyt jyldam ótkenin bilmey de qaldyq. Ne ýshin aq ter, kók terge týsip talasyp jatqanyn men tereng sezine almadym. Shamasy, búl mәselege mening dayarlyghym joq siyaqty kórindi. Maqsat tilegim - әiteuir Qahang jaghynda.

Ghylymy kenes mýsheleri jasyryn dauys berip, nәtiyjesinde Qayymdy ghylym kandidaty boldy dep qýttyqtasyp jatty. Ghylymy kenesting keybir mýsheleri Qahandy qúttyqtaugha kelmey ketip qaluy meni tandandyrdy. Ózderi dauys berip kónil bólmegendey ketip jatqany nesi dep oiladym. Sonyna taman Ábekeng ekeumiz qúttyqtap qolyn alyp jatqanda Qahang ústazyma qarap: «Ábeke, bir dauys artyq alyp, әupirimmen shala kandidat bolyp shyqtym ghoy», - dep kekesin týrde kýlip edi. Ábeken: «Qaha, osyghan da shýkir de, men, tipti, ghylymy kenesting bet alysynan sesekenip edim, - dep aghynan jaryla sóilep, dosyn alqalay qúshaqtap, quana qúttyqtady. - Oi, Qaha, men úmytyppyn ghoy, myna student mening shәkirtim, aty Mekemtas, ghylymgha iykemi bar, ghylym-bilimdegi aitys tartysqa osy bastan boyy ýirene bersin dep әri ózine tanystyryp qoyayyn dep әteyi ertip keldim», - dep edi, Qahang maghan qolyn berip: «Ghylymda jolyng bolsyn, qaraghym», degen aghalyq jyly lebizine mәz bolyp kaldym.

 

MEKEMTAS MYRZAHMETÚLY,

shәkirti, professor.

Taraz, 12 aqpan 2005 j.

«Qayym turaly sóz». Foliant. Astana, 2006.

 

 

PRILOJENIYa K ZAShIYTE DISSERTASIIY:

«LIYTERATURNAYa ShKOLA ABAYa»

( Kratkie tezisy dissertasiiy)

 

Seli dissertasiy «Liyteraturnaya shkola Abaya» zakluchaetsya v tom, chtoby pokazati:

• kakuu roli liyteraturnaya shkola Abaya sygrala v istoriy kazahskoy hudojestvennoy liyteratury
• chto novogo ona vnesla v razvitie kazahskoy poeziiy
• kakovy ee iydeynye istokiy
• kak y kakim putem ona voznikla
• kakui roli ona sygrala v dele priobsheniya kazahskogo naroda k velikoy russkoy kuliture, v dele dalineyshego sbliyjeniya y ukrepleniya drujby mejdu kazahskim y russkim narodom.

V dissertasiy podrobno issleduetsya stepeni vozdeystviya Abaya y peredovoy russkoy liyteratury na vseh uchastnikov liyteraturnoy shkoly Abaya. Vyyasnyaetsya vopros o tom, chto novogo v smysle iydeynogo soderjaniya y hudojestvennoy formy vnesly v kazahskuy liyteraturu ucheniky Abaya. Rassmatrivaitsya metody, kotorymy polizovalisi ucheniky dlya populyarizasiy tvorchestva Abaya, dlya propagandy ego iydey v kazahskom obshestve.

Na osnove detalinogo kriticheskogo analiza tvorchestva kajdogo predstaviytelya etoy shkoly osoboe vnimanie v nauchnom issledovaniy udeleno vyyavlenii:

• roly kajdogo uchastnika liyteraturnoy shkoly Abaya
• ego tvorcheskih vzaimootnosheniy s Abaem
• osenky ego liyteraturnogo naslediya

V dissertasiy analiziruetsya roli liyteraturnoy shkoly Abaya kak otrajenie peredovyh iydey y sosialinogo progressa v boribe s reaksionnymy techeniyamy kazahskoy obshestvennoy mysly y religiozno-misticheskoy iydeologiey.

Dissertasionnoe issledovanie nachinaetsya s harakteristiky mirovozzreniya Abaya, tshatelinogo analiza ego tvorchestva v svete sosialino-ekonomicheskih usloviy razvitiya kazahskogo obshestva vtoroy poloviny HIH veka, na fone mnogovekovoy kulitury kazahskogo naroda y v tesnoy svyazy s vozdeystviyem na nego peredovoy russkoy kulitury y liyteratury.

