HHI ghasyrdyng qorasyna kirdik. Zamanymyz jahandanu qúiynyn túrghyzuda. Jahandanu degenimiz - aula tandamaytyn qúbylys, qay últ ekening esepke alynbaydy, eng bastysy - 7 mlrd adamzat ýshin «biregey» jasampazdar bolady da, sol 7 mlrd Adam ata úrpaghynyng aldyna әlgi «biregeylerdin» birtútas tútynushysy bolu jazylyp otyr. Búl tútynushylyq materialdyq jәne iydeologiyalyq salada jýzege asyp, adam boyynan etenelik (etnikalyq) sipat óshirilmek. Ol óshiru qasaqana jasalmaghannyng ózinde, jahandyq ýderisting barysynda bolmay qoymaytyn  nәtiyje ekeni belgili. «Kóppen kóretin úly toy» bola túra, búl qúbylys iri últtardyng ózi ýshin qater bola bastady, sondyqtan jer betin antijahandanu qozghalysy sharpuda. Sóitip, jana zaman әlemning san júrttarynyng aldyna eki mәseleni qazqatar qoyyp otyr:

• jahandanu qúiyny saldarynan jútylyp ketpeu;
• әlemdik tóre halyqtardyng tabanynda taptalmau.

Osy jahandanu ýrdisine sәikes әr halyq ózining ómir qadamyn ólshep-piship, «qaytsek, tiri qalamyz» degen jantalasqa úrynyp, búl sergeldeng ekonomikada da, sayasatta da,mәdeniyette de, әleumettik salada da basty әreketting mәiegine ainaluda.

HHI ghasyrdyng qorasyna kirdik. Zamanymyz jahandanu qúiynyn túrghyzuda. Jahandanu degenimiz - aula tandamaytyn qúbylys, qay últ ekening esepke alynbaydy, eng bastysy - 7 mlrd adamzat ýshin «biregey» jasampazdar bolady da, sol 7 mlrd Adam ata úrpaghynyng aldyna әlgi «biregeylerdin» birtútas tútynushysy bolu jazylyp otyr. Búl tútynushylyq materialdyq jәne iydeologiyalyq salada jýzege asyp, adam boyynan etenelik (etnikalyq) sipat óshirilmek. Ol óshiru qasaqana jasalmaghannyng ózinde, jahandyq ýderisting barysynda bolmay qoymaytyn  nәtiyje ekeni belgili. «Kóppen kóretin úly toy» bola túra, búl qúbylys iri últtardyng ózi ýshin qater bola bastady, sondyqtan jer betin antijahandanu qozghalysy sharpuda. Sóitip, jana zaman әlemning san júrttarynyng aldyna eki mәseleni qazqatar qoyyp otyr:

• jahandanu qúiyny saldarynan jútylyp ketpeu;
• әlemdik tóre halyqtardyng tabanynda taptalmau.

Osy jahandanu ýrdisine sәikes әr halyq ózining ómir qadamyn ólshep-piship, «qaytsek, tiri qalamyz» degen jantalasqa úrynyp, búl sergeldeng ekonomikada da, sayasatta da,mәdeniyette de, әleumettik salada da basty әreketting mәiegine ainaluda.

Búl jantalasty memlekettik aumaghy әlemdegi 9-oryndy iyelenip, jer baylyghy jaghynan aghyl-tegil bolyp otyrghan qazaq halqy da keshude. Alayda, qazaq halqy jahandanu ýderisine әzirshe ózin tek qana ekonomikalyq jaghynan tyrbynyp, ruhany qúndylyqqa múrshasy kelmey, birjaqty ghana dayyndalyp jatqan synayy bar. Búl әreketting qazirgi qarqyny qazaqtardyng tek qana jaqsy tútynushy bolyp qaluymen shektelui yqtimal. Al, birjaqty tútynushy degenimiz - úsynushygha tәueldi bolu degen sóz. Sebebi, qazaqtar óz elinde de, ónirde de jasampazdyqqa tolyq kóship bolghan joq, әzirge ata-baba qaldyrghan materialdyq mol baylyqty tútynushy retinde ghana kózge týsude. Onyng ýstine baba úrpaqtyng iydeologiyalyq múrasyna kisimsy qaraytyn menmendik payda bola bastaghanday... Búl últtyq mәngýrttik pe, әlde anghyrttyq pa? Ata-babamyz baylyqtyng ýstinde myndaghan jyldar boyy tirlik ete jýrip, zergerlikpen týiin týise de, jerasty baylyghyn iygeruge nege kirispedi degen saualdyng jauaby, kóshpeli úrpaq talay otyryq elderdi baghyndyra jýrip, ózderi sol otyryq júrttardyng demografiyalyq qúshaghynda nege «erip» kete bardy degen súraqqa beriletin jauappen astasyp jatqanday...  Al, búl jútylys әli jahandanugha kezikpegendegi syiqymyz.

