قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» ديسسەرتاتسياسى مەن اۆتورەفەراتىنا بەرىلگەن پىكىرلەر

 

و ناۋچنو - يسسلەدوۆاتەلسكيح ترۋداح توۆ. مۋحامەدحانوۆا

 

زانيماياس ۆ تەچەنيە ريادا لەت ساموستوياتەلنوي ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي دەياتەلنوستيۋ ۆ وبلاستي يزۋچەنيا وتدەلنىح كونكرەتنىح پروبلەم يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى، توۆ. مۋحامەدحانوۆ گابدۋلكايۋم ۆنەس منوگو تسەننوگو ۆ اباەۆەدەنيە، ۆ يزۋچەنيە ناسلەديا مالويسسلەدوۆاننىح دو سيح پور پوەتوۆ، ۋچەنيكوۆ ابايا. منوگو تسەننوگو ۆنەسەنو يم  تاكجە ۆ يزۋچەنيە ريادا يستوريچەسكيح پوەم ي توچنو تاكجە ۆ وپرەدەلەنيە پۋتەي ي وسوبەننوستەي تۆورچەستۆا وتدەلنىح سوۆرەمەننىح اكىنوۆ يز سەميپالاتينسكوي وبلاستي.

ۋكازاننىە رابوتى توۆ. مۋحامەدحانوۆا ۆوسپولنيلي سۋششەستۆوۆاۆشيە پروبلەمى ۆ يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى، كاك تسەننىي سۆەجي ۆكلاد، ۆوشلي سووتۆەتستۆۋيۋششيمي گلاۆامي ۆ پەرۆىي توم «يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى»، ۆكليۋچيليس زناچيتەلنىم پوپولنەنيەم ۆ يزداننىە ترۋدى ابايا، ي تاكجە ۆوشلي ۆ تسەننىي فوند ناكوپلەننىح ناۋچنىح داننىح و «پوەتيچەسكوي شكولە ابايا»، و پريرودە تۆورچەستۆا سوۆرەمەننىح سوۆەتسكيح اكىنوۆ. وني جە، ت.ە. ۋپوميانۋتىە ترۋدى، پوموگلي توۆ. مۋحامەدحانوۆۋ ستات زرەلىم، تەورەتيچەسكي ي مەتودولوگيچەسكي ۆوورۋجەننىم، پرودۋكتيۆنىم يسسلەدوۆاتەلەم.

 

قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» ديسسەرتاتسياسى مەن اۆتورەفەراتىنا بەرىلگەن پىكىرلەر

 

و ناۋچنو - يسسلەدوۆاتەلسكيح ترۋداح توۆ. مۋحامەدحانوۆا

 

زانيماياس ۆ تەچەنيە ريادا لەت ساموستوياتەلنوي ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي دەياتەلنوستيۋ ۆ وبلاستي يزۋچەنيا وتدەلنىح كونكرەتنىح پروبلەم يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى، توۆ. مۋحامەدحانوۆ گابدۋلكايۋم ۆنەس منوگو تسەننوگو ۆ اباەۆەدەنيە، ۆ يزۋچەنيە ناسلەديا مالويسسلەدوۆاننىح دو سيح پور پوەتوۆ، ۋچەنيكوۆ ابايا. منوگو تسەننوگو ۆنەسەنو يم  تاكجە ۆ يزۋچەنيە ريادا يستوريچەسكيح پوەم ي توچنو تاكجە ۆ وپرەدەلەنيە پۋتەي ي وسوبەننوستەي تۆورچەستۆا وتدەلنىح سوۆرەمەننىح اكىنوۆ يز سەميپالاتينسكوي وبلاستي.

ۋكازاننىە رابوتى توۆ. مۋحامەدحانوۆا ۆوسپولنيلي سۋششەستۆوۆاۆشيە پروبلەمى ۆ يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى، كاك تسەننىي سۆەجي ۆكلاد، ۆوشلي سووتۆەتستۆۋيۋششيمي گلاۆامي ۆ پەرۆىي توم «يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى»، ۆكليۋچيليس زناچيتەلنىم پوپولنەنيەم ۆ يزداننىە ترۋدى ابايا، ي تاكجە ۆوشلي ۆ تسەننىي فوند ناكوپلەننىح ناۋچنىح داننىح و «پوەتيچەسكوي شكولە ابايا»، و پريرودە تۆورچەستۆا سوۆرەمەننىح سوۆەتسكيح اكىنوۆ. وني جە، ت.ە. ۋپوميانۋتىە ترۋدى، پوموگلي توۆ. مۋحامەدحانوۆۋ ستات زرەلىم، تەورەتيچەسكي ي مەتودولوگيچەسكي ۆوورۋجەننىم، پرودۋكتيۆنىم يسسلەدوۆاتەلەم.

دو رابوت توۆ. مۋحامەدحانوۆا «پوەتيچەسكايا شكولا ابايا» مىسليلاس بولشە وتۆلەچەننو، پوۆەرحنوستنو. ليش سوبراننىي توۆ. مۋحامەدحانوۆىم وگرومنىي ماتەريال تۆورچەستۆا پوەتوۆ - اريپا، ماگاۆي، اكىلبايا ي در.، ا تاكجە يزۋچەنيە بيوگرافي، ۆزايموسۆيازي س اباەم - گلاۆوي داننوي پوەتيچەسكوي سرەدى، راسكرىلي ينتەرەسنىە، وريگينالنىە فاكتى ليتەراتۋرنىح تراديتسي، زايمستۆوۆاني، تۆورچەسكوگو پرەودولەنيا ي دالنەيشەگو راسشيرەنيا پويسكوۆ ۆ پرەدەلاح ودنوي، نو منوگووبرازنو-سودەرجاتەلنوي پوەتيچەسكوي شكولى.

ا بولشوە كوليچەستۆو سوبراننىح ساميم توۆ. مۋحامەدحانوۆىم پرويزۆەدەني پوچتي زابىتىح، نو تالانتليۆىح پوەتوۆ-نوۆاتوروۆ كونتسا XIX ستولەتيا، ۆوسكرەسيلو دليا يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى رياد دوروگيح يمەن. ەتو ي پوزۆوليلو ۆ دالنەيشەم ۆەستي يسسلەدوۆانيا پوسلەاباەۆسكوگو پەريودا ليتەراتۋرى نا بولەە ۋچاششەننىح رياداح، نا بولەە رازنووبرازنىح، چەم بىلو دو سيح پور، فاكتاح حۋدوجەستۆەننوگو ناسلەديا پروشلوگو.

ي ترۋد توۆ. مۋحامەدحانوۆا، يمەنۋەمىي «پوەتيچەسكايا شكولا ابايا»، وبششيم وبەموم ۆ 30 س ليشنيم پەچاتنىح ليستوۆ، ياۆلياەتسيا، بەزۋسلوۆنو، دوستوينىم يسسلەدوۆانيەم دليا پرەدوستاۆلەنيا ەگو ۆ كاچەستۆە كانديداتسكوي ديسسەرتاتسي.

پروفەسسور اۋەزوۆ.

12 دەكابريا 1945 گ. گ.الما-اتا

 

 

PS:

1945 جىلى ق. مۇحامەدحانوۆ عىلىمي جۇمىسىن قورعاۋعا دايىن بولعاندىعى جەتەكشىسى، پروفەسسور م. اۋەزوۆتىڭ پىكىرىنەن كورىنىپ تۇر.

 

 

***

 

پرەدۆاريتەلنىي وتزىۆ

و ديسسەرتاتسيوننوي رابوتە توۆاريششا مۋحامەدحانوۆا ك.

نا تەمۋ «ۋچەنيكي اباەۆسكوي شكولى»

 

توۆاريشش مۋحامەدحانوۆىم ۆەدەتسيا يسسلەدوۆاتەلسكايا رابوتا نا ەتۋ تەمۋ ۆ تەچەنيە ريادا پوسلەدنيح لەت. ۆ پوريادكە پودگوتوۆكي سۆوەي ديسسەرتاتسيوننوي رابوتى توۆ. مۋحامەدحانوۆ پروۆەل وگرومنۋيۋ، سيستەماتيچەسكۋيۋ ي سوبيراتەلنو-يزىسكاتەلنۋيۋ رابوتۋ پو سبورۋ بيوگرافيچەسكيح داننىح ي پو سبورۋ ي پۋبليكاتسي بولشوگو كوليچەستۆا زابىتىح ۋجە، يسچەزاۆشيح ترۋدوۆ ريادا پوەتوۆ ي دەياتەلەي يسكۋسستۆا اباەۆسكوي شكولى.

تاك، يم ۆىياۆلەنى ۆەسما تسەننىە داننىە و پەۆتساح-كومپوزيتوراح، و سكازيتەلياح، پەۆتساح-اكىناح (كاك مۋحا، الماگامبەت، بايماگامبەت، بەيسەمباي، اسەت، اۋباكير ي درۋگيە).

يم سوبرانى نەوپۋبليكوۆاننىە پرويزۆەدەنيا تاكيح پوەتوۆ - ۋچەنيكوۆ ابايا، كاك اكىلباي، كوكپاي، اسەت، اريپ ي در.

ۆ ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي اناليزە ي رازرابوتكە سۆوەي ديسسەرتاتسيوننوي تەمى توۆ. مۋحامەدحانوۆ نە سۋزيل رامكي سۆوەگو يزۋچەنيا ليش ۆوپروسامي و پوەتاح اباەۆسكوي شكولى، ا پرەدپوسلال سۆويم وسنوۆنىم گلاۆام شيروكيە ەكسكۋرسى ك يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى 19 ۆەكا.

ليش وپرەدەليۆ يستوريكو-ليتەراتۋرنۋيۋ وبستانوۆكۋ ەپوحي، پرەدشەستۆوۆاۆشەي ابايۋ، ون پريستۋپاەت ك ۋستانوۆلەنيۋ يستوريچەسكي-پروگرەسسيۆنىح، پەرەدوۆىح تراديتسي ۆ سوبستۆەننوم تۆورچەسكوم ناسلەدي ساموگو ابايا. زدەس ون پريۆلەكاەت دوستاتوچنو شيروكيە داننىە يز زايمستۆوۆاننىح پەرەدوۆىح رەۆوليۋتسيوننو-دەموكراتيچەسكيح تراديتسي رۋسسكوي ليتەراتۋرى 19 ۆەكا. ديسسەرتانت پري ەتوم وبنارۋجيل سەرەزنىە زنانيا پو رۋسسكوي ليتەراتۋرە ي پو ۆوپروسام ماركسيستسكو-لەنينسكوگو پونيمانيا ليتەراتۋرنىح پروتسەسسوۆ پروشلوگو. پوچتي نا ۆسەم پروتياجەني سۆوەي رابوتى اۆتور پودتۆەرجداەت سۆوي وسنوۆنىە مىسلي، ۆىۆودى موتيۆيروۆاننىمي سسىلكامي نا ترۋدى ماركسا، ەنگەلسا، لەنينا ي توۆ. ستالينا. تاكجە ۋبەديتەلنو ي پرودۋماننو سەرەزنو پولزۋەتسيا اۆتور ترۋدامي بەلينسكوگو، چەرنىشەۆسكوگو ي دوبروليۋبوگو.

سۆويم يسسلەدوۆانيەم ناسلەديا تسەلوگو ريادا پوەتوۆ اباەۆسكوگو وكرۋجەنيا ديسسەرتانت ۆنوسيت ۆەسما تسەننىي، ۆاجنىي ۆكلاد ۆ مولودۋيۋ كازاحسكۋيۋ ليتەراتۋروۆەدچەسكۋيۋ ناۋكۋ وب اباەۆسكوي ەپوحە. زدەس دەيستۆيتەلنو منوگو نوۆىح داننىح ي پراۆيلنىح مىسلەي، ۆىۆودوۆ اۆتورا، كوتورىە موگۋت بىت ۋچتەنى ي يسپولزوۆانى ۆ پوسلەدۋيۋششيح ترۋداح ۆسەمي يسسلەدوۆاتەليامي  ناسلەديا ابايا ي ەگو بليجايشيح ۆوسپريەمنيكوۆ.

نا وتدەلنىە نەدوچەتى، نە سوستاۆليايۋششيە، ودناكو، سۋششەستۆەننىح نەدوستاتكوۆ ديسسەرتاتسي، منويۋ ۋكازانو اۆتورۋ ي توۆ. مۋحامەدحانوۆ سەيچاس ۆەدەت پوسلەدنيۋيۋ دورابوتكۋ سۆوەگو ترۋدا، سوگلاسنو سدەلاننىم زامەچانيام.

ۆۆيدۋ توگو، چتو ەتا پوسلەدنيايا رابوتا بۋدەت ۆىپولنەنا اۆتوروم ۆ ساموە بليجايشەە ۆرەميا، يا حوداتايستۆۋيۋ پەرەد ۋچەنىم سوۆەتوم ينستيتۋتا يازىكا ي ليتەراتۋرى پرينيات رەشەنيە و دوپۋسكە توۆ. مۋحامەدحانوۆا ك زاششيتە داننوي ديسسەرتاتسي.

پروفەسسور م.و.اۋەزوۆ

گ. الما-اتا.  9 يانۆاريا 1951 گ.

 

*  *  *

 

ۆ ينستيتۋت يازىكا ي ليتەراتۋرى

اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر

 

وتزىۆ نا اۆتورەفەرات ديسسەرتاتسي

ك.مۋحامەدحانوۆا«ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا»

 

اۆتورەفەرات توۆ. ك.مۋحامەدحانوۆا پوزۆولياەت سۋديت و ەگو رابوتە، كاك و ۆەسما تسەننوم ساموستوياتەلنوم يسسلەدوۆاني نا تەمۋ و ليتەراتۋرنوي شكولە ابايا، زاپولنيايۋششەم سۋششەستۆەننىي پروبەل ۆ كازاحسكوم ليتەراتۋروۆەدەني.

تو وبستوياتەلستۆو، چتو اباەۆسكايا پلەيادا نە بىلا دو سيح پور وبستوياتەلنو يزۋچەنا، داەت و سەبە زنات ي ۆ تەح پەرۆىح پوپىتكاح يسسلەدوۆانيا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى، كوتورىە مى يمەەم ۆ داننوە ۆرەميا.