Dalee v issledovaniy razbiraetsya sostav liyteraturnoy shkoly Abaya. Ucheniky Abaya delilisi na dve gruppy - gruppu poetov y gruppu pevsov-kompozitorov y skaziyteley. Podrobno rassmatrivaetsya rabota Abaya s etimy gruppamy uchenikov. Kajdomu ucheniku dana detalinaya harakteristika. Dissertantom byly issledovany ne toliko otnosheniya uchenikov s uchiytelem - Abaem, no takje iy  vzaimootnosheniya mejdu uchenikamy Abaya.

V dissertasiy predstavlen analiz sleduishih voprosov:

• kak Abay rukovodil uchenikamiy
• kakovy byly ego tvorcheskie zadaniya
• iydeyno-progressivnoe znachenie zadaniy uchiytelya

 

Osobo vydelyaetsya tvorchestvo pyaty poetov - uchenikov Abaya, proizvedeniya kotoryh pochty polnostiu doshedshie do nas, pozvolyait naglyadno pokazati ih tvorcheskui individualinosti y podvergnuti detalinomu liyteraturnomu analizu ih proizvedeniya.  Eto poety, synoviya Abaya - Akylbay y Magaviya, a takje Aset Naymanbaev, Arip Tanirbergenov y Kokpay Janataev. Vpervye podrobno osveshaetsya jiznennyy y tvorcheskiy puti kajdogo iz niyh. A na osnove analiza ryada proizvedeniy, kotorye do sih por byly neizvestny issledovatelyam, dan analiz hudojestvennyh y iydeynyh osobennostey tvorchestva kajdogo. V dissertasiy pokazana bolishaya novatorskaya roli uchenikov Abaya dlya razvitiya kazahskoy poeziiy.

Poslednyaya glava dissertasiy summiruet vse polojiytelinye storony liyteraturnoy shkoly Abaya, a takje vskryvaet ih slabosty y nedostatkiy.

Dissertasiya postroena na osnove izucheniya eshe neopublikovannogo rukopisnogo liyteraturnogo naslediya predstaviyteley liyteraturnoy shkoly Abaya.         Bolishaya chasti etogo naslediya byla  naydena avtorom dissertasiy v prosesse ego mnogoletnih izyskaniy (1939-1950 g.g.) v arhivah gorodov Semipalatinska y Alma-Aty, a takje sobrannyh na rodiyne Abaya. Avtorom ispolizovany zapisannye im memuarnye materialy. Avtor ispolizoval sushestvuishui liyteraturu po dannomu voprosu na kazahskom y russkom yazykah.

V kachestve prilojeniya k dissertasiy daytsya kratkie biografii: Halilolla Kunanbaevich Uskenbaev, Kakitay Ishakov, Muha Adilihanov, Aubakir y drugiye.

Dissertasiya postroena na istochnikovedcheskih materialah, dosele neizvestnyh issledovatelyam. Ona pozvolyaet v novom svete oseniti ogromnui istoricheskui roli liyteraturnoy shkoly Abaya; vyyaviti ee neposredstvennui jivui svyazi s kazahskoy sovetskoy liyteraturoy.

 

K.MUHAMEDHANOV. 1951 g.

 

 

***

 

Biz búl enbegimizdegi Abay mektebi - HIH ghasyrdaghy qazaq jazba әdebiyetining tarihynda birden-bir әdebiyet mektebi bolghan  Abay mektebi.

«HIH ghasyrda, ol ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaq halqy onyng aldyndaghy dәuirge qaraghanda sózsiz algha basqanyn ...» kórsetetin - mәdeniy-tarihy damudyng bir kórinisi ekenin zertteudi maqsat ettik.

Abay mektebi - qazaq halqynyng ghasyrlar boyy jasaghan ruhany mәdeniyetin syn kózimen qaray iygerip, HIH ghasyrdaghy orystyng klassikalyq әdebiyetin ózine zor mektep etip, qazaq әdebiyetindegi halyqqa jat kertartpa iydeyalargha islam shyghysynyng әserine qarsy kýreste tughan, óz zamanyndaghy ozyq oi-pikirding jetekshisi bolghan mektep ekenin dәleldeudi maqsat ettik.

Abay aqyn shәkirtterining qazaq jazba әdebiyetine iydeyalyq-mazmún, kórkemdik týr jóninen әkelgen janalyqtaryn ashu ýshin olardyng shygharmashylyghyna әdeby taldau jasadyq.