Egemen alghan býgingi qazaq qazirgi jaghdayda, otyryq eldi basyp alyp, ózi soghan sinip kete barghan keshegi baba úrpaqtyng ahualyn keshe bastaghanday әser bar. Oghan óz elinde barghan sayyn sany arta týsse de, óz tili men dilin saqtau múng bolyp bara jatqan qazaqy tirlikting shyndyghy eshkimge shýbә keltirmey otyr. Qazir eldegi qazaqtyng kópshiligi ógey tilmen kýn keshude.  Qalalyq últ bola bastaghan qazaqtardyng kóbi óz tili men dilin óz tirligine qoldanudan qalyp bara jatqandyghy qúpiya bolmauda, qalghany solardyng sonynan jetektegi botanyng ahualymen sómpeng qaghuda!

Barlyq dildik nәri kóshpendilikke negizdelgen qazaqtyng últtyq immuniyteti qyzyl imperiya kezinde-aq janshylghan. HH ghasyrda birneshe qoghamdyq ýderisti birge bastan keshken qazaq pen ózbekti salystyrsaq, óz dilinen ózbekting sonshalyqty ajyramauyna ne sebep degen saual kólbendeydi. Búghan basty jauap - qazaqtyng kóshpeli ómir saltyn joghaltyp, otyryq órkeniyetke úshyrap, al, ózbekting óz zamanynda kórgen qay qúqaydy da, óz ómir (otyryq)  saltymen qarsy alghandyghynda edi.

Qazaqy qoghamdyq-әkimshilik qúrylym

Ár últtyng tili men dininen basqa ózine tәn etnostyq ishki qúrylymy týrindegi immuniyteti bolady, búl qúrylym memlekettik әkimshilik - aumaqtyq bólinisting eng tómengi satysyn qalyptastyrady. Atalmysh bólinis negizinen otyryq sipatty halyqtarda kenistik-materialdyq resurs boyynsha, al kóshpeli qoghamda adam resursy boyynsha jýzege asady. Eger ózbek tirligi ýshin óz aumaghyndaghy qyshlaq әkimshilik - aumaqtyq bólinisting ózegi bolsa, kóshpeli qazaq (qazirgi qazaq ýshin auyl bolghanymen) ýshin ózining jeti ataly ruy memlekettik qúrylymnyng negizgi mәiegi edi. Tipti, qazaq ruyna qosylmaytyn qojalyq jәne tólengittik instituttardyng ózi de belgili bir dәrejedegi sosloviyelik memlekettik qúrylymnyng rulyq kórinisi bolatyn. Qazaq qúrylymynyng búl tómengi dengeyining beriktigi sonda, qazaq udy da, sudy da ruymen ishetin.  Ol ru kenis talghamay әlemning kez kelgen jerine kóship qonyp aman qalatyn. Kәzirgi sonau amerikalyq ýndeylerding arghy tegining deytýrkilik túrpatynyng saqtalu basymdyghynyng mәni de sonda. Búl - kóshegendik ortagha ghana tәn sosiumdyq  fenomen.

Búl qúrylymnyng bir ózi kóshpeli ortada qazirgi jergilikti memlekettik basqaru men jergilikti ózin ózi basqaru(dúrysy - mengeru) atalatyn instituttardy aiyrbastap kelgen. Kez kelgen qazaqtyng qazaqtyghy onyng belgili bir rulyq etenelikke tiyistiligimen ólshenetin. Tipti, qazaqqa kirgen basqa kirme júrttardyng ózi de ózine say «aspan alyp», tanbagha ie bolyp, ruyn jasaqtaytyn.