نەدوستاتوك ۆ وپرەدەلەني ۆليانيا ناتسيونالنىح تراديتسي كازاحسكوگو يسكۋسستۆا نا فورميروۆانيە كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى وبياسنياەتسيا، ۆ چاستنوستي، ي تەم وبستوياتەلستۆوم، چتو اباي، يبراي التىنسارين ي چوكان ۆاليحانوۆ راسسماتريۆايۋتسيا ۆ يسسلەدوۆانياح ي ستاتياح نەرەدكو كاك بى وسوبنياكوم، بەز پوكازا پرەەمستۆەننوستي يح تراديتسي ۆ تۆورچەستۆە كازاحسكيح پيساتەلەي، ستوياششيح پو يستوريچەسكومۋ مەستۋ سۆوەي رابوتى مەجدۋ وسنوۆوپولوجنيكامي كازاحسكوي پيسمەننوي ليتەراتۋرى ي سوۆرەمەننىمي سوۆەتسكيمي پيساتەليامي.

ينىە ستاتي وچەركي وستاۆليايۋت تاكوە ۆپەچاتلەنيە، بۋدتو بى مەجدۋ اباەم ي س.مۋكانوۆىم، م.اۋەزوۆىم، ا.توگماگامبەتوۆىم ي درۋگيمي سوۆەتسكيمي پيساتەليامي ۆ كازاحسكوي پيسمەننوي ليتەراتۋرە نە بىلو ني ودنوي پو-ناستوياششەمۋ زناچيتەلنوي فيگۋرى، پرينادلەجاۆشەي ك پروگرەسسيۆنومۋ لاگەريۋ. ا ەتو، ۆ سۆويۋ وچەرەد، مەشاەت ي پراۆيلنومۋ وسۆەششەنيۋ ۆليانيا  رۋسسكوي دەموكراتيچەسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي ي رۋسسكوي كلاسسيچەسكوي ليتەراتۋرى نا فورميروۆانيە كازاحسكوي پيسمەننوي ليتەراتۋرى.

يسسلەدوۆانيە ك.مۋحامەدحانوۆا زاپولنياەت ەتوت پروبەل ي تاكيم وبرازوم، پوموگاەت ۋسپەشنومۋ يزۋچەنيۋ نايبولەە اكتۋالنىح پروبلەم ليتەراتۋرنوي كريتيكي. ەگو رابوتا - نە ارحيۆنوە يزىسكانيە، ا دەيستۆەننوە ورۋجيە رازۆيۆايۋششەيسيا ناۋكي، ا ەتو، دۋماەتسيا منە، دولجنو يمەت رەشايۋششيە زناچەنيە ۆ وتسەنكە ەتوي رابوتى.

سۋششەستۆەننوە زناچەنيە يمەەت ي رازرابوتكا ۆوپروسا و بوربە اباەۆسكوي شكولى س انتينارودنىمي تەچەنيامي ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە. توچنوە ي چەتكوە وپرەدەلەنيە وشيبوك بۋكەەۆا ي تاكيح رەاكتسيوننىح اكىنوۆ، كاك دۋلات، مۋرات ي درۋگيە، پوموگاەت كونكرەتنومۋ راسكرىتيۋ يح ۆرەدنىح ۆلياني ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە ي ۋسپەشنوي بوربە س پەرەجيتكامي چۋجدىح ۆلياني ۆ يسكۋسستۆە.

ۆاجنۋيۋ رول يگراەت ي راسكرىتيە رولي ابايا ي ەگو ۋچەنيكوۆ ۆ بوربە س رەليگيوزنو-ميستيچەسكوي پوەتيكوي يسلاميستسكوي پوەزي، ا تاكجە س يح بوربوي زا وچيششەنيە كازاحسكوگو يازىكا ي ليتەراتۋرى وت چۋجدىح يم ارابيزموۆ، يرانيزموۆ ي درۋگيح ينورودنىح ۆلياني.

پولوجيتەلنو ۆ رابوتە ك.مۋحامەدحانوۆا كونكرەتنوە راسكرىتيە پروبلەمى فورميرۋيۋششەگو ۆليانيا رۋسسكوي  رەۆوليۋتسيوننو-دەموكراتيچەسكوي مىسلي ي كلاسسيچەسكوي ليتەراتۋرى نا شكولۋ ابايا، پوستاۆلەننوە ۆ سۆيازي س دالنەيشەي پروگرەسسيۆنوي دەياتەلنوستيۋ ەگو ۋچەنيكوۆ، /ناپريمەر، سوۆەتسكيمي پوەمامي اريپا ي كوكپايا/.

نەوبحوديمو تاكجە وتمەتيت وتدەلنىە چاستنىە دوستيجەنيا رابوتى. ناپريمەر، ۆوسستانوۆلەنيە زناچەنيا ح.ۋسكەنباەۆا ۆ پروپاگاندە يدەي رۋسسكيح رەۆوليۋتسيوننىح دەموكراتوۆ ي رۋسسكوي كلاسسيچەسكوي ليتەراتۋرى ۆ كازاحسكوي ستەپي. يلي وسۆەششەنيە ۆوپروسا و دۆۋح «ەنليك-كەبەك» /ناپيساننىح ماگاۆەي ي شاكەريموم/ ي درۋگيە.

دوستوينستۆوم رابوتى ك.مۋحامەدحانوۆا ياۆلياەتسيا كونكرەتنىي اناليز پرويزۆەدەني پوەتوۆ اباەۆسكوي شكولى، ۆ چاستنوستي «زۋلۋسا» اكىلبايا س ەگو انتيانگليسكيمي، انتيكولونيالنىمي يدەيامي.

وسوبو سلەدۋەت سكازات و زاسلۋگاح ديسسەرتانتا ۆ دەلە ناحوجدەنيا ي سوبيرانيا پرويزۆەدەني پوەتوۆ اباەۆسكوي پلەيادى، پوزۆوليۆشيح سوزدات ساموستوياتەلنوە ي تسەننوە ليتەراتۋرنوە يسسلەدوۆانيە.

ۆ اۆتورەفەراتە گ. مۋحامەدحانوۆا ەست تاكجە ي وتدەلنىە نەدوچەتى.

ەست ۆ نەم نەتوچنىە فورمۋليروۆكي. تاك، ۆ سۆوەم ينتەرەسنوم رازبورە «زۋلۋسا» اكىلبايا ك.مۋحامەدحانوۆ نازىۆاەت ەگو رومانوم-پوەموي، توگدا كاك رومان ۆ ستيحاح ي پوەما ۆ جانروۆوم وتنوشەني دالەكو نە ودنو ي تو جە.

نا سترانيتسە 12 ديسسەرتانت پراۆيلنو وپرەدەلياەت وتنوشەنيە اباەۆسكوي شكولى ك كازاحسكوي ناتسيونالنوي ي رۋسسكوي رەۆوليۋتسيوننو-دەموكراتيچەسكوي ي ليتەراتۋرنو-كلاسسيچەسكوي تراديتسيام ي رولي يح ۆ فورميروۆاني كازاحسكوي پيسمەننوي ليتەراتۋرە، نو:

ۆ اۆتورەفەراتە نە سكازانو و حۋدوجەستۆەننوم سودەرجاني رۋسسكوي كلاسسيچەسكوي تراديتسي، و توي كونكرەتنوي رەاليستيچەسكوي وبرازنوستي، كوتورۋيۋ ۆوسپرينيال اباي ي ەگو ۋچەنيكي وت رۋسسكيح كلاسسيكوۆ، ۆ چاستنوستي - پۋشكينا.

نەتوچنو ي وپرەدەلەنيە نارودنوستي ليتەراتۋرى، داننوە ديسسەرتانتوم نا ەتوي ي سلەدۋيۋششەي سترانيتسە. ۆ ناشەم ۆرەميا سودەرجانيە تەرمينا نارودنوستي پونيماەتسيا شيرە، چەم ۆو ۆرەمەنا پۋشكينا.

ەتي وتدەلنىە نەدوچەتى نە سنيجايۋت، ودناكو، بولشوگو پولوجيتەلنوگو زناچەنيا ۆسەي ديسسەرتاتسي ۆ تسەلوم، كاك ساموستوياتەلنوگو ي ۆەسما اكتۋالنوگو ناۋچنوگو يسسلەدوۆانيا.

 

پروفەسسور ز. كەدرينا. 1951 گ.

 

 

***

 

قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى»

دەگەن ەڭبەگى تۋرالى

 

اسا باعالى عىلىمي ەڭبەك. اباي مەن بايلانىستى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ جاڭا تىڭ ءبىر ماسەلەسىن كەڭىنەن زەرتتەپ، بەلگىلى ءبىر عىلىمي جۇيەگە كەلتىرگەن. بۇرىن اتتارى عانا اتالىپ جۇرگەن اباي توڭىرەگىندەگى اقىنداردىڭ شىعارمالارىنا، ءومىربايانىنا، ءوزى جيناپ زەرتتەگەن ماعلۇماتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، جاڭا تالداۋ انىقتامالار بەرەدى.

اباي مەكتەبىنىڭ الەۋمەتتىك تاريحي نەگىزدەرىن، مادەنيەتتەرىن، سالتىن انىقتاپ، ول مەكتەپتەگى اقىن جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق سالتىن، ستيلدەرىن ايقىنداۋ جونىندە دە قايىم كوپ ەڭبەك ىستەگەن.

جالپى كىرىسپەدەن باسقا ءاربىر اقىنعا، ءاربىر جازۋشىعا جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ شىعارماسىنداعى كوركەمدىك، يدەيالىق ەرەكشەلىكتەردى دە اشادى. ءسويتىپ، قايىمنىڭ ەڭبەگى - ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان باعالى تارتۋدىڭ ءبىرى قالايدا بۇل ەڭبەكتىڭ باسىلىپ شىعۋى اسا قاجەت. بۇل ەڭبەكتىڭ وسى ءبىر جيناق كولەمىندە باسىلىپ شىعۋىنىڭ ادەبيەتتىك، عىلىمدىق ماڭىزى مىنادا:

1. بۇل ماتەريالداردىڭ بىردە-ءبىرى بۇل كۇنگە دەيىن جارىققا شىقپاعان. باسىلىپ شىعۋمەن قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ جاڭا ءبىر سونى ارناسىن جۇرتشىلىققا كەڭ تانىستىرادى.

2. ابايدىڭ بالالارى، جاقىن دوس اقىندارىنىڭ شىعارمالارى ءبىر توم كىتاپ بولىپ شىعۋى، ورىس ادەبيەتى تاريحىنداعى سالت سياقتى عىلىمدىق جاعىنان اسا قىزىقتى، قۇندى بولادى.

3. اباي توڭىرەگىندەگى بۇل اقىنداردىڭ شىعارماسىن ءبىر جيناققا كىرگىزبەي، ارقايسىسىن ءبولىپ-ءبولىپ، جەكە باسۋعا بولادى. كەيبىر اقىنداردىڭ ولەڭى ءوز الدىن دا ءبىر كىتاپ بولىپ شىعۋعا وتە شىعىندىق كەلتىرەدى.

كىتاپ باسىلار كەزىندە وسى ەڭبەكتىڭ عىلىمي زەرتتەۋ بولىمدەرىندە، جالپى كىتاپتىڭ ءتارتىبى، قۇرىلىسى، ماتەريالداردى رەتتەپ بەرۋدى تۇزەتىپ، جوندەپ جىبەرەتىن مىناداي كەمشىلىكتەردى اتاپ كورسەتەمىن:

1. كىرىسپەنىڭ العاشقى التى بەتىن مۇلدە قىسقارتىپ جەتىنشى بەتتەگى «ابايدى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى اتاسى دەيتىن بولساق» دەگەننەن باستاسا بولادى. ونىڭ الدىنداعى التى جارىم بەتتەگى پىكىردى ىقشامداپ جارتى بەتتە ايتۋعا بولدى. اباي تۋرالى جۇرت ايتىپ جۇرگەن جالپى ماقتاۋ ءسوزدى ازايتۋ قاجەت.

2. «اباي پاتشا ۇكىمەتىنە جان-تانىمەن قارسى بولدى.» /12 بەت/ دەگەن سويلەمدى جوندەۋ قاجەت.

3. ابايدىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسىلىعى جايىنداعى جاڭا ماتەريالدار اسا قىزىقتى. /12-16 بەت/. بىراق وسى تاقىرىپقا قانداي قاتىناسى بار؟ ەگەر قاتىناسى بولسا - وندا اباي پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى توڭكەرىسشىلدىك پىكىردەگى ادامداردى دا تاربيەلەۋشى ورتا بولدى دەگەندى دالەلدەپ، ايتا تۇسكەن ءجون. ايتپەسە، بۇل ماتەريالدى اباي شىعارمالارىن تالداۋمەن بايلانىستى باسقا ەڭبەككە پايدالانعان ءجون.

4.     تۇراش گوركيدىڭ «انا» رومانىن اۋدارعان جوق. /20 بەت/

5. ابايدىڭ «اسەتكە» دەگەن ولەڭى اقىن اسەتكە ارنالىپ، ايتىلعان ولەڭ سياقتى ەمەس; ونىڭ ورنىنا وڭباعان باسقا، ەلدەگى زۇلىم ادامنىڭ بىرىنە ارنالىپ، ايتقانعا ۇقسايدى. /25-27بەت/ سوندىقتان مۇنى زەرتتەپ، انىقتامايىنشا، اقىندىقپەن، ادەبيەتپەن بايلانىسى جوق بۇل ولەڭدى ءازىر مىسالعا الماسا دا بولادى.

6.     ابايدىڭ قارا ءسوزى ورىنسىز كەلتىرىلگەن. الىپ تاستا. /28 بەتتە/

7. ماعاۋيا، اقىلباي، ءارىپ جايلارىندا جازىلعان جەكە بولىمشەلەر بەتتەلمەگەن. بەتتەلمەگەندىكتەن ول بولىمدەردەگى جەكە كەمشىلىكتەردى بەتىن كورسەتىپ ايتۋعا بولمادى، جالپى تارتىبىمەن ايتامىز.