Abay mektebining iydeyasyn halyqqa jaiyda enbek etken Abaydyng әnshi, kompozitor shәkirtteri de zertteldi.

1939-1940 jyldardan bastap Abaydyng aqyn, әnshi, kompozitor shәkirtterining ómiri men enbekteri jayynda izdenu, jinau, zertteu júmystary qolgha alynghan edi. Sonyng nәtiyjesinde Aqylbay, Maghauiya, Kókpay, Árip, Áset, Áubәkir, Kәkitay siyaqty aqyndardyn, әnshi-aqyn Beysembay, Múqa, Álmaghambet, Baymaghambet, Múqametjan siyaqty Abay shәkirtterining ómiri men enbekteri jayynda kóptegen maghlúmattar, derekter  jinalyp zertteldi. Sol jinalghan materialdar osy enbekke negiz boldy.

Osy retpen zertteuge qolgha alynghan júmysqa marksshildik әdebiyettanu negizinde taldau jasaudy eng basty maqsat ettik.

Biz búl enbekti negizi ýsh bólimge bólip qaraymyz:

Birinshi bólimning aldynda kirispe sózi bar.

Birinshi bólimning ózi eki taraugha bólinedi: Birinshi tarauda  «Abay jәne Abay aldyndaghy әdebiyet jayyna» sholu jasalady.

«Úly jazushy óz elinde qanday orynda bolu qajet bolsa, býkil orys júrtshylyghynyng kóz aldynda sonday ardaqty oryngha ne bolghan túnghysh aqyn sol (Pushkiyn. - Q.M.) boldy», - deydi N. G. Chernyshevskiy.

Qazaq әdebiyetining tarihynda Abay alyp otyrghan ardaqty orny jayynda da N.G. Chernyshevskiyding Pushkin turaly aitqan osy pikirin ainytpay aitugha bolady deymiz.

Abay aqyndyq ónerding zor manyzyn, últtyq mәnin tereng týcinip, qazaq poeeziyasyn halyqtyq últtyq dәrejege kótergen birinshi aqyn.

«Aqyn» degen úghym Abay atymen, Abaydyng әdeby enbegimen kelip úshtasqannan bastap eng ardaqty maghnadaghy úghymgha ainalady. Aqynnyng qogham ómirindegi orny, halyq aldyndaghy mindeti aiqyndala týsedi. Sóitip, Abay ólenderi arqyly qazaq jazba әdebiyetining tarihynda «aqyn» degen úghym әleumettik mәni bar tereng maghna alyp, biyik dәrejege kóteriledi.

Abaydyng әdebiyette ústaghan joly aqyndyq dәstýri qazaq әdebiyetining tarihynda erekshe oryn alatyn әdeby mektep bolady.

I-II tarauda osy Abay poeziyasynyng túrghysyna qarap, HIH ghasyrdaghy qazaq jazba әdebiyetine sholu jasalady: HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaq әdebiyetinde iydeyalyq kýres kýsheyip, әdebiyetting damu baghyty aiqyndala týsedi. Ádebiyettegi búl jana baghyt býkil Rossiyadaghy qoghamdyq damudyng nәtiyjesinen tughanyn, búl kezde Chernyshevskiyding quatty ýndeui býkil Rossiyany tebirentip, әdebiyet әlemine Nekrasov, Saltykov-Shedriyn, Chernyshevskiy, Dobrolubovter shyqqany, orystyng revolusiyashyl-demokrattary әleumettik ómirding bar salasyna әdebiyet, kórkem-óner, ghylymgha-týgeldey kýshti әser etkeni - Rossiyada bolyp jatqan búnday әleumettik qozghalystyng qazaq ómirine de әseri tiygeni, orystyn-revolusiyashyl-demokrattarynyng iydeologiyasy qazaqtyng túnghysh mәdeniyet, qogham qayratkerlerining - aqyn-jazushylarynyng әleumettik oi-pikirine jetekshi bolghany, Abay bastaghan әdebiyettegi jana baghyttyng osynday tarihy mәni barlyghy zertteledi.

Abay bastaghan jana baghytqa qarsy HIH ghasyr әdebiyetinde aqyndardyng eki toby, eki týrli aghymy bolghany:

Birinshi: patsha ukimetining sayasatyn, qanaushy topty dәripteushiler: (Baytoq, Janúzaq, Shәngerey, ....Ákim, «Kórkem óner - kórkem óner ýshin».)