Alayda, qazaqtyng ruhany immuniytetin joiygha baghyttalghan kenestik iydeologiyanyng qazaqtyng sýieginen ótkeni sonday, qazir búl turasyndaghy әngime últtyq antitaqyryp dengeyine jetti, yaghny qozghaugha bolmaytynday samosenzura qalyptasqan. Al, biz tarihtyng múraghatyna ainalghan rulyq bólinisti ansamasaq ta, qayta qalpyna keltirmesek te, qazaq ýshin jahandanu alapatyna etnostyq dengeyde qarsy túrarlyq qauqardy qansha jasyrsaq ta,  jeti atalyq tuystyq qarym-qatynastan últtyq immuniytetting úshyghyn kóremiz. Búl tuystyq shetelge shashyraghan qazaqtardyng ómiri arqyly synaqtan ótken býgingi eng tiyimdi etnostyq qúrylym bolyp otyr. Bir atalyq tuystyqqa birikken shalghay sheteldik qazaqtar bizge shashyramay jetude, kerisinshe búl qúrylymnan júrday bolghan reseylik qazaqtardyng jaghdayy alandarlyq.  Qazaqtyng búl rulyq qúrylymy - birtútas organizmge tәn mýshening túrpaty bolyp tabylady.

Qarap otyrsaq, ózbekterding jergilikti ózin ózi mengerui sol bayaghy qyshlaghy men qaladaghy mahallasy arqyly jýzege asyp jatyr da, búl qúrylym ózbek halqyn syrttan keletin iydeologiyalyq, tipti ekonomikalyq qauipten qútqaratyn birden bir qorghanysh rólin atqaruda. Al bizde búl jaghynan kenestik qogham ornatqan kolhoz-sovhozdar resmy sharuashylyq qúrylym bolghandyqtan, olargha tәueldi auyldyq qazaqtardyng ahualy sol ydyraghan sharuashylyqpen birge ruhany kýizeliske týsip otyr; auyldaghy rulyq qúrylymnyng róli júrday bolyp, qazaqtyng tómengi qúrylymy bolyp tabylatyn aqsaqal institutynyng ornyn kolhoz-sovhozdyng zeynetke shyqqan shal-kempirleri ghana basyp, halyqtyng dilinen ajyraghan olar tómengi dengeydegi últtyq qauqardy qamtamasyz ete almay qaldy. Sóitip, qazaq júmyrtqanyng aq uyzynday qorghanyshtan aiyrylyp, últqa tәn ruhany qúrylymdyq immuniytetten júrday bolghanday ahualda.

Al, auyldyq qazaqy kenisten qalagha kelgen jastar ógey kenistikke tap bolyp, qalyptasqan búralqy tildi, ógey dildi qauymnyng degenine moyynsúnyp, ózge tilge bet búryp, ógey mentaldyq qúlyqqa amalsyz kóndigip, beyimdelude. Búl jaghday auylq qazaqtardyng emes, jalpy qazaqtyng boyyndaghy «mәdeny sharasyzdyq» retinde qabyldaghan qoghamdyq pikirge úlasty. Múny zerttegen, zerdelegen eshbir etnoәleumettik ghylym salasy bolghan joq, bolsa da, jekelegen ghalymdar men kósemsózshiler tarapynan aitylghan pikirmen shekteldi. Sóitip, kóz aldymyzda ózimizding ómirlik kenistigimizden ajyraghan últymyzdyng jaghdayymen sanasa almau sharasyzdyghy qalyptasty.

Jetiatalyq qúrylym - ózin ózi mengeru ýlgisi

Ózbekting qyshlaghyna qarsy biz qazirgi auyldy mysal etuimizge bolady. Biraq búl tamyryn terenge jayghan etnostyq qúrylymnan júrday, auyl әkimining auyzyna qaraghan resmy meken ghana emes, keshegi kenestik sayasy keliden shyqqan «qoghamdyq talqan» ekenin jasyrypa kerek emes. Múnday «qazaqy ómir kenisin» kenes ókimeti qazaq halqynyng jartysyna juyghyn ashtyqpen qyru arqyly alghyshart jasaghany belgili. Tipti, qazaq auyly degende shalghaydaghy shól men shóleyt, súryqsyz dalany ghana elestetetin qasang kórinis qalyptasqany taghy ras.

Sóitip, birinen song biri jasalghan otyryq qoghamnyng ýderisteri tarapynan ruhany tәrkige úshyratylghan býgingi qazaq ózine tәn jergilikti ózin ózi mengeru (JÓM) qúrylymynan ada boldy. Ózin ózi rulyq mengeru últtyng ózine qarsy qúrylym retinde nasihattalyp, qyzyl imperiyalyq  iydeologiya ruhany qúrylymdy shang qaptyrdy. Degenmen, qazirgi auyldy tuys-tamyrsyz elestetu qiyn, alayda, ol ózbekting jahandanugha qarsy túrarlyq etene refleksi qalyptasqan birtútas últtyq organizmning jasuynday (kletka) qyshlaq emes, qashan zeynetaqy men jәrdemaqy beredi degen tilemsek jandýniyeni boyyna sinirgen, etnojasampazdyqtan júrday etilgen, keshegi jelkelep jýrip sharuashylyq ornatqan sovhozdyq kýnkóristik psihologiyadan arygha bara almauda.