8. ماعاۋيانىڭ «مەدعات-قاسىمىنىڭ»، سول سياقتى اقىلبايدىڭ «داعىستان» پوەمالارىنىڭ تالداۋىن عىلىمي ماسەلەلەرگە بايلانىستىرىپ بەرگەن ءجون ەدى. «داعستانداعى» بار بولعان تالداۋ 7-بەتكە دەيىن مازمۇنىن ايتىپ شىققان. ونىڭ ورنىنا بۇل پوەمالاردىڭ ابايدىڭ ليريكاسىنداعى، يدەياسىنداعى سارىندار مەن جاقىندىعىن جانە قازاق ادەبيەتى تاريحىندا قانداي ورىن الاتىنىن، اسىرەسە، قازاق ادەبيەتىندە ءرومانتيزمنىڭ ورنىن الىپ دامۋداعى ماڭىزىن، ءارى اقىننىڭ، ءارى پوەمانىڭ سيۋجەت، ستيل ەرەكشەلىگىن كەڭىرەك ايتقان ءجون.

9.     اقىلباي ماعاۋيادان ۇلكەن بولسا، ونى كىتاپقا بۇرىن بەرگەن ءجون.

10.           كاكىتاي تۋرالى بولىمشەنى قولجازبادان تاني المادىم.

11. كوكپاي اقىننىڭ ءستيلى قانداي كىتاپ اقىنى ما، بوماسا حالىق ادەبيەتى ۇلگىسىنە جاقىن اقىن با، «سابالاقتى» قاي ستيلدە جازدى، نەگە اقىلبايشا جىرلامادى؟ وسىلار جاۋاپسىز قالعان. كوكبايدىڭ: ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى - ابايدىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزگەنى كوپ جىل بويى مەدرەسەدە بالا وقىتقانى. بۇل مەدرەسە قازىر 50 جىلدىق تاريحى بار ورتالاۋ مەكتەپ بولىپ وتىر. وسىعان ءمان بەرىپ ايتقان ءجون.

12. اۋباكىر تۋرالى ءبولىم جاقسى جازىلعان /قايىمنىڭ ءوزى دە سول اۋباكىر ستيلىنە جاقىن اقىن عوي/.

13. ءارىپ تۋرالى ءبولىمدى مۇلدە قىسقارتۋ كەرەك. تىم ۇزاق. ءبىرجان-سارامەن بايلانىستى ءارىپتىڭ بولماعان، بولۋعا ءتيىستى شىعارمالارىمەن بايلىنىستى تولىپ جاتقان داۋلاردىڭ قاجەتى جوق.

بۇرىن بوگەت بولسا دا پاديشادان،

بۇل كۇندە ەسىك اشىق ورىندايىن.

جات جۇرتقا بارساڭداعى عىلىم مەن سىي،

قۇداشاڭ بولماسا دا كۇيەۋ قايىن.

باس بىلگىش ادامعا تالاس بار ما،

بۇل زامان تەكسەرمەدى كەدەي، بايىن - دەگەن ولەڭدە ءارىپتىڭ وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن، سوۆەت زامانىن ادەمى جىرلاعان ەش نارسە جوق. مىنا كەلتىرىلگەن ولەڭ ەمەس، جارتىبايدىڭ ايتاتىن بىردەمەسى سياقتى. سوندىقتان ءارىپتىڭ سونداي ولەڭىن الىپ تاستا، سونىمەن ءارىپتى كوتەرمەي-اق قويالىق.

«ءبىرجان مەن سارانى»  ءارىپ شىعاردى، شىعارمادى دەگەندى ءارىپتىڭ جەكە باسىلاتىن كىتابىندا ايتاسا دا بولادى عوي..

14. جەكە اقىنداردىڭ شىعارمالارىن باستىرۋ جونىندە تۇراشتى، ماعاۋيانى، اۋباكىردى، كوكپايدى تۇگەل باستىرعان ءجون. ءارىپتى ىقشامداپ، ازايتۋ كەرەك. ءارىپ ءوز الدىنا ءبىر كىتاپ بولاتىن اقىن عوي. اقىلبايدىڭ «ناعاشىم ەر قازىبەك اۋليە وتكەن» دەگەن ولەڭى ءماديدىڭ «بابامىز اۋليە وتكەن ول قازىبەك» دەگەن ولەڭىنە ۇقسايدى. قايسىسىنان الۋعا ءتيىس. كەيىن اقىلبايدىكى دەپ ايتۋشىلار ءماديدىڭ ءسوزىن وزگەرتىپ ايتىپ جۇرمەدى مە ەكەن. اقىلبايدىڭ قىسقا ولەڭدەرى تۇگەل (اسقان جوق). ارحام، مۇقا ولەڭدەرىن باسۋ قاجەت. كاكىتايدىڭ ولەڭى بولماسا، ءومىربايانى تۇگەل پايدالانىلىپ باسىلىپ ءجۇر عوي. ءازىر قويا تۇرسا دا جارايدى.

15. كىتاپقا باستان-اياق كومەنتاري، تۇسىنىكتەمە كەرەك. اسىرەسە، وسى جيناققا كىرگەن ولەڭدەر قايدان الىندى، قاشان جينالدى، قاي مەكەمەدە ساقتالدى، كىم جازىپ الىپتى دەگەندەرگە ءدال جاۋاپ كەرەك. عىلىم دالدىلىكتى، دالەلدى تىلەيدى. ايتپەسە، وسى جيناققا كىرگەن كوپ ولەڭنىڭ، سول اقىندىكى ەكەندىگى تۋرالى بىرقاتار كۇدىك، سەنىمسىزدىك تۋى دا مۇمكىن. ونان سوڭ شىعارمالاردا كەلەتىن كىسى، جەر اتى، شەت سوزدەرگە دە تۇسىنىك كەرەك. كىتاپ باسىلار كەزدە، مىنە، وسى كورسەتىلگەندەر ەسكە الىنعانى ءجون. مۇنىڭ ءبارى قايىمنىڭ قولىنان كەلەدى جانە كىتاپتىڭ باسىلۋىنا بوگەت بولمايدى.

 

يسمايلوۆ ەسماعامبەت

05.07.1945.

 

***

 

وتزىۆ

وب يسسلەدوۆاني ك.مۋحامەدحانوۆا نا تەمۋ

«پوەتيچەسكايا شكولا ابايا»

 

مۋحامەدحانوۆ كايۋم ياۆلياەتسيا ودنيم يز مولودىح تالانتليۆىح ليتەراتوروۆ كازاحستانا. زا ۆرەميا سۆوەي ناۋچنو-ليتەراتۋروۆەدچەسكوي دەياتەلنوستي س 1938 پو 1945 گودى ون پروۆەل يسسلەدوۆاتەلسكۋيۋ رابوتۋ ۆ وبلاستي اباەۆەدەنيا ي يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى 20 ۆەكا، ا تاكجە پو يزۋچەنيۋ تۆورچەستۆا سوۆرەمەننىح نارودنىح اكىنوۆ. ياۆلياياس ودنيم يز پەرۆىح ورگانيزاتوروۆ ي ناۋچنىح رابوتنيكوۆ گوسۋدارستۆەننوگو مۋزەيا ابايا ۆ سەميپالاتينسكە، مۋحامەدحانوۆ سوبرال يسكليۋچيتەلنو تسەننىە رۋكوپيسنىە، ارحيۆنىە ي فولكلورنىە ماتەريالى، يمەيۋششيە نەپوسرەدستۆەننوە وتنوشەنيە ك جيزني ي تۆورچەستۆۋ كلاسسيكا كازاحسكوي ليتەراتۋرى ابايا كۋنانباەۆا.

بلاگوداريا ناحودكە مۋحامەدحانوۆا ۆ پوسلەدنەم پولنوم سوبراني سوچينەني ابايا وپۋبليكوۆانى ۆپەرۆىە، دو سيح پور نەيزۆەستنىە، دەۆيات  ستيحوتۆورەني ابايا.

پوميمو تسەلوگو ريادا ليتەراتۋرنو-كريتيچەسكيح ستاتەي توۆاريششەم مۋحامەدحانوۆىم ۆىپولنەنى ساموستوياتەلنو تري ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكيە رابوتى:

1.                           سوبرانيە سوچينەني كازاحسكوگو پوەتا 20 ۆەكا اريپا تانيبەرگەنوۆا. سوبرانى ۆسە رۋكوپيسنىە ماتەريالى ي پودگوتوۆلەنى ك پەچاتي تەكستى پوەتا س وبستوياتەلنوي ۆستۋپيتەلنوي ستاتەي ي ناۋچنىمي كوممەنتاريامي. وبەم رابوتى 20 پەچاتنىح ليستوۆ. يز نيز 5 پ.ل. سوستاۆلياەت ەگو يسسلەدوۆانيا.

2.                           يستوريچەسكيە پوەمى «كابانباي»، «بوگەنباي»  - يسسلەدوۆانيە ي اناليز ۆ وبەمە 2 پ.ل.، كوتورىە بىلي ۆكليۋچەنى ۆ پەرۆىي توم «يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى».

3.                            «پوەتيچەسكايا شكولا ابايا» - ەتا وبەميستايا يسسلەدوۆاتەلسكايا رابوتا مۋحامەدحانوۆا، گدە وحۆاچەنى نايبولەە پولنىە تەكستى پرويزۆەدەني بليجايشيح ۋچەنيكوۆ ابايا (سىنوۆەي ابايا - ماگاۆي، اكىلبايا، تۋراگۋلا; پلەمياننيكوۆ پوەتا - كاكيتايا، اۋباكيرا; درۋزەي - كوكپايا، مۋحا ي در.).

وبششي وبەم رابوتى سوستاۆلياەت 32 پ.ل.، يز نيح 8 پ.ل. - ەگو يسسلەدوۆانيا (بيوگرافيچەسكيە ماتەريالى، اناليز تۆورچەستۆا وتدەلنىح پوەتوۆ، كوممەنتاري ي ت.د.).

ەتا رابوتا توۆاريششا مۋحامەدحانوۆا، س توچكي زرەنيا يزۋچەنيا نوۆوگو ەتاپا يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى كونتسا 19-گو ناچالا ي 20-گو ۆەكا، پرەدستاۆلياەت سوبوي ۆەسما بولشوي ناۋچنىي ينتەرەس. اۆتور ۆ سۆوە      رابوتە اناليزيرۋەت اباەۆسكيە نوۆىە پوەتيچەسكيە تراديتسي كازاحسكوي ليتەراتۋرى، ستاۆيت پروبلەمۋ رومانتيزما ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە ي ۆىياۆلياەت ستيل وتدەلنىح پوەتوۆ اباەۆسكوي پلەيادى.

داننايا رابوتا  ياۆلياەتسيا ۆپولنە دوستوينوي ك پرەدستاۆلەنيۋ ەە ۆ كاچەستۆە كانديداتسكوي ديسسەرتاتسي.

 

ە.يسمايلوۆ، دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك،    پروفەسسور،

11 دەكابريا 1945 گ.

 

***

 

يز وتزىۆا ديرەكتورا ينستيتۋتا كازاحسكوگو يازىكا ي ليتەراتۋرى كازاحسكوگو فيليالا ان سسسر، پروفەسسورا س.كەنەسباەۆا وب يسسلەدوۆانياح ك.مۋحامەدحانوۆا نا تەمۋ «پوەتيچەسكايا شكولا ابايا:

«وبستوياتەلنىم ۆكلادوم ۆ اباەۆەدەنيە ياۆلياەتسيا وريگينالنايا ي سودەرجاتەلنايا رابوتا ك.مۋحامەدحانوۆا «پوەتيچەسكايا شكولا ابايا» وبەموم ۆ 32 پ.ل.، ۆ كوتوروي ۋداچنو سوچەتاەتسيا ليتەراتۋروۆەدچەسكوە يسسلەدوۆانيە س تەكستولوگيچەسكيمي يزىسكانيامي. ەتا رابوتا مۋحامەدحانوۆا ۆكليۋچەنا ۆ 1-ي توم «يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى»، يزداننىي كازاحسكيم فيليالوم اكادەمي ناۋك سسسر. مۋحامەدحانوۆ پرودەلال بولشۋيۋ پلودوتۆورنۋيۋ رابوتۋ، سۆيدەتەلستۆۋيۋششۋيۋ و ەگو سەرەزنوي ناۋچنوي پودگوتوۆكە ي رازنوستوروننيح ناۋچنىح ينتەرەساح» (10 دەكابريا 1945گ.).

 

 

***

 

ق. مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى»

تاقىرىبىنداعى ديسسەرتاتسياسى جايىندا

 

ق. مۇحامەدحانوۆ جولداستىڭ ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىنىڭ اۆتورەفەرات -

تارىن وقىپ تانىسقاندا مىناداي پىكىرلەر ايتۋعا تۋرا كەلەدى.

ديسسەرتاتسيانىڭ تاقىرىبىن اۆتور وتە ورىندى تاڭداپ العان. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ادەبي مەكتەپ جاساعان اقىندار جايلى بۇرىن ارناۋلى بىردە ءبىر عىلىمي ەڭبەك جوق بولاتىن. اسىرەسە، اباي ماڭىنا توپتالعان، ۇلى اقىننىڭ تاربيەسىن كورىپ، ونەگەلى ءىسىن مەكتەپ ەتكەن جاڭاشىل جاستار تۋرالى شىنايى اۋىز تۇشىرلىق زەرتتەۋ بولماعان-دى. ابايدىڭ ءومىرىن، تۆورچەستۆوسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى بۇل ماسەلەنى جۇقالاپ قانا جاناپ ءوتىپ كەتەتىن.