Ekinshi: Shortambay, Dulat, Múrattar - patshagha qarsy, ony jaqtaushy babalargha qarsy. Eskini jyrlaydy. Reaksionnyy romantizm jәne Shayhyislamov.

Abay ekeuine de qarsy kýresti.

HIH ghasyr әdebiyetin jazba әdebiyet dәrejesine kóterip, aldynghy qatarly progressivshil mәdeniyetke baghyttap, bastaghan mәdeniyetti aqyndyq mektep jasaghan Abay bolghany aitylyp, enbekting birinshi bólimi qorytylady. Búl 40 bet.

Ekinshi bólimge:

3 - tarau. Abaydyng әdeby mektebining ónege etken ýlgi mektebi orys әdebiyeti bolghany.

Orys әdebiyeti klassikterining shygharmalary Abay auylyna Abaydyng 25-30 jastarynyng shamasynda, 1865-1870 jyldar kele bastaghany, orystyng revolusiyashyl demokrattarynyng iydeyasyn Abay auylyna túnghysh әkelushi aqynnyng ózining inisi Halilolla bolghany; Abay mektebine Pushkinnin, Lermontovtyn, Gogoli bastaghan naturaldyq mektepting ónege bolghany. Belinskiy, Chernyshevskiyding әseri aitylady.

4 - tarauda Abay mektebining óz halqynyng mәdeniyetin orys klassikterining ýlgisimen syn kózimen qaray iygerui.

Búl jónde revolusiyashyl demokrattardyng әseri, әdebiyettegi halyqtyng iydeyasyn asa joghary baghalap, halyqtyng tvorchestvosyna syn kózimen qarap, taptyq opat iydeyany әshkerelep, ónege kórsetudegi Abaydyng aghartushylyq, ústazdyq róli kórsetiledi. Búl 22 bet.

Besinshi tarauda:

Abaydyng ainalasyna toptalyp, Abaydy ústaz tútqan talantty shәkirtteri aitylady. Olardyng sol kýnning ózinde Abaydy ústaz dep tanyp, ózderin shәkirt sanaghany, Abaydyng olargha tәlim-tәrbiyesi, olardyng Abay iydeyasyn halyqqa jaiydaghy orny zertteledi.

Búl jerde Múqa, Áset, Beysembay, Álmaghambet, Múqametjan, Baymaghambetter toptasyp tekseriledi.

Osy әnshi shәkirtterding Abaydyng tiri kýninde-aq ústazynyng iydeyasyn qazaq dalasyna jayyp, Abaydyn, Pushkinnin, Lermantovtyn, Krylovtyng attaryn qazaq halqyna sýiikti, әigili etkeni, búl jónindegi olardyng enbegi sóz bolady (89 bet).

Abaydyng búl shәkirtter toby - óz jandarynan shygharma jazbay, Abay shygharmalarynyn, Abay audarghan Pushkiyn, Lermantov, Krylov ólenderin, kóbinese Abay shygharghan әndermen, óz әnderimen elge jayshylar. Abay aityp bergen orys halqy jayyndaghy әngimelerdi, orys jazushylarynyng romandarynyng uaqighalaryn bayandap elge taratushylar.

Búlardyng erekshelikteri: ózderi týgeldey hat biledi. Abay ólenderin, Abay mektebi tughyzghan poemalardy kóshirip jazyp alyp, jattap, týpki núsqasyn búzbay aitu. Búl jónde de eski jyrshylardan erekshe ekendigi.

Ekinshi shәkirtter toby Abay ólenderin halyqqa janmen birge ózderi de kýrdeli kórkem shygharmalar jazyp, Abay mektebining órisin kenitken talantty aqyn shәkirtter toby bolady.

6-tarauda: Abaydyng aqyn shәkirtterine ústazdyng róli, Abaydyng aqyn shәkirtterine talaby, qoyatyn sharty, shәkirtterine taqyrypty núsqauy, olargha syny sóz bolady.

Aqyn shәkirtterining aqyndyq tvorchestvolyq beti. Mәselen:

Aqylbay, Maghauiya, Ásetter - romantikalyq poemalar jazsa, Kókpay, Áripter - qazaq ómirinen tarihy poemalar, әlemettik  taqyrypta Abay súraumen ólender jazady.

Abay mektebinde synshyl realizm men órshil romantizm úshatastyryla  zertteledi  (86 b.).