Bir atadan taraghan jeti arystyq әulet qazir búrynghyday birtútas újymdyq qauqargha ie emes, kimning balasy qayda, qalay jýrgendigin tergep, tegin týptep, týgendep, tәrtibin qadaghalap otyratyn «zarjaq shaldar» qazir kózden búlbúl úshty, solarmen birge últtyng mәiegi ispetti jeti atalyq tútastyq ta kelmeske ketetin synayy bar.

Qazaqtyng qazirgi ruhany tuystyq qúrylymy toy-sadaqany qamtumen ghana shektelip primitivtik sipatqa týsti. HH ghasyrdyng basyna tәn kez kelgen iydeologiyalyq-ekonomikalyq zaualgha qarsy túru mýmkindigi bar, әr auyldyng «qoy» deytin  qojasy men «әi» deytin әjesi bolghan, ejelgi shejire sherter ruhany aqsaqaldyng ornyn, jay ghana zeynetkerler basty. Qaqpany qaqqan úly jahandaugha qarsy sayman retinde últtyng ishki qorghanyshy bolyp tabylatyn jeti atalyq tuystyq qúrylymdy qayta týletu, kerisinshe qazaq ýshin zaual emes, sauap bolar edi. Onymen birge aqsaqaldyq institut qalpyna kelip, halyqtyng ruhany salauattanuy men dәrmendenui jýzege asary sózsiz. Búl qúrylym qazaq halqynyng eskilikti esirkeu ýshin ghana emes, jana zaman talaptaryna shydas beruge qajetti últtyng ishki әleuetin janghyrtu pighylynyng is jýzindegi kórinisi bolar edi. Al, oghan qol jetkizu memlekettik sharadan góri qoghamdyq salagha kóbirek jatatyn jәne azamattyq joghary sanany talap etetin әreketten túrady. Degenmen, ekonomikanyng órleui jaghdayynda últtyng ishki quattanuy men immuniytetin jaqtaytyn jobalardy iske asyrugha qoghamdyq úiymdar ýshin memleket tarapynan grant esebinde arnayy qarjy bólip kótermeleuge әbden bolady.

Jetiatalyq qúrylym,tipti, sheteldik qazaqtardyng újymdasa ómir sýrui men elge oraluyn da barynsha tiyimdi eteri sózsiz. Biraq bizding qogham әli kýnge múnday kóshpeli jergilikti ózin ózi mengeru qúrylymyn traybalistik taptauryn týsinikten ajyrata almay, mәngirude. Jeti ata men rudy, ru men taypany shatastyrudan әli arylghan joqpyz. Búl da ózimizdi ózimizden jiyirkendirgen qyzylimperiyalyq jymysqy sayasattyng saldary. Áli kýnge qazaqtan basqa jikshil halyq joq degendi qasaqana sinirgen qyitúrqy iydeologiya últtyng naghyz júmyldyru mәiegi ne ekenin syrtqy dúshpankóz iydeologiyanyng ishki qúrylymymyzdy qasaqana búrmalap, basymyzdy qatyrghanyna әli de mәn bermey otyrmyz.

Búl taqyrypty qozghaghanda, әngimeni rulyq-taypalyq birlestikti qayta qúryp, memlekettik aumaqtyq-әkimshilik bólinisti kóshpeli qoghamgha tәn qúrylymmen auystyrudy úsynyp, qaydaghyny qozdyru emes ekenin júrtymyz úqsa eken. Bizding bar aitqymyz kelip otyrghany - halyqty kәzirgi әleumettik azghyndyqtan qútqaratyn, jahandyq ýderiske jarau attay kiristiretin jayttardy últymyzdyng boyynan tabugha tyrysayyq degimiz kelgen edi.  Jetiatalyq qúrylymdy memleket tarapynan qoldau, rulyq biylikti qalpyna keltiru emes, qazaqtyng genofondyq saulyghyn, әleumettik әldigin, abyroylyq ahualyn jaqsartugha qajet ishki resursyn iske qostyru bolar edi. Alayda, múnday maqsatqa eng әueli últtyng elitasy kónil bólip, әngime arqauyn esudi óz qolyna alghany abzal.

«Abay-aqparat»