اۆتور تاڭداعان تاقىرىبى ارقىلى كوپ جىلعى ىزدەنۋ،  جيناۋ، زەرتتەۋ ناتيجەسىندە اباي ۇلىلىعىنىڭ جاڭا ءبىر كۇڭگەي بەتىن اشقان سياقتى. ابايدىڭ شاكىرتسىز ۇستاز ەمەستىگىن، اباي ونەگەسى، اباي اسەرى جاڭالىقتىڭ لەبى ەسكەن، ءورشىل سەزىمگە جەتەلەيتىن، ونەرگە ۇندەيتىن،بىلىمگە شاقىراتىن، ءومىردىڭ ۇنامسىز جاقتارىنا ءارى ءادىل، ءارى قاتال ۇكىم ايتۋعا ۇيرەتەتىن تۋرا ماعىناسىنداعى ءومىر مەكتەبى ەكەندىگى ناقتى ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ جەتە باياندالعانى كورىنىپ تۇرادى.

اباي ءوز جۇرتىنىڭ كەلەشەك تاريحي تاعدىرى ۇلى ورىس حالقىمەن، ونىڭ الدىڭعى وزىق مادەنيەتىمەن تابىسقاندا عانا دۇرىس شەشىلەتىندىگىن تالاي رەت ايتقانى بىزگە ءمالىم. ابايدىڭ اقىن   شاكىرتتەرى ءۇشىن بۇل ۇندەۋ ءسوز پروگرامما تارىزدەس ەدى. مىسالعا اقىلباي، ماعاۋيانىڭ شىعىستىڭ تار ءورىستى پوەماسىن ۇلگى ەتپەي، ورىس ادەبيەتىنە بەت بۇرىپ، قۇمارتا وقىپ، قۇپتاي قابىلداپ، ونىڭ ۇلى داستۇرلەرىن ونەگە ەتكەندىگى. اباي كورسەتكەن جول، سىلتەگەن باعىت، سالعان ءىزدىڭ اداستىرماس نىسان بولعاندىعىن كۇمانداندىرمايدى. پروگرەسسيۆتى يدەيالارىن دالا جۇرتىنا تاراتۋدىڭ، ناسيحاتتاۋدىڭ بەلگىسى بولعاندىعىن ناقتىلاندىرا بايانداعان. گ. ءپوتانيننىڭ «قىرعىزداردىڭ اقىرعى حانزاداسىنىڭ كيىز ۇيىندە» دەگەن ماقالاسىنان حاليلوللا جايىندا كەلتىرىلگەن مىسال - ابايدىڭ، ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ورىستىڭ العىر ويلى رەۆوليۋتسيونەر دەموكراتتارى جايىنداعى قوشەمەتتى كوزقاراستى ۇسىنعاندارىن تەرەڭ دالەلدەي

تۇسەدى.

اۆتور قازاق تاريحىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى   كەلبەتىنە كوز جىبەرە وتىرىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1868 جىلعى «قازاق دالاسىن بيلەۋ ەرەجەلەرى» تۋرالى شىعارعان زاڭىنا كوزقاراس جايىنداعى ەكى ءتۇرلى جىكتى ء(بىرى - شاڭگەرەي، بايتوق، ت.ب. ەكىنشىسى - شورتانباي، دۋلات ت.ب.) ايقىنداپ، ەكەۋىنىڭ دە كەرتارتپا باعىت ەكەنىن ايتا كەلە، اباي  باس بولعان جاڭا قاۋىمنىڭ  ورىس مادەنيەتىن قۇبىجىق كورمەي، قايتا قازاق جۇرتشىلىعىمەن تۋىستىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن يگىلىكتى ىستەرىن، قاسيەتتى قىزمەتتەرىن ايقىن جانە وتە دۇرىس بايانداعان. اباي شاكىرتتەرىنىڭ جازبا ادەبيەت وكىلدەرى بولىپ جانە اقپا اقىن، ءانشى، ەرتەگىشى، جىرشىلار بولىپ ەكى سالادا قارالۋى دا ورىندى. بۇلاردىڭ قاي - قايسىسى بولسا دا قىر ساحاراسىندا مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ ۇرىعىن  ەگۋشىلەر، ءبىر ۇرانداعى، ءبىر ماقساتتاعى ادامدار ەكەندىگى  ايرىقشا دالەلدەنگەن. ويتكەنى، بىرەۋلەر پۋشكين، لەرمونتوۆتاردىڭ ۇلى داستۇرلەرىنەن رۋحاني سۋسىنداپ، سول باعىتتا مادەنيەتتى پوەمالار تۋعىزسا، ەكىنشىلەرى تاتيانا سياقتى سۇيكىمدى ورىس قىزىنىڭ تەرەڭ سەزىمدى، اسەرلى ءانىن قىر ەلىندەگى قازاق تىڭداۋشىلارىنا تۋىستىرۋشىلار بولدى. بىرەۋلەرى ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن قازاق پوەماسىنا ەنگىزۋگە قام جاساسا، ەكىنشىلەرى قۋراي سىبىزعىعا قۇلاعى قانىققان قازاق تىڭداۋشىلارىنا «دۋناي تولقىندارى» سياقتى ورىستىڭ اسەم سازدى كۇيلەرىن سكريپكامەن ورىنداپ، دالا جۇرتىنىڭ جاڭا ساپاداعى كوركەمدىك سەزىمىن وياتۋعا جاردەمدەستى. اۆتور بۇل ماسەلەلەردى اشۋدا جەتە دالەلدەۋدە شىن كوڭىلمەن قۋانارلىق ەڭبەك ەتكەن.

اۆتور اقىلبايدىڭ «داعىستان»، ماعاۋيانىڭ «مەدعات - قاسىم» پوەمالارىنا دۇرىس عىلىمي تالداۋ جاساعان. اسىرەسە «زۇلىس» پوەماسى جايىنداعى كەيىن تاپقان 140 جول جالعاس ولەڭى اقىلبايدىڭ «زۇلىس» پوەماسىن جازۋدا الدىنا كەڭ قۇلاشتى جوسپار قويعاندىعىن انىقتايدى، ەزىلۋشى قۇلداردىڭ كولونيزاتور قوجالارعا قارسى ادىلەتتى قارسىلىعىن، كۇرەسىن سۋرەتتەي وتىرا اقىن ەزىلۋشى قاۋىمعا نيەتتەستىگىن بىلدىرەدى. بۇل جاي قازىرگى كۇننىڭ وزىندە جاڭا سوعىس ءورتىن تۇتاندىرماق نيەتىندەگى اعىلشىن-امەريكان قانقۇيلىلارىنىڭ تويىمسىز تابيعاتىن، قاناۋ-توناۋعا جەرىكتىك جاراتىلىسىن اشكەرەلەۋدە ءوزىنىڭ ساياسي وتكىرلىگىن، يدەيالىق قۋاتىن كوتەرە تۇسەتىن شىعارما ەكەندىگىن اڭعارتادى. «ەڭلىك -كەبەك» پوەماسىن جازۋدا ماعاۋيانىڭ دا وزىندىك بەتى بولعاندىعى، كەنگىرباي بەينەسىن جاساۋدا شىن ءومىر فاكتىسىن وبەكتيۆتى ەتە وتىرىپ، كەزىندە ماداقتالىپ جۇرگەن «ەل اعاسى»  بيلەردىڭ جاۋىزدىق سيپاتىن دۇرىس سۋرەتتەگەنى، ادىلەتسىزدىكتىڭ تابيعي سىرىن اشىپ بەرگەندىگى جايىندا اۆتور وتە قۇندى  قورىتىندى جاساعان. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنە قاتال، ءادىل سىنشى بولعاندىعىن، ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ جاقسى جاقتارىن دارىپتەپ، وسال جەرلەرىن ۋاقىتىندا  تۇزەۋگە ءجون-جوبا بەرەتىن شىنايى ۇستاز - تاربيەشى بولعاندىعىنا ديسسەرتاتسيادا  ۇلەستى ورىن بەرىلگەن. اقىندىق مەكتەپتەن ۇلگى العان وقۋشىلار توبى ابايدىڭ دانالىق قاسيەتىن قادىرلەي بىلگەندىگى دە فاكتىلەرمەن دالەلدەنەدى. اۆتور اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن قايشىلىقتاردى، ونىڭ سەبەپتەرىن دۇرىس تۇسىندىرەدى. اۆتور  بۇل دالەلدەۋلەردىڭ بارىنە ماركسيزم - لەنينيزم عىلىمىنىڭ جەڭىمپاز قاعيدالارىن  ارقاۋ ەتىپ وتىردى. بۇل تاقىرىپتاردىڭ مەيلىنشە كەڭ ەكەندىگىن اۆتور ەسكەرتىپ وتەدى. شىن مانىندە اباي مەكتەبىندە تاربيەلەنگەن ءاربىر شاكىرتتىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ ءوزى ء(ارىپ، اقىلباي، ماعاۋيا...)  سالماقتى ءبىر عىلىمي ەڭبەكتىڭ تاقىرىبى بولۋعا جاراۋى دا داۋسىز.

اقىلبايدى قۇرمەتتەيتىن جۇرشىلىعىمىزدىڭ الدىندا بۇل ىستەر كەزەكتى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە سياقتى.

ءبىز بۇل ديسسەرتاتسيانى ابايدى زەرتتەۋ ىسىنە قوسىلعان قىمباتتى ۇلەس دەپ تاۋىپ، عىلىم كانديداتى دارەجەسىن الۋعا  تولىق تارتىمدى ەڭبەك دەگەن  پىكىردى قۋاتتايمىز.

ءا. راحىمجانوۆ. سەمەي پەدينستيتۋتىنىڭ

قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

 

 

***

 

 

«ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» اتتى

ق. مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگى تۋرالى

 

ابايدىڭ پوەزيالىق مۇراسىن، ونىڭ اينالاسىنا توپتالعان اقىن شاكىرتتەرىن مونوگرافيالىق تۇردە زەرتتەۋ - ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ الدىنداعى كەڭ جاتقان ارنا.

ابايدىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى پىكىرلەر باسقا جازۋشىلارعا، اقىندارعا قاراعاندا كوپ ايتىلعانى، تالاي  داۋ-تارتىستار تۋدىرعانىمەن ءالى  دە جان-جاقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ابايدىڭ ليريكالارى، اۋدارمالارى، ورىس ادەبيەتىنەن العان ۇلگىسى، پوەمالارى مەن قارا سوزدەرى جەكە - جەكە ۇلكەن زەرتتەۋدىڭ تاقىرىبى.

ق. مۇحامەدحانوۆ جولداس العان ابايدىڭ اقىن شاكىرتەرى تۋرالى  تاقىرىپ -  ءارى تىڭ، سونى، بۇرىن-سوڭدى سەبەپسىز ءجوندى كوڭىل بولىنبەي كەلە جاتقان ۇلكەن ءبىر سالا. اۆتوردىڭ بۇل  تاقىرىپتى عىلىمي  زەرتتەۋگە الۋىنىڭ ءمانى زور. سەبەبى ۇستاز ابايدىڭ  اقىن شاكىرتتەرىن تاربيەلەۋى، ولاردىڭ ادەبي ەڭبەكتەرى تۋرالى عىلىمي  ەڭبەك شىعۋىمەن بىرگە وقۋشى، وقىتۋشىلار ءۇشىن ماتەريالدار بەرمەكشى.

ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەك اۆتوردىڭ ون جىلدان اسا ىزدەنۋىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن تىڭ ماسەلەلەردى قامتىعان. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىن توپتاپ جانە باستى-باستىلارىنىڭ شىعارمالارىن جەكە تالداۋمەن بىرگە، بۇرىن بەلگىسىز بيبليوگرافيالىق، بيوگرافيالىق ماتەريالدار بەرگەن.

كىرىسپە بولىمدە اۆتور ابايدىڭ اقىن-شاكىرتتەرى تۋرالى جازعان ماقالالارعا سىن  كوزىمەن قاراپ، تالداۋ جاساپ شىعادى. بۇل باسپا جۇزىندەگى سىنداردىڭ وزىنەن اۆتوردىڭ ماتەريالى مول، پىكىرى دالەلدى ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

اباي جانە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ادەبيەت دەگەن تاراۋ وتە ورىندى بەرىلگەن. مۇندا بۇل كەزدە تۋعان ادەبيەتىمىزدەگى ەكى باعىتتى قاراما - قارسى قويۋ ارقىلى ابايدىڭ جاڭا جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋداعى ءرولىن ايقىنداي تۇسەدى. ابايدىڭ ۇلگى، ونەگە العانى ۇلى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتى ەكەنىن كوپتەگەن  فاكتىلەرمەن دالەلدەيدى. اسىرەسە، ابايدىڭ ءىنىسى حاليلوللانىڭ بەلينسكي، دوبروليۋبوۆتى دارىپتەۋىن كورسەتۋى ۇلكەن جاڭالىق سياقتى.

اۆتور ابايدىڭ اقىندىق، ادەبيەتتىك مەكتەبى دەگەن تاراۋدى تالداۋدان بۇرىن ونىڭ سىنشىل رەاليستىك بەتىن، ۇستازدىق جولعا كەلۋىن كەڭ كورسەتەدى. ديسسەرتاتسيادا ابايدىڭ اعالىق، ۇستازدىق ونەگەسىنىڭ  ءورىسى كەڭ ەكەنىن بايقايمىز. اباي شاكىرتتەرىن   قالادا ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋمەن بىرگە، اۋىلداعى مەكتەپتەرگە دە كوڭىل بولگەن. ول  قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋمەن بىرگە، شىعىستىڭ  كلاسسيكتەرىنىڭ ادەبيەتى مەن  ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن  ەل ورتاسىنا اڭگىمە ەتىپ كەڭ جايعان. وزدەرى اقىن، ونەرپازدار بولۋمەن قاتار، كەيبىر شاكىرتتەرى اباي يدەياسىن العا اپارۋشى، ادەبيەتكە جاڭا ءتۇر مەن مازمۇن اكەلۋشى ەكەنى دە ايقىن، دالەلدى عىلىمي زەرتتەۋمەن تۇيىندەلگەن.

ديسسەرتانت اباي ايماعىنا توپتالعان: ءانشى، مۋزىكانت، ەرتەگىشى، ۇستا-ونەرپازداردىڭ ءوزىن جالپى شولۋ ىزىندە توپتاپ وتەدى. اقىلباي، ماعاۋيا تۆورچەستۆوسىنداعى رومانتيكالىق پوەمالار، كوكپاي، ءارىپ تۆورچەستۆوسىن- داعى قازاق حالقىنىڭ  تاريحى، وتكەن ومىرىمەن بايلانىستى پوەمالارى مەن الەۋمەتتىك تاقىرىپتاعى ولەڭدەرى كەڭ تالدانادى.