Ýshinshi bólimde:

Aqylbaydyng ómiri men enbegi zertteledi. «Daghystan», «Zúlys», poemalaryna taldau jasalady.

Maghauiyanyng ómiri men enbegi, «Enlik-Kebek», «Medghat-Qasym» poemalaryna әdeby taldau jasalady.

Ásetting ómiri, «Sәliqa-Sәmen» poemasyna taldau. Áripting ómiri,  ólenderine taldau jasalady. Kókpaydyng ómiri, ólenderi, «Sabalaq» poemasyna taldau jasaldy.

Abay mektebi orys mәdeniyetin qazaq dalasyna keng janggha, sóitip qazaq halqyn aghartu jóninde әleumettik zor mәni bar enbek etti.

Abaydyng әdeby mektebi, ózine deyin qazaq әdebiyetinde bolyp kórmegen progressivshil, órshil, saryndy, bay uaqighaly-romantikaly poemalar tughyzdy.              Abay mektebi tughyzghan poemalardyng oqighasy tarihy shyndyqqa negizdelgendikten óz zamanynyng әleumettik talabyna say kelip otyrdy.

Abaydyng aqyn shәkirtteri qazaq әdebiyeti tarihynda adamdardyng jaghymdy jana kórkem obrazyn jasady. Olar - bas erki ýshin, mahabbat bostandyghy ýshin eski saltqa, zúlymdyqqa qarsy qajymay kýresetip, ójet, er minezdi erekshe qaysar jandar. (Qasym, Ázim, Ghaziza, Jәbirәiyhl, Zәhira, Enlik, Kebek, Saliha, Sәmen t.b). Olarda kýirektik joq, kýreske boy úrghan órshildik bar.

Abay mektebinen tughan jana poemalardyng taptyq baghyty da aiqyn -

«Medghat-Qasymda» Múrat, Medghat siyaqty qúldy ezushi baylargha qarsy Qasym qúl, Ázim, Ghazizalar kýresedi.

«Daghystanda» Jýsip baygha qarsy kedey jigit Jәbirәiyhl, «Saliha-Sәmende» hangha qarsy er jigit Sәmen, qazaqtyng rubasylaryna qarsy, Kengirbay siyaqty qatal biyge qarsy Enlik qyz, er Kebek shyghady.

Abay shәkirtteri qazaq eskiliginen alyp jyr jazghanda ústazynyng ústaghan iydeyalyq baghytyn ýnemi ýlgi etedi. Tariyhqa barghanda eki týrli maqsat kózdeledi.

Birinshi: Ótken zamannyng qatal zanyn, әdiletsizdigin, adam taghdyry qatygez rubasylardyng qolyndaghy kezdegi jauyzdyqty әshkereleu maqsaty kózdeledi (mysaly: «Enilik Kebek»).

Ekinshi: «Sabalaq» siyaqty tarihy taqyrypta jazylghan poemada halyqtyq iydeya dәripteledi.

Abylay turaly jyrlaghanda da ony han túqymynan   etip dәripteleydi. Qoyshylyq bastalghan ómiri sipattalady. Ózining jiger, qayratymen, halyqqa etken enbegimen elge qadirli bolghany jyrlanady.

Abay shәkirtterining tarihy taqyrypty jyrlauda dúrys tarihy kózqaras, ozyq iydeya, progressivtik maqsat bar ekeni kórinedi. Búl jónde Abay mektebi Shortanbay, Múrattargha qarsy shyghady.  (89 b).

Abaydyng aqyn shәkirtteri últtyq tar shenberde qalyp qoymaydy, jyrlaytyn taqyrypty da keninen qamtyp Kavkaz, Afrikagha deyin qúlash sermedi. Óz zamanynda býkil dýnie jýzinde bolyp jatqan oqighalardan syrt qalmay, ol jaylardyng sayasiy-әleumettik mәnin tereng týsinikti, óz poemalryna taqyryp etip jyrlaydy. Aghylshyn, taghy basqa Evropa, shyghys otarshyldarynyng zúlymdyghyn әshkere etedi.

Abay shәkirtterining poemalaryndaghy mahabbat mәselesi naghyz shynshyldyqpen, adamgershilik, progressshildik iydeyada jyrlanady.

Óz erkimen sýiisip-tabysqan, eski salt-sanadan aulaq, eskilik jol-jobany búzyp qosylugha talpynyp kýresken jastar mahabbaty jyrlanady.

Qazaq ómirinde ghasyrlar boyy oryn alghan lirikalyq epostarda («Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh-Bayan súlu» t.b) dәripteletin, ejeghabyl,  әmengerlik  siyaqty eski dәstýrding Abay shәkirtterining poemalarynda eshbir belgisi joq.

Sol siyaqty, qazaq dalasyna HIH ghasyrda kóp taraghan músylman shyghysy әdebiyetinen kelgen ghashyqtyq jyrlar, sopy aqyndardyng saryny Abay mektebine әser ete almaydy.

Abay mektebi ómirdi sýydi, ómir qyzyghyn, erkindik, mahabbatty dәripteydi.

Óz poemalarynda Pushkiyn, Lermontovtyng revolusiyalyq mәni bar romantizmin ónege etedi.

Abay mektebining órshil romantizm saryny әdebiyettegi halyqtyq iydeyany aiqynday týsti.

Adamnyng ishki sezim-syryn ashyp jyrlau, adamnyng bas bostandyghyn, erkindik ómirdi dәripteu, Abay mektebi tudyrghan poemalardyng ereksheligi boldy. Búnday romantik saryn shyndyq ómirdi jyrlaudyng jana týri boldy.

Abay mektebi tughyzghan ólen, poemalarda adamgha әserli, kónilge qonymdy, tereng iydeyamen qabysqan tabighat suretteri, lirikaly monologtar - osynyng bәri orys әdebiyetindegi progressivshil romantizmning jaqsy ýlgisi, qazaq poeziyasyn janghyrtqan janalyq boldy.

Abaydyng aqyn shәkirtteri qazaq poeziyasynyng tarihynda poema janryn jana mazmúnmen bayytyp, jana kórkemdik týrmen ilgeri damytqan novatorlar  boldy.

Sonymen qatar Abaydyn, onyng shәkirtterining ishtey qayshylyqtary bolghany (dinnen mýlde qol ýze almauy, taghdyrgha senu siyaqty) ashylyp aitylady.

Búlar, әriyne, olarydng shygharmalaryndaghy negizgi baghyt emes edi.

Abay mektebining kózi tiri qalghan ókilderi (Kókpay, Árip t.b) әdebiyettegi Abay dәstýrine kir júqtyrmady.

Abaydan songhy dәuirde olar últshyl bayshyldardyn, panislamisterdin, panturksterding jat iydeyalarynan taza saqtap, Abaydyng asyl múrasyn sosialistik mәdeniyetimizding qoryna әkelip qosty. Olar Abay armanyn  kórip, Sovet ókimetin, úly kósem Lenindi jyrlap ótti.

 

Qorytyndy:

Qosymsha retinde: Haliolla, Kәkitay, Beysembay, Baymaghambet, Múqa, Álmaghambet, Áubәkir jayynda maghlúmattar berildi.

 

Q.MÚHAMEDHANOV

25 yanvarya, 1951g.

 

 

***

 

 

Spisok

nauchnyh rabot, otkrytiy y izobreteniy K. Muhamedhanova

 

1. Liyteraturnaya shkola Abaya. «Ekpindy», organ Obkoma                                           KP/b/K y Oblsoveta 1940 g. №№ 232, 233, 236, 239

2. Ob aityse narodnyh akynov.  «Ekpindy», 1945 g.

3. O znacheniy Abaya v istoriy kazahskoy liyteratury.                       «Ekpindy»,  20 marta  1945 g.

4. Liyteraturnaya shkola Abaya.  «Ekpindy», 1945 g. №№ 191, 192, 193, 195, 196.

5. O neopublikovannyh stihah Abaya s kommentariyami. Sobr. Sochiyn. Abaya /odnotomniyk/, 1945 g.

6. Poet Ariyp. «Ekpindy»,  1946 g. № 283.

7. Krylov y Abay. «Ekpindy»,  16/P- 1949 g.

8. Abay.  «Ekpindy», 1949 g. № 123.

9. Abay. «Ekpindy»,   1949 g. № 157.

 

 

***

 

Nauchno-liyteraturnye trudy K. Muhamedhanova v rukopisyah,

odobrennye Akademiey Nauk KazSSR

 

1.  Kazahskie narodno-istoricheskiye

poemy «Kabanbay» y «Bogenbay»                                        2 ½ p.l

2. Poet Arip /jizni y tvorchestvo/                                               25 p.l.

3. Poety Abaevskoy shkoly                                                 32 p.l.

 

/K.MUHAMEDHANOV/

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»