اقىلبايدىڭ  ءومىرى، اسىرەسە «داعىستان» مەن «زۇلىس» اتتى پوەماسىنا اۆتور جاڭا ماتەريالدار نەگىزىندە تولىق زەرتتەۋ جاساعان. ماعاۋيانىڭ «ەڭلىك - كەبەك»، «مەدعات - قاسىم» پوەماسىندا جەكە تاراۋدا تولىق تەكسەرىلگەن. اسەت، كوكپاي، اسىرەسە ءارىپ تۆورچەستۆوسىنا اۆتور ءادىل باعاسىن بەرگەن. قوسىمشا ماتەريالداردا: حاليلوللا، مۇحامەدجان، بەيسەنباي، بايماعانبەت، مۇقا جانە باسقالارى تۋرالى تىڭ ماتەريالداردىڭ ءوزى ابايدىڭ ءومىرى  مەن تۆورچەستۆوسىن كەڭ تاني ءتۇسۋ ءۇشىن باعالى ماتەريال ەكەنى ءسوزسىز.

جالپى العاندا، ابايدىڭ اقىن-شاكىرتتەرى تۋرالى بۇرىن ماقالا كولەمىنەن اسقان ەڭبەك بولماسا، ديسسەرتانت ۇزاق ىزدەنۋ ارقىلى ۇلكەن عىلىمي قاجەتتى ەڭبەك تۋعىزعان. ەگەر «ابايدىڭ ادەبي ءداستۇرى»» دەگەن قىسقا تاراۋ جەكە بولىنبەي-اق، «ابايدىڭ ونەگە العان ۇلى مەكتەبى»  دەگەن بولىمگە قوسىلسا، تالداۋداعى سويلەمدەردى ستيلدىك جاعىنان جوندەپ، جيناقتاي تۇسسە، بۇل ەڭبەكتى باسپاعا  ۇسىنۋعا دا بولادى دەر ەدىم. سول سياقتى، ەڭبەكتىڭ 143-بەتتەگى «اقىن اعا» رومانىندا «ەڭلىك - كەبەك» رومانى دۇرىس سۋرەتتەلگەنى ايتىلعان. بىراق، وسى ماعاۋيا پوەماسىنىڭ اۆتورلىق  ويدان تۋدىرعان وبراز الۋى، ءارىپتى شىندىقتان قايشى كورسەتۋىن سىناي وتۋگە بولار ەدى.

سول سياقتى: اۆتور س. مۇقانوۆ، ح.جۇماليەۆ، ە.يسمايلوۆ جولداستاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى، ماقالالارىنداعى اباي جانە شاكىرتتەرى تۋرالى پىكىرلەردىڭ جاقسى جانە كەمشىن جاقتارى اشىق ايتىلماعان. اۆتور پروف. م.اۋەزوۆتىڭ 1933 - 1934 جىلى جازعان ەڭبەكتەرىندە ابايدىڭ  اقىن-شاكىرتتەرى تۋرالى ايتىلاتىنىن كورسەتەدى. شىنىندا، 1940 جىلعا دەيىنگى  كوپتەگەن ماقالالاردا اباي تۋرالى  قاتە كوزقاراس بوپ كەلگەنى بەلگىلى. اۆتور اباي جانە ونىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى ماسەلەنى دۇرىس شەشە وتىرىپ وتكەندەگى ماقالالارعا سىن كوزىمەن قاراۋى از بولعان.

ديسسەرتاتسيادا اباي جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ  ورىس مادەنيەتىنەن ۇلگى الىپ وسكەنى، ۇلى رەۆوليۋتسيونەر-دەموكراتتار  تۋرالى  كوپ ايتىلادى. اباي جانە ونىڭ شاكىرتتەرى رەۆوليۋتسياشىل - دەموكراتتار ەسىمىن بىلگەنىمەن، ولاردىڭ يدەياسىنا جەتە الماعانى، ءوز باستارىندا كوپتەگەن قايشىلىقتار بولعانى ءمالىم. بۇل ماسەلەنى دە اۆتور باسپاعا دايىنداۋدا كەڭىرەك ەسكەرۋى قاجەت سياقتى.

قورىتا ايتقاندا، بۇل ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەك  ۇزاق ىزدەنۋ، زەرتتەۋدەن تۋعان، عىلىمي زەرتتەۋ ىسىندە وزىندىك ءىزى، وي-پىكىرى بار ادەبيەتشىنىڭ قولىنان شىققان. اۆتوردىڭ ادەبيەت زەرتتەۋدە يكەمى، تالابى مول ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان، ەڭبەك فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الۋعا تولىعىنان جارايدى دەپ ەسەپتەيمىن.

ق.تۇرعانباەۆ. قازاقستان مەملەكەتتىك

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى. اپرەل، 1951 جىل.

 

***

 

وتزىۆ

و ديسسەرتاتسي توۆ. ك.مۋحامەدحانوۆا نا تەمۋ

«ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا»، پرەدستاۆلەننوي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني كانديداتا فيلولوگيچەسكيح ناۋك

 

سۆوەۆرەمەننوست ي اكتۋالنوست رابوتى توۆ. مۋحامەدحانوۆا، پوسۆياششەننوي سپەتسيالنومۋ ي دەتالنومۋ يزۋچەنيۋ تەمى و ليتەراتۋرنوم وكرۋجەني ابايا، سوۆەرەشننو وچەۆيدنو. ەتا تەما وستاۆالاس دو سەگو ۆرەمەني  مالويسسلەدوۆاننوي.

منوگيە ۆوپروسى ەتوي تەمى ستاۆيليس ي رەشەنى ۆ توي يلي ينوي مەرە ۆ رابوتاح كرۋپنەيشەگو اباەۆەدا - پروفەسسورا م.اۋەزوۆا. سۆەدەنيا وب وتدەلنىح پوەتاح - ۋچەنيكاح ابايا دانى تاكجە ۆ رابوتە ا.جيرەنشچينا. «اباي ي ەگو رۋسسكيە درۋزيا»، الماتى، 1949 گ.

ۆ رابوتە توۆ. مۋحامەدحانوۆا ۆپەرۆىە داەتسيا وبستوياتەلنايا ي رازنوستوروننيايا رازرابوتكا تەمى. ديسسەرتاتسيوننايا رابوتا توۆاريششا مۋحامەدحانوۆا - رەزۋلتات ەگو منوگولەتنيح يزىسكاني، ونا وسوبەننو تسەننا تەم، چتو ۆ نەي پودۆەرگنۋتو يزۋچەنيۋ بولشوە كوليچەستۆو نەوپۋبليكوۆاننىح رۋكوپيسنىح ماتەريالوۆ.

ۆ رابوتە پودروبنو يسسلەدۋەتسيا تۆورچەستۆو ۆيدنەيشيح پوەتوۆ-ۋچەنيكوۆ ابايا ي يح ۆزايمووتنوشەنيا س ۆەليكيم كازاحسكيم پوەتوم. زناچيتەلنوە مەستو ۋدەلەنو ي راسسموترەنيۋ تۆورچەستۆا پەۆتسوۆ-سكازيتەلەي يز سرەدى ليتەراتۋرنوگو وكرۋجەنيا ابايا.

پري ەتوم ديسسەرتانت راسسماتريۆاەت تۆورچەستۆو ۋچەنيكوۆ ابايا ۆ تەسنوي سۆيازي سو ۆسەي ليتەراتۋرنوي جيزنيۋ ەپوحي، س كونكرەتنىم يستوريكو-ليتەراتۋرنىم پروتسەسسوم، ياسنو پوكازىۆايا بوربۋ ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا پروتيۆ رەاكتسيوننىح، رەليگيوزنو-ميستيچەسكيح پوەتوۆ، پروپوۆەدوۆاۆشيح يسلام.

وسوبو سلەدۋەت وتمەتيت كاك زاسلۋگۋ ديسسەرتانتا تو، چتو ۆ رابوتە شيروكو ستاۆيتسيا ۆوپروس و پروگرەسسيۆنوم ۆلياني پەرەدوۆوي رۋسسكوي ليتەراتۋرى  ۆ فورميروۆاني ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا ي ۆ فورميروۆاني ي تۆورچەستۆا ەە وتدەلنىح پرەدستاۆيتەلەي. ۆ ەتوي سۆيازي نۋجنو پودچەركنۋت، چتو رابوتا توۆ. مۋحامەدحانوۆا ۆنوسيت منوگو نوۆوگو ي تسەننوگو ي ۆ پونيمانيە بولشوي پروبلەمى و رۋسسكو-كازاحسكيح ليتەراتۋرنىح وتنوشەنياح، و ۆلياني رۋسسكوي ليتەراتۋرى نا رازۆيتيە ي فورميروۆانيە كازاحسكوي ليتەراتۋرى.

پارتينىي پودحود ك يزۋچەنيۋ ليتەراتۋرنىح پروتسەسسوۆ، يدەينايا ستراستنوست ي پرينتسيپيالنوست، يسپولزوۆانيە وبشيرنوگو رۋكوپيسنوگو ماتەريالا، گلۋبينا ي ساموستوياتەلنوست سۋجدەني، وبوسنوۆاننوست ي ۋبەديتەلنوست وسنوۆنىح پولوجەني - ەتي دوستوينستۆا ديسسەرتاتسي پوكازىۆايۋت، چتو اۆتور ەە ياۆلياەتسيا سلوجيۆشيمسيا ي ۆپولنە زرەلىم يسسلەدوۆاتەلەم ليتەراتۋرى.

كاكوۆى وتدەلنىە نەدوچەتى رابوتى نا ناش ۆزگلياد؟

حوتيا ۆ ديسسەرتاتسي يمەەتسيا ۋتۆەرجدەنيە و توم، چتو رەاليستيچەسكيە تراديتسي ابايا زاكرەپلەنى ەگو ۋچەنيكامي، ودناكو اۆتور نە پوكازال، كاكوۆ بىل پۋت ەتيح پوەتوۆ ك رەاليزمۋ، پۋت ك رەاليزمۋ وت «رومانتيچەسكيح پوەم». كستاتي، پراۆيلنو لي نازىۆات پوەمى ابايا ي ماگاۆي رومانتيچەسكيمي؟ ۆەد پو وتنوشەنيۋ ك ەتيم پوەتام نەلزيا گوۆوريت و رومانتيزمە، كاك وب وپرەدەلەننوم ميروپونيماني، سيستەمە ۆزگليادوۆ نا ليتەراتۋرۋ.

دالەە، سلەدوۆالو بى پوكازات، كاكۋيۋ رول سىگرالي پەۆتسى-ۋچەنيكي ابايا، ۆ كاچەستۆە پروپاگانديستوۆ ەگو ەستەتيچەسكيح پرينتسيپوۆ ۆ وبلاستي پونيمانيا رولي پەۆتسا، سۋششنوستي ي زاداچ مۋزىكالنوگو تۆورچەستۆا.

نەسموتريا نا ناليچيە وتدەلنىح نەدوچەتوۆ، رابوتا توۆ.مۋحامەدحانوۆا پرەدستاۆلياەتسيا نام وچەن تسەننىم ي اكتۋالنىم يسسلەدوۆانيەم، ي نۋجنو نادەياتسيا، چتو ونا نايدەت دولجنوە پريزنانيە ۋچەنوگو سوۆەتا.

 

ز.ا.احمەتوۆ، كانديدات فيلولوگيچەسكيح ناۋك.

اپرەل، 1951 گ.

 

 

***

 

يز وتزىۆوۆ چلەنا-كوررەسپوندەنتا ان كازسسر، پروفەسسورا ي.ت.ديۋسەمباەۆا وب يسسلەدوۆانياح ك.مۋحامەدحانوۆا نا تەمى «تەكستولوگيا پرويزۆەدەني ابايا» ي «پوەتى اباەۆسكوگو وكرۋجەنيا»:

ۆ «پولنوم سوبراني سوچينەني ابايا كۋنانباەۆا ۆ دۆۋح توماح» (يزد. ان كازسسر، 1977گ.) ي.ت.ديۋسەمباەۆ، نازۆاۆ رياد ۋچەنىح، وپۋبليكوۆاۆشيح رانەە نايدەننىە يمي نەيزۆەستنىە ستيحي ابايا، پو يح منەنيۋ، پرينادلەجاششيە پەرۋ ابايا، وتمەچاەت سلەدۋيۋششەە:

«سرەدي نيح، كرومە تسيكلا ستيحوۆ پوەتا (ابايا), نايدەننوگو ك.مۋحامەدحانوۆىم، ۆسە وستالنىە سوۆەرشەننو نە زاسلۋجيۆايۋت ۆنيمانيا» (ستر. 12-13). ي دالەە: «...ناپيساۆ منوگوچيسلەننىە يسسلەدوۆاتەلسكيە رابوتى پو يزۋچەنيۋ ناسلەديا ابايا ي تۆورچەستۆا پوسلەدوۆاتەلەي ۆەليكوگو پوەتا، ۋچەنىي كايۋم مۋحامەدحانوۆ ۆنەس ۆەسومىي ۆكلاد ۆ ناۋكۋ. نەۆوزموجنو نە سچيتاتسيا س ەگو منەنيەم» (ستر. 15).

ۆ پريمەچانياح ك «سبورنيكۋ پرويزۆەدەني كازاحسكيح اكىنوۆ ي پوەتوۆ كونتسا حVIII ي حIح ۆۆ.» (يزد. ان كازسسر، 1962گ.), سوستاۆيتەل سبورنيكا ي.ت.ديۋسەمباەۆ وسوبو ۆىدەليل تو وبستوياتەلستۆو، چتو ۆسە حۋدوجەستۆەننو-تەكستوۆىە ي ناۋچنو-بيوگرافيچەسكيە ماتەريالى و پوەتاح اباەۆسكوگو وكرۋجەنيا اكىلباە ي ماگاۋيە كۋنانباەۆىح، ۆوشەدشيە ۆ سبورنيك دانى نەپوسرەدستۆەننو پو ديسسەرتاتسي ي پريلوجەنيۋ ك ديسسەرتاتسي ك.مۋحامەدحانوۆا (ستر. 416).

ۆسە پوسلەدۋيۋششيە پەرەيزدانيا پرويزۆەدەني پوەتوۆ اباەۆسكوگو وكرۋجەنيا وسۋششەستۆليايۋتسيا نا وسنوۆە رۋكوپيسنىح سپيسكوۆ، پرەدستاۆلەننىح ك پەچاتي مۋحامەدحانوۆىم.

 

پروفەسسور ح.سۋيۋنشاليەۆ وتمەچال نەسراۆنەننۋيۋ يستوچنيكوۆەدچەسكۋيۋ رول وبنارۋجەننىح ك.مۋحامەدحانوۆىم پرويزۆەدەني ۋچەنيكوۆ ابايا:

«پولنىي ي پودليننىي ۆاريانت پوەمى «داگەستان» ۆۆەدەن ۆ حرەستوماتيۋ 9 كلاسسا پو پرەدستاۆلەنيۋ كايۋما مۋحامەدحانوۆا. ەتوت جە ۆاريانت يسپولزوۆان نامي. پوەمى «زۋلۋس»  ي  «مەدگات-كاسىم»  پەچاتايۋتسيا پو رۋكوپيسي كايۋما مۋحامەدحانوۆا. تەكست پوەمى «ەنليك-كەبەك» ۆزيات يز رۋكوپيسنوگو فوندا ك.مۋحامەدحانوۆا ۆ ان كازسسر ي پۋبليكۋەتسيا ۆپەرۆىە ۆ ناستوياششەم  سبورنيكە» (ستر. 321-322).

 

***

 

مەن قايىم مۇحامەدحانوۆتى العاش رەت 1951 جىلى قازاق سسر عا عيماراتىندا (ول كەزدە كيروۆ كوشەسىندە بولاتىن) العاش رەت كوردىم. «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» دەگەن تاقىرىپقا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. ول كەزدە اباي اتىنداعى پەدينستيتۋتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە 2-كۋرس ستۋدەنتىمىن. ديسسەرتاتسيا جازۋ، ونى قورعاۋ دەگەننەن حابارىمىز جوق. شىمكەنت قالاسىنان ۇستازىم ادەبيەتشى عالىم ءابىش بايتاناەۆ كەلىپ، سالەم بەرە بارىپ ەدىم، ول كىسى جۇلىپ العانداي: «سەن بۇگىن مەنىمەن بىرگە بول. مەنىڭ جولداسىم قايىم سەمەيدەن كەلدى، ديسسەرتاتسيا قورعايدى. سەن سونى كورۋىڭ كەرەك، ادەبيەتشى عالىمداردىڭ ءبارى دە سوندا كەلەدى، ارالاسا بەرگەنىڭ دۇرىس»، - دەپ ەركىمە قويماي ەرتىپ باردى.

بارساق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ورنى ەكىنشى قاباتتا ەكەن. ادامدار ساپىرىلىسىپ، ءبىرازى، نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، كۇتپەگەن ءبىر وقيعا بولاتىنداي دەگبىرسىز قالپىن تانىتادى. ءوز ۇستازدارىم پروف. ح.جۇماليەۆ، م.س.سيلچەنكو دا سوندا ءجۇر. م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ باستاعان توپتار دا ءوز الدىنا قىزۋ اڭگىمە ۇستىندە... مەن تانىمايتىن اقىن، جازۋشى، عالىمدار دا كوپ جينالىپتى. ۇلكەن ءبىر سايىسقا تۇسەتىندەي بىلەك سىبانىپ، دايارلىق ۇستىندە ەلىرىپ جۇرگەندەردى دە بايقادىم. قورعاۋ زالىنا كىرسەك، ادامدار جايلاسىپ وتىرىپ قالىپتى، ارەڭ دەگەندە ورىن تاۋىپ ورنالاستىق-اۋ ايتەۋىر. تانىماعاندارىمدى ابەكەڭنەن سۇراپ، ءبىلىپ وتىرمىن. بىراق جىعا تانىپ جاتقان مەن جوق. وسى ارادا پرەزيديۋمعا بەلگىلى كىسىلەر شىعىپ، عىلىمي حاتشى ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ قۇجاتى بويىنشا ديسسەرتانتتى جان-جاقتى تانىستىرىپ ءوتتى. عىلىمي كەڭەستىڭ توراعاسى بولار ءبىر ءىرى كىسى قايىمعا رەسمي تۇردە ءسوز بەرىلەدى دەدى. قايىم اعا مىنبەرگە شىعىپ شاشىن ءبىر سىلكىپ قالدى دا، جازعانىنا قاراپ ۇزاق وقىعانداي بولدى. بىراق جىگەرلى، وزىنە ءوزى سەنەتىندەي باتىلدىقپەن سويلەپ، قويىلعان سۇراقتارعا دا جاۋاپتى ىركىلمەي قولما-قول بەرىپ تۇردى. ديسسەرتانت جانە ونىڭ ەڭبەگى جايىندا عىلىمي جەتەكشىسى اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ، ءار پىكىرىنە تياناقتى دالەل كەلتىرە وتىرىپ، تىڭداۋشىلاردى باۋراپ العانى انىق سەزىلىپ تۇردى. قورعاۋ باستالعاندا تىپ-تىنىش، رەت-رەتىمەن باستالعان سياقتى ەدى، ۋاقىت وتكەن سايىن رەسمي ەمەس وپپونەنتتەر قىزا سويلەپ، داۋ-دامايدى ۇشىقتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. ەندى، ءتىپتى، ءسوز سويلەۋشىلەر تالاسا-تارماسا مىنبەرگە ۇمتىلا باستادى. پىكىر الماسۋ قىزا كەلە قىپ-قىزىل داۋ-دامايعا اينالدى دا كەتتى، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى كوكباي، شاكارىم، ءارىپ، سۇلتانماحمۇت ت.ب. ەسكىشىل، ءدىنشىل، بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل، ولاردىڭ ەڭبەكتە ورىن الۋى، تالدانۋى جات يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋشىلىق، ۇلكەن ساياسي قاتەلىكتەرگە ۇرىندىراتىن زەرتتەۋ دەگەن ساراپتاما تىڭداپ وتىرعان مەنىڭ ۇرەيىمدى ۇشىردى. باسقالاردى بىلمەيمىن، ماعان وسىلاي اسەر ەتتى. نە بولار ەكەن دەپ سەسكەنە باستادىم. اسىرەسە، سول كەزدەگى جازۋشىلاردىڭ سەركەسى دەپ سانالعان س.مۇقانوۆتىڭ ايىپتاۋ سارىنىنداعى تالاس پىكىرلەرى مەنى تۇڭىلدىرە ءتۇستى. جانىمداعى ابەكەڭە بۇرىلىپ، «مۇنىسى نەسى؟» دەسەم، «ۇندەمە، سابىرمەن تىڭداي بەر، ايتىس دەگەن وسىنداي بولادى»، - دەپ مەنى جۇباتقانداي بولدى. ءوز ۇستازىم حاجەكەڭ سىلكىنە قىزا سويلەپ، پىكىر تالاسىندا ايىپتاۋ، جازعىرۋ سارىنىن ۇشىقتىرىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى. ءۇش-ءتورت ساعاتتان استامعا سوزىلعان تالاس-تارتىستان ۋاقىت جىلدام وتكەنىن بىلمەي دە قالدىق. نە ءۇشىن اق تەر، كوك تەرگە ءتۇسىپ تالاسىپ جاتقانىن مەن تەرەڭ سەزىنە المادىم. شاماسى، بۇل ماسەلەگە مەنىڭ دايارلىعىم جوق سياقتى كورىندى. ماقسات تىلەگىم - ايتەۋىر قاحاڭ جاعىندا.

عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى جاسىرىن داۋىس بەرىپ، ناتيجەسىندە قايىمدى عىلىم كانديداتى بولدى دەپ قۇتتىقتاسىپ جاتتى. عىلىمي كەڭەستىڭ كەيبىر مۇشەلەرى قاحاڭدى قۇتتىقتاۋعا كەلمەي كەتىپ قالۋى مەنى تاڭداندىردى. وزدەرى داۋىس بەرىپ كوڭىل بولمەگەندەي كەتىپ جاتقانى نەسى دەپ ويلادىم. سوڭىنا تامان ابەكەڭ ەكەۋمىز قۇتتىقتاپ قولىن الىپ جاتقاندا قاحاڭ ۇستازىما قاراپ: «ابەكە، ءبىر داۋىس ارتىق الىپ، اۋپىرىممەن شالا كانديدات بولىپ شىقتىم عوي»، - دەپ كەكەسىن تۇردە كۇلىپ ەدى. ابەكەڭ: «قاحا، وسىعان دا شۇكىر دە، مەن، ءتىپتى، عىلىمي كەڭەستىڭ بەت الىسىنان سەسەكەنىپ ەدىم، - دەپ اعىنان جارىلا سويلەپ، دوسىن القالاي قۇشاقتاپ، قۋانا قۇتتىقتادى. - وي، قاحا، مەن ۇمىتىپپىن عوي، مىنا ستۋدەنت مەنىڭ شاكىرتىم، اتى مەكەمتاس، عىلىمعا يكەمى بار، عىلىم-بىلىمدەگى ايتىس تارتىسقا وسى باستان بويى ۇيرەنە بەرسىن دەپ ءارى وزىڭە تانىستىرىپ قويايىن دەپ اتەيى ەرتىپ كەلدىم»، - دەپ ەدى، قاحاڭ ماعان قولىن بەرىپ: «عىلىمدا جولىڭ بولسىن، قاراعىم»، دەگەن اعالىق جىلى لەبىزىنە ءماز بولىپ كالدىم.

 

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى,

شاكىرتى، پروفەسسور.

تاراز، 12 اقپان 2005 ج.

«قايىم تۋرالى ءسوز». فوليانت. استانا، 2006.

 

 

پريلوجەنيا ك زاششيتە ديسسەرتاتسي:

«ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا»

( كراتكيە تەزيسى ديسسەرتاتسي)

 

تسەل ديسسەرتاتسي «ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا» زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتوبى پوكازات:

• كاكۋيۋ رول ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا سىگرالا ۆ يستوري كازاحسكوي حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى
• چتو نوۆوگو ونا ۆنەسلا ۆ رازۆيتيە كازاحسكوي پوەزي
• كاكوۆى ەە يدەينىە يستوكي
• كاك ي كاكيم پۋتەم ونا ۆوزنيكلا
• كاكۋيۋ رول ونا سىگرالا ۆ دەلە پريوبششەنيا كازاحسكوگو نارودا ك ۆەليكوي رۋسسكوي كۋلتۋرە، ۆ دەلە دالنەيشەگو سبليجەنيا ي ۋكرەپلەنيا درۋجبى مەجدۋ كازاحسكيم ي رۋسسكيم نارودوم.

ۆ ديسسەرتاتسي پودروبنو يسسلەدۋەتسيا ستەپەن ۆوزدەيستۆيا ابايا ي پەرەدوۆوي رۋسسكوي ليتەراتۋرى نا ۆسەح ۋچاستنيكوۆ ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا. ۆىياسنياەتسيا ۆوپروس و توم، چتو نوۆوگو ۆ سمىسلە يدەينوگو سودەرجانيا ي حۋدوجەستۆەننوي فورمى ۆنەسلي ۆ كازاحسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ ۋچەنيكي ابايا. راسسماتريۆايۋتسيا مەتودى، كوتورىمي پولزوۆاليس ۋچەنيكي دليا پوپۋلياريزاتسي تۆورچەستۆا ابايا، دليا پروپاگاندى ەگو يدەي ۆ كازاحسكوم وبششەستۆە.

نا وسنوۆە دەتالنوگو كريتيچەسكوگو اناليزا تۆورچەستۆا كاجدوگو پرەدستاۆيتەليا ەتوي شكولى وسوبوە ۆنيمانيە ۆ ناۋچنوم يسسلەدوۆاني ۋدەلەنو ۆىياۆلەنيۋ:

• رولي كاجدوگو ۋچاستنيكا ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا
• ەگو تۆورچەسكيح ۆزايمووتنوشەني س اباەم
• وتسەنكي ەگو ليتەراتۋرنوگو ناسلەديا

ۆ ديسسەرتاتسي اناليزيرۋەتسيا رول ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا كاك وتراجەنيە پەرەدوۆىح يدەي ي سوتسيالنوگو پروگرەسسا ۆ بوربە س رەاكتسيوننىمي تەچەنيامي كازاحسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي ي رەليگيوزنو-ميستيچەسكوي يدەولوگيەي.

ديسسەرتاتسيوننوە يسسلەدوۆانيە ناچيناەتسيا س حاراكتەريستيكي ميروۆوززرەنيا ابايا، تششاتەلنوگو اناليزا ەگو تۆورچەستۆا ۆ سۆەتە سوتسيالنو-ەكونوميچەسكيح ۋسلوۆي رازۆيتيا كازاحسكوگو وبششەستۆا ۆتوروي پولوۆينى حIح ۆەكا، نا فونە منوگوۆەكوۆوي كۋلتۋرى كازاحسكوگو نارودا ي ۆ تەسنوي سۆيازي س ۆوزدەيستۆيەم نا نەگو پەرەدوۆوي رۋسسكوي كۋلتۋرى ي ليتەراتۋرى.

دالەە ۆ يسسلەدوۆاني رازبيراەتسيا سوستاۆ ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا. ۋچەنيكي ابايا دەليليس نا دۆە گرۋپپى - گرۋپپۋ پوەتوۆ ي گرۋپپۋ پەۆتسوۆ-كومپوزيتوروۆ ي سكازيتەلەي. پودروبنو راسسماتريۆاەتسيا رابوتا ابايا س ەتيمي گرۋپپامي ۋچەنيكوۆ. كاجدومۋ ۋچەنيكۋ دانا دەتالنايا حاراكتەريستيكا. ديسسەرتانتوم بىلي يسسلەدوۆانى نە تولكو وتنوشەنيا ۋچەنيكوۆ س ۋچيتەلەم - اباەم، نو تاكجە ي  ۆزايمووتنوشەنيا مەجدۋ ۋچەنيكامي ابايا.

ۆ ديسسەرتاتسي پرەدستاۆلەن اناليز سلەدۋيۋششيح ۆوپروسوۆ:

• كاك اباي رۋكوۆوديل ۋچەنيكامي
• كاكوۆى بىلي ەگو تۆورچەسكيە زادانيا
• يدەينو-پروگرەسسيۆنوە زناچەنيە زاداني ۋچيتەليا

 

وسوبو ۆىدەلياەتسيا تۆورچەستۆو پياتي پوەتوۆ - ۋچەنيكوۆ ابايا، پرويزۆەدەنيا كوتورىح پوچتي پولنوستيۋ دوشەدشيە دو ناس، پوزۆوليايۋت ناگليادنو پوكازات يح تۆورچەسكۋيۋ ينديۆيدۋالنوست ي پودۆەرگنۋت دەتالنومۋ ليتەراتۋرنومۋ اناليزۋ يح پرويزۆەدەنيا.  ەتو پوەتى، سىنوۆيا ابايا - اكىلباي ي ماگاۆيا، ا تاكجە اسەت نايمانباەۆ، اريپ تانيربەرگەنوۆ ي كوكپاي جاناتاەۆ. ۆپەرۆىە پودروبنو وسۆەششاەتسيا جيزنەننىي ي تۆورچەسكي پۋت كاجدوگو يز نيح. ا نا وسنوۆە اناليزا ريادا پرويزۆەدەني، كوتورىە دو سيح پور بىلي نەيزۆەستنى يسسلەدوۆاتەليام، دان اناليز حۋدوجەستۆەننىح ي يدەينىح وسوبەننوستەي تۆورچەستۆا كاجدوگو. ۆ ديسسەرتاتسي پوكازانا بولشايا نوۆاتورسكايا رول ۋچەنيكوۆ ابايا دليا رازۆيتيا كازاحسكوي پوەزي.

پوسلەدنيايا گلاۆا ديسسەرتاتسي سۋمميرۋەت ۆسە پولوجيتەلنىە ستورونى ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا، ا تاكجە ۆسكرىۆاەت يح سلابوستي ي نەدوستاتكي.

ديسسەرتاتسيا پوستروەنا نا وسنوۆە يزۋچەنيا ەششە نەوپۋبليكوۆاننوگو رۋكوپيسنوگو ليتەراتۋرنوگو ناسلەديا پرەدستاۆيتەلەي ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا.         بولشايا چاست ەتوگو ناسلەديا بىلا  نايدەنا اۆتوروم ديسسەرتاتسي ۆ پروتسەسسە ەگو منوگولەتنيح يزىسكاني (1939-1950 گ.گ.) ۆ ارحيۆاح گورودوۆ سەميپالاتينسكا ي الما-اتى، ا تاكجە سوبراننىح نا رودينە ابايا. اۆتوروم يسپولزوۆانى زاپيساننىە يم مەمۋارنىە ماتەريالى. اۆتور يسپولزوۆال سۋششەستۆۋيۋششۋيۋ ليتەراتۋرۋ پو داننومۋ ۆوپروسۋ نا كازاحسكوم ي رۋسسكوم يازىكاح.

ۆ كاچەستۆە پريلوجەنيا ك ديسسەرتاتسي دايۋتسيا كراتكيە بيوگرافي: حاليلوللا كۋنانباەۆيچ ۋسكەنباەۆ، كاكيتاي يسحاكوۆ، مۋحا اديلحانوۆ، اۋباكير ي درۋگيە.

ديسسەرتاتسيا پوستروەنا نا يستوچنيكوۆەدچەسكيح ماتەريالاح، دوسەلە نەيزۆەستنىح يسسلەدوۆاتەليام. ونا پوزۆولياەت ۆ نوۆوم سۆەتە وتسەنيت وگرومنۋيۋ يستوريچەسكۋيۋ رول ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا; ۆىياۆيت ەە نەپوسرەدستۆەننۋيۋ جيۆۋيۋ سۆياز س كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋروي.

 

ك.مۋحامەدحانوۆ. 1951 گ.

 

 

***

 

ءبىز بۇل ەڭبەگىمىزدەگى اباي مەكتەبى - ءحىح عاسىرداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا بىردەن-ءبىر ادەبيەت مەكتەبى بولعان  اباي مەكتەبى.

«ءحىح عاسىردا، ول عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق حالقى ونىڭ الدىنداعى داۋىرگە قاراعاندا ءسوزسىز العا باسقانىن ...» كورسەتەتىن - مادەني-تاريحي دامۋدىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنىن زەرتتەۋدى ماقسات ەتتىك.

اباي مەكتەبى - قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى جاساعان رۋحاني مادەنيەتىن سىن كوزىمەن قاراي يگەرىپ، ءحىح عاسىرداعى ورىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىن وزىنە زور مەكتەپ ەتىپ، قازاق ادەبيەتىندەگى حالىققا جات كەرتارتپا يدەيالارعا يسلام شىعىسىنىڭ اسەرىنە قارسى كۇرەستە تۋعان، ءوز زامانىنداعى وزىق وي-پىكىردىڭ جەتەكشىسى بولعان مەكتەپ ەكەنىن دالەلدەۋدى ماقسات ەتتىك.

اباي اقىن شاكىرتتەرىنىڭ قازاق جازبا ادەبيەتىنە يدەيالىق-مازمۇن، كوركەمدىك ءتۇر جونىنەن اكەلگەن جاڭالىقتارىن اشۋ ءۇشىن ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا ادەبي تالداۋ جاسادىق.

اباي مەكتەبىنىڭ يدەياسىن حالىققا جايۋدا ەڭبەك ەتكەن ابايدىڭ ءانشى، كومپوزيتور شاكىرتتەرى دە زەرتتەلدى.

1939-1940 جىلداردان باستاپ ابايدىڭ اقىن، ءانشى، كومپوزيتور شاكىرتتەرىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى جايىندا ىزدەنۋ، جيناۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اقىلباي، ماعاۋيا، كوكپاي، ءارىپ، اسەت، اۋباكىر، كاكىتاي سياقتى اقىنداردىڭ، ءانشى-اقىن بەيسەمباي، مۇقا، الماعامبەت، بايماعامبەت، مۇقامەتجان سياقتى اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى جايىندا كوپتەگەن ماعلۇماتتار، دەرەكتەر  جينالىپ زەرتتەلدى. سول جينالعان ماتەريالدار وسى ەڭبەككە نەگىز بولدى.

وسى رەتپەن زەرتتەۋگە قولعا الىنعان جۇمىسقا ماركسشىلدىك ادەبيەتتانۋ نەگىزىندە تالداۋ جاساۋدى ەڭ باستى ماقسات ەتتىك.

ءبىز بۇل ەڭبەكتى نەگىزى ءۇش بولىمگە ءبولىپ قارايمىز:

ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ الدىندا كىرىسپە ءسوزى بار.

ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ ءوزى ەكى تاراۋعا بولىنەدى: ءبىرىنشى تاراۋدا  «اباي جانە اباي الدىنداعى ادەبيەت جايىنا» شولۋ جاسالادى.

«ۇلى جازۋشى ءوز ەلىندە قانداي ورىندا بولۋ قاجەت بولسا، بۇكىل ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ كوز الدىندا سونداي ارداقتى ورىنعا نە بولعان تۇڭعىش اقىن سول (پۋشكين. - ق.م.) بولدى»، - دەيدى ن. گ. چەرنىشەۆسكي.

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا اباي الىپ وتىرعان ارداقتى ورنى جايىندا دا ن.گ. چەرنىشەۆسكيدىڭ پۋشكين تۋرالى ايتقان وسى پىكىرىن اينىتپاي ايتۋعا بولادى دەيمىز.

اباي اقىندىق ونەردىڭ زور ماڭىزىن، ۇلتتىق ءمانىن تەرەڭ ءتۇcىنىپ، قازاق پوەەزياسىن حالىقتىق ۇلتتىق دارەجەگە كوتەرگەن ءبىرىنشى اقىن.

«اقىن» دەگەن ۇعىم اباي اتىمەن، ابايدىڭ ادەبي ەڭبەگىمەن كەلىپ ۇشتاسقاننان باستاپ ەڭ ارداقتى ماعناداعى ۇعىمعا اينالادى. اقىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ورنى، حالىق الدىنداعى مىندەتى ايقىندالا تۇسەدى. ءسويتىپ، اباي ولەڭدەرى ارقىلى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا «اقىن» دەگەن ۇعىم الەۋمەتتىك ءمانى بار تەرەڭ ماعنا الىپ، بيىك دارەجەگە كوتەرىلەدى.

ابايدىڭ ادەبيەتتە ۇستاعان جولى اقىندىق ءداستۇرى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ادەبي مەكتەپ بولادى.

ءى-ءىى تاراۋدا وسى اباي پوەزياسىنىڭ تۇرعىسىنا قاراپ، ءحىح عاسىرداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنە شولۋ جاسالادى: ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق ادەبيەتىندە يدەيالىق كۇرەس كۇشەيىپ، ادەبيەتتىڭ دامۋ باعىتى ايقىندالا تۇسەدى. ادەبيەتتەگى بۇل جاڭا باعىت بۇكىل روسسياداعى قوعامدىق دامۋدىڭ ناتيجەسىنەن تۋعانىن، بۇل كەزدە چەرنىشەۆسكيدىڭ قۋاتتى ۇندەۋى بۇكىل روسسيانى تەبىرەنتىپ، ادەبيەت الەمىنە نەكراسوۆ، سالتىكوۆ-ششەدرين، چەرنىشەۆسكي، دوبروليۋبوۆتەر شىققانى، ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل-دەموكراتتارى الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بار سالاسىنا ادەبيەت، كوركەم-ونەر، عىلىمعا-تۇگەلدەي كۇشتى اسەر ەتكەنى - روسسيادا بولىپ جاتقان بۇنداي الەۋمەتتىك قوزعالىستىڭ قازاق ومىرىنە دە اسەرى تيگەنى، ورىستىڭ-رەۆوليۋتسياشىل-دەموكراتتارىنىڭ يدەولوگياسى قازاقتىڭ تۇڭعىش مادەنيەت، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ - اقىن-جازۋشىلارىنىڭ الەۋمەتتىك وي-پىكىرىنە جەتەكشى بولعانى، اباي باستاعان ادەبيەتتەگى جاڭا باعىتتىڭ وسىنداي تاريحى ءمانى بارلىعى زەرتتەلەدى.

اباي باستاعان جاڭا باعىتقا قارسى ءحىح عاسىر ادەبيەتىندە اقىنداردىڭ ەكى توبى، ەكى ءتۇرلى اعىمى بولعانى:

ءبىرىنشى: پاتشا ۋكىمەتىنىڭ ساياساتىن، قاناۋشى توپتى دارىپتەۋشىلەر: (بايتوق، جانۇزاق، شاڭگەرەي، ....اكىم، «كوركەم ونەر - كوركەم ونەر ءۇشىن».)

ەكىنشى: شورتامباي، دۋلات، مۇراتتار - پاتشاعا قارسى، ونى جاقتاۋشى بابالارعا قارسى. ەسكىنى جىرلايدى. رەاكتسيوننىي رومانتيزم جانە شايحىيسلاموۆ.

اباي ەكەۋىنە دە قارسى كۇرەستى.

ءحىح عاسىر ادەبيەتىن جازبا ادەبيەت دارەجەسىنە كوتەرىپ، الدىڭعى قاتارلى پروگرەسسيۆشىل مادەنيەتكە باعىتتاپ، باستاعان مادەنيەتتى اقىندىق مەكتەپ جاساعان اباي بولعانى ايتىلىپ، ەڭبەكتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى قورىتىلادى. بۇل 40 بەت.

ەكىنشى بولىمگە:

3 - تاراۋ. ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ ونەگە ەتكەن ۇلگى مەكتەبى ورىس ادەبيەتى بولعانى.

ورىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى اباي اۋىلىنا ابايدىڭ 25-30 جاستارىنىڭ شاماسىندا، 1865-1870 جىلدار كەلە باستاعانى، ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتتارىنىڭ يدەياسىن اباي اۋىلىنا تۇڭعىش اكەلۋشى اقىننىڭ ءوزىنىڭ ءىنىسى حاليلوللا بولعانى; اباي مەكتەبىنە پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، گوگول باستاعان ناتۋرالدىق مەكتەپتىڭ ونەگە بولعانى. بەلينسكي، چەرنىشەۆسكيدىڭ اسەرى ايتىلادى.

4 - تاراۋدا اباي مەكتەبىنىڭ ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتىن ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ۇلگىسىمەن سىن كوزىمەن قاراي يگەرۋى.

بۇل جوندە رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتتاردىڭ اسەرى، ادەبيەتتەگى حالىقتىڭ يدەياسىن اسا جوعارى باعالاپ، حالىقتىڭ تۆورچەستۆوسىنا سىن كوزىمەن قاراپ، تاپتىق وپات يدەيانى اشكەرەلەپ، ونەگە كورسەتۋدەگى ابايدىڭ اعارتۋشىلىق، ۇستازدىق ءرولى كورسەتىلەدى. بۇل 22 بەت.

بەسىنشى تاراۋدا:

ابايدىڭ اينالاسىنا توپتالىپ، ابايدى ۇستاز تۇتقان تالانتتى شاكىرتتەرى ايتىلادى. ولاردىڭ سول كۇننىڭ وزىندە ابايدى ۇستاز دەپ تانىپ، وزدەرىن شاكىرت ساناعانى، ابايدىڭ ولارعا ءتالىم-تاربيەسى، ولاردىڭ اباي يدەياسىن حالىققا جايۋداعى ورنى زەرتتەلەدى.

بۇل جەردە مۇقا، اسەت، بەيسەمباي، الماعامبەت، مۇقامەتجان، بايماعامبەتتەر توپتاسىپ تەكسەرىلەدى.

وسى ءانشى شاكىرتتەردىڭ ابايدىڭ ءتىرى كۇنىندە-اق ۇستازىنىڭ يدەياسىن قازاق دالاسىنا جايىپ، ابايدىڭ، پۋشكيننىڭ، لەرمانتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ اتتارىن قازاق حالقىنا سۇيىكتى، ايگىلى ەتكەنى، بۇل جونىندەگى ولاردىڭ ەڭبەگى ءسوز بولادى (89 بەت).

ابايدىڭ بۇل شاكىرتتەر توبى - ءوز جاندارىنان شىعارما جازباي، اباي شىعارمالارىنىڭ، اباي اۋدارعان پۋشكين، لەرمانتوۆ، كرىلوۆ ولەڭدەرىن، كوبىنەسە اباي شىعارعان اندەرمەن، ءوز اندەرىمەن ەلگە جايۋشىلار. اباي ايتىپ بەرگەن ورىس حالقى جايىنداعى اڭگىمەلەردى، ورىس جازۋشىلارىنىڭ روماندارىنىڭ ۋاقيعالارىن بايانداپ ەلگە تاراتۋشىلار.

بۇلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى: وزدەرى تۇگەلدەي حات بىلەدى. اباي ولەڭدەرىن، اباي مەكتەبى تۋعىزعان پوەمالاردى كوشىرىپ جازىپ الىپ، جاتتاپ، تۇپكى نۇسقاسىن بۇزباي ايتۋ. بۇل جوندە دە ەسكى جىرشىلاردان ەرەكشە ەكەندىگى.

ەكىنشى شاكىرتتەر توبى اباي ولەڭدەرىن حالىققا جايۋمەن بىرگە وزدەرى دە كۇردەلى كوركەم شىعارمالار جازىپ، اباي مەكتەبىنىڭ ءورىسىن كەڭiتكەن تالانتتى اقىن شاكىرتتەر توبى بولادى.

6-تاراۋدا: ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنە ۇستازدىڭ ءرولى، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنە تالابى، قوياتىن شارتى، شاكىرتتەرىنە تاقىرىپتى نۇسقاۋى، ولارعا سىنى ءسوز بولادى.

اقىن شاكىرتتەرىنىڭ اقىندىق تۆورچەستۆولىق بەتى. ماسەلەن:

اقىلباي، ماعاۋيا، اسەتتەر - رومانتيكالىق پوەمالار جازسا، كوكپاي، ارىپتەر - قازاق ومىرىنەن تاريحي پوەمالار، الەمەتتىك  تاقىرىپتا اباي سۇراۋمەن ولەڭدەر جازادى.

اباي مەكتەبىندە سىنشىل رەاليزم مەن ءورشىل رومانتيزم ۇشاتاستىرىلا  زەرتتەلەدى  (86 ب.).

ءۇشىنشى بولىمدە:

اقىلبايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى زەرتتەلەدى. «داعىستان»، «زۇلىس»، پوەمالارىنا تالداۋ جاسالادى.

ماعاۋيانىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى، «ەڭلىك-كەبەك»، «مەدعات-قاسىم» پوەمالارىنا ادەبي تالداۋ جاسالادى.

اسەتتىڭ ءومىرى، «ساليقا-سامەن» پوەماسىنا تالداۋ. ءارىپتىڭ ءومىرى،  ولەڭدەرىنە تالداۋ جاسالادى. كوكپايدىڭ ءومىرى، ولەڭدەرى، «سابالاق» پوەماسىنا تالداۋ جاسالدى.

اباي مەكتەبى ورىس مادەنيەتىن قازاق دالاسىنا كەڭ جايۋعا، ءسويتىپ قازاق حالقىن اعارتۋ جونىندە الەۋمەتتىك زور ءمانى بار ەڭبەك ەتتى.

ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى، وزىنە دەيىن قازاق ادەبيەتىندە بولىپ كورمەگەن پروگرەسسيۆشىل، ءورشىل، سارىندى، باي ۋاقيعالى-رومانتيكالى پوەمالار تۋعىزدى.              اباي مەكتەبى تۋعىزعان پوەمالاردىڭ وقيعاسى تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەندىكتەن ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك تالابىنا ساي كەلىپ وتىردى.

ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ادامداردىڭ جاعىمدى جاڭا كوركەم وبرازىن جاسادى. ولار - باس ەركى ءۇشىن، ماحاببات بوستاندىعى ءۇشىن ەسكى سالتقا، زۇلىمدىققا قارسى قاجىماي كۇرەسەتىپ، وجەت، ەر مىنەزدى ەرەكشە قايسار جاندار. (قاسىم، ءازىم، عازيزا، ءجابىرايھل، ءزاھيرا، ەڭلىك، كەبەك، ساليحا، سامەن ت.ب). ولاردا كۇيرەكتىك جوق، كۇرەسكە بوي ۇرعان ورشىلدىك بار.

اباي مەكتەبىنەن تۋعان جاڭا پوەمالاردىڭ تاپتىق باعىتى دا ايقىن -

«مەدعات-قاسىمدا» مۇرات، مەدعات سياقتى قۇلدى ەزۋشى بايلارعا قارسى قاسىم قۇل، ءازىم، عازيزالار كۇرەسەدى.

«داعىستاندا» ءجۇسىپ بايعا قارسى كەدەي جىگىت ءجابىرايھل، «ساليحا-سامەندە» حانعا قارسى ەر جىگىت سامەن، قازاقتىڭ رۋباسىلارىنا قارسى، كەڭگىرباي سياقتى قاتال بيگە قارسى ەڭلىك قىز، ەر كەبەك شىعادى.

اباي شاكىرتتەرى قازاق ەسكىلىگىنەن الىپ جىر جازعاندا ۇستازىنىڭ ۇستاعان يدەيالىق باعىتىن ۇنەمى ۇلگى ەتەدى. تاريحقا بارعاندا ەكى ءتۇرلى ماقسات كوزدەلەدى.

ءبىرىنشى: وتكەن زاماننىڭ قاتال زاڭىن، ادىلەتسىزدىگىن، ادام تاعدىرى قاتىگەز رۋباسىلاردىڭ قولىنداعى كەزدەگى جاۋىزدىقتى اشكەرەلەۋ ماقساتى كوزدەلەدى (مىسالى: «ەڭىلىك كەبەك»).

ەكىنشى: «سابالاق» سياقتى تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان پوەمادا حالىقتىق يدەيا دارىپتەلەدى.

ابىلاي تۋرالى جىرلاعاندا دا ونى حان تۇقىمىنان   ەتىپ دارىپتەلەيدى. قويشىلىق باستالعان ءومىرى سيپاتتالادى. ءوزىنىڭ جىگەر، قايراتىمەن، حالىققا ەتكەن ەڭبەگىمەن ەلگە قادىرلى بولعانى جىرلانادى.

اباي شاكىرتتەرىنىڭ تاريحي تاقىرىپتى جىرلاۋدا دۇرىس تاريحي كوزقاراس، وزىق يدەيا، پروگرەسسيۆتىك ماقسات بار ەكەنى كورىنەدى. بۇل جوندە اباي مەكتەبى شورتانباي، مۇراتتارعا قارسى شىعادى.  (89 ب).

ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى ۇلتتىق تار شەڭبەردە قالىپ قويمايدى، جىرلايتىن تاقىرىپتى دا كەڭىنەن قامتىپ كاۆكاز، افريكاعا دەيىن قۇلاش سەرمەدى. ءوز زامانىندا بۇكىل دۇنيە جۇزىندە بولىپ جاتقان وقيعالاردان سىرت قالماي، ول جايلاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءمانىن تەرەڭ تۇسىنىكتى، ءوز پوەمالرىنا تاقىرىپ ەتىپ جىرلايدى. اعىلشىن، تاعى باسقا ەۆروپا، شىعىس وتارشىلدارىنىڭ زۇلىمدىعىن اشكەرە ەتەدى.

اباي شاكىرتتەرىنىڭ پوەمالارىنداعى ماحاببات ماسەلەسى ناعىز شىنشىلدىقپەڭ، ادامگەرشىلىك، پروگرەسسشىلدىك يدەيادا جىرلانادى.

ءوز ەركىمەن ءسۇيىسىپ-تابىسقان، ەسكى سالت-سانادان اۋلاق، ەسكىلىك جول-جوبانى بۇزىپ قوسىلۋعا تالپىنىپ كۇرەسكەن جاستار ماحابباتى جىرلانادى.

قازاق ومىرىندە عاسىرلار بويى ورىن العان ليريكالىق ەپوستاردا («قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» ت.ب) دارىپتەلەتىن، ەجەعابىل،  امەڭگەرلىك  سياقتى ەسكى ءداستۇردىڭ اباي شاكىرتتەرىنىڭ پوەمالارىندا ەشبىر بەلگىسى جوق.

سول سياقتى، قازاق دالاسىنا ءحىح عاسىردا كوپ تاراعان مۇسىلمان شىعىسى ادەبيەتىنەن كەلگەن عاشىقتىق جىرلار، سوپى اقىنداردىڭ سارىنى اباي مەكتەبىنە اسەر ەتە المايدى.

اباي مەكتەبى ءومىردى ءسۇيۋدى، ءومىر قىزىعىن، ەركىندىك، ماحابباتتى دارىپتەيدى.

ءوز پوەمالارىندا پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ رەۆوليۋتسيالىق ءمانى بار ءرومانتيزمىن ونەگە ەتەدى.

اباي مەكتەبىنىڭ ءورشىل رومانتيزم سارىنى ادەبيەتتەگى حالىقتىق يدەيانى ايقىنداي ءتۇستى.

ادامنىڭ ىشكى سەزىم-سىرىن اشىپ جىرلاۋ، ادامنىڭ باس بوستاندىعىن، ەركىندىك ءومىردى دارىپتەۋ، اباي مەكتەبى تۋدىرعان پوەمالاردىڭ ەرەكشەلىگى بولدى. بۇنداي رومانتيك سارىن شىندىق ءومىردى جىرلاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى بولدى.

اباي مەكتەبى تۋعىزعان ولەڭ، پوەمالاردا ادامعا اسەرلى، كوڭىلگە قونىمدى، تەرەڭ يدەيامەن قابىسقان تابيعات سۋرەتتەرى، ليريكالى مونولوگتار - وسىنىڭ ءبارى ورىس ادەبيەتىندەگى پروگرەسسيۆشىل ءرومانتيزمنىڭ جاقسى ۇلگىسى، قازاق پوەزياسىن جاڭعىرتقان جاڭالىق بولدى.

ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى قازاق پوەزياسىنىڭ تاريحىندا پوەما جانرىن جاڭا مازمۇنمەن بايىتىپ، جاڭا كوركەمدىك تۇرمەن ىلگەرى دامىتقان نوۆاتورلار  بولدى.

سونىمەن قاتار ابايدىڭ، ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ىشتەي قايشىلىقتارى بولعانى (دىننەن مۇلدە قول ۇزە الماۋى، تاعدىرعا سەنۋ سياقتى) اشىلىپ ايتىلادى.

بۇلار، ارينە، ولارىدڭ شىعارمالارىنداعى نەگىزگى باعىت ەمەس ەدى.

اباي مەكتەبىنىڭ كوزى ءتىرى قالعان وكىلدەرى (كوكپاي، ءارىپ ت.ب) ادەبيەتتەگى اباي داستۇرىنە كىر جۇقتىرمادى.

ابايدان سوڭعى داۋىردە ولار ۇلتشىل بايشىلداردىڭ، پانيسلاميستەردىڭ، پانتيۋركستەردىڭ جات يدەيالارىنان تازا ساقتاپ، ابايدىڭ اسىل مۇراسىن سوتسياليستىك مادەنيەتىمىزدىڭ قورىنا اكەلىپ قوستى. ولار اباي ارمانىن  كورىپ، سوۆەت وكىمەتىن، ۇلى كوسەم لەنيندى جىرلاپ ءوتتى.

 

قورىتىندى:

قوسىمشا رەتىندە: حاليوللا، كاكىتاي، بەيسەمباي، بايماعامبەت، مۇقا، الماعامبەت، اۋباكىر جايىندا ماعلۇماتتار بەرىلدى.

 

ق.مۇحامەدحانوۆ

25 يانۆاريا، 1951گ.

 

 

***

 

 

سپيسوك

ناۋچنىح رابوت، وتكرىتي ي يزوبرەتەني ك. مۋحامەدحانوۆا

 

1. ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا. «ەكپيندى»، ورگان وبكوما                                           كپ/ب/ك ي وبلسوۆەتا 1940 گ. №№ 232, 233, 236, 239

2. وب ايتىسە نارودنىح اكىنوۆ.  «ەكپيندى»، 1945 گ.

3. و زناچەني ابايا ۆ يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى.                       «ەكپيندى»،  20 مارتا  1945 گ.

4. ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا.  «ەكپيندى»، 1945 گ. №№ 191, 192, 193, 195, 196.

5. و نەوپۋبليكوۆاننىح ستيحاح ابايا س كوممەنتاريامي. سوبر. سوچين. ابايا /ودنوتومنيك/, 1945 گ.

6. پوەت اريپ. «ەكپيندى»،  1946 گ. № 283.

7. كرىلوۆ ي اباي. «ەكپيندى»،  16/پ- 1949 گ.

8. اباي.  «ەكپيندى»، 1949 گ. № 123.

9. اباي. «ەكپيندى»،   1949 گ. № 157.

 

 

***

 

ناۋچنو-ليتەراتۋرنىە ترۋدى ك. مۋحامەدحانوۆا ۆ رۋكوپيسياح،

ودوبرەننىە اكادەميەي ناۋك كازسسر

 

1.  كازاحسكيە نارودنو-يستوريچەسكيە

پوەمى «كابانباي» ي «بوگەنباي»                                        2 ½ پ.ل

2. پوەت اريپ /جيزن ي تۆورچەستۆو/                                               25 پ.ل.

3. پوەتى اباەۆسكوي شكولى                                                 32 پ.ل.

 

/ك.مۋحامەدحانوۆ/

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»