Ótken jyly qazaqtyng birtuar úly, qogham qayratkeri Mústafa Shoqay turaly «Mústafa Shoqaydyng jolymen» atty derekti filim jaryqqa shyqqan edi. Búl filimdi týsiruge múryndyq bolghan belgili aqyn Qasymhan Begmanov. Al atalmysh filimning Óskemende ótkizilgen kórsetiliminen keyin jergilikti «Flash!» gazeti Mústafa Shoqaydy ««qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy», «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri» degen aiyptar taqqan eki birdey maqalany jariyalaydy.

Ótken jyly qazaqtyng birtuar úly, qogham qayratkeri Mústafa Shoqay turaly «Mústafa Shoqaydyng jolymen» atty derekti filim jaryqqa shyqqan edi. Búl filimdi týsiruge múryndyq bolghan belgili aqyn Qasymhan Begmanov. Al atalmysh filimning Óskemende ótkizilgen kórsetiliminen keyin jergilikti «Flash!» gazeti Mústafa Shoqaydy ««qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy», «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri» degen aiyptar taqqan eki birdey maqalany jariyalaydy.

Alashtyng qayratker úlyna jabylghan qaralaulardyng sebepsiz ekenin aityp, Qasymhan Begmanov gazetti sotqa beredi. Alayda sot «maqaladaghy teris pikir filimning avtoryna emes, keyipkerine qatysty aitylghan» degen sheshim shygharypty. Sottyng sheshimine qarasaq, atalmysh gazetting Mústafa Shoqaydy «qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy», «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri» degen aiyptaularyn qúptaghan siyaqty. Sot sheshimine kelispegen Qasymhan Begmanov qazir qayta shaghymdanu ýstinde. Sotta jenu nemese jenilu basty mәsele emes. Basty mәsele - jalpy songhy kezderi elimizde últtyq dýniyelerge qatysty, últtyq túlghalarymyzgha qatysty múnday maqalalardyng jiyilep ketkeni qoghamnyng ýlken alandaushylyghyn tughyzyp otyr. El tәuelsizdik alghanyna jiyrma jyl toldy. Jiyrma jyl ishinde qazaq tarihynyng aqtandaq betterining kóbi aiqyndalyp, jazyqsyz qúrban bolghandardyng esimderi aqtaldy, Otanyna qayta oraldy. Tipti Alash arystarynyng keybirining sýiegi elge qaytarylyp, óz Otanynyng topyraghyna jambasy tiyip jatqan tústa, olardy qayta qaralap, jaghymsyz keyipker jasau kimge paydaly boldy eken?
Biz osy mәsele tónireginde últ ziyalylarynyng pikirin bilgimiz keldi.
Sonymen, Mústafa Shoqaydy qaralaudyng astarynda ne jatyr?
Dos Kóshim, sayasattanushy:
- 90-jyldardyng basynda halyqtyng ruhynyng kóteriluining arqasynda memleket últtyq baghytqa moyyn búrghan siyaqty әser etip edi. Biraq qazir biz keri ketip bara jatqan siyaqtymyz. Búl - sonyng bir aighaghy ghana. Alghashqy dýmpumen býkil halyqtyng sanasy últtyq baghytqa búryldy da, qazir sol toqtay bastaghan kezde qalyptasqan, qatyp qalghan eski iydeologiyanyng aurulary qaytadan shyqty. Búl - Mústafa Shoqaygha degen kózqaras, búl - Alashqa degen kózqaras. Ras, qazir Alashqa degen kózqaras jaqsy. Biraq onyng da ózgerui ghajap emes. Sebebi, 2010 jyldan bastap, bizde keri ketu prosesi bastaldy. Búl - últtyq mýddelerden keri ketu, til mәselesinen keri ketu, oralman mәselesinen keri ketu. Sondyqtan men múny bir jaghynan toqyrau prosesi dep te aitar edim. Kenes Odaghy kezinde Mústafa Shoqay men «Týrkistan legionyndaghy» adamdar jayynda teris pikir qalyptastyrghany belgili. Bizding miymyzda osy teris pikirlerding qalyptasyp qalghany aidan anyq. Qazir mektep baghdarlamasyndaghy tarih oqulyqtarynda ne jazylghanyn bilmeymin. Jeltoqsan turaly ne jazylghanyn bilem, óitkeni oghan ózimiz aralastyq. Kenes ýkimeti ornaghannan keyingi Mústafa Shoqay siyaqty qayratkerlerimizding kózqarasy turaly mektepte qalay oqylatynyn men bilmeymin. Shyndyghynda olar memleketshildik dengeyde beriletin bolsa, qúba qúp. Biraq «adam maymyldan tarady» degen siyaqty mәselening ayasynda toqyrap qalatyn bolsaq, onda shynyn aitu kerek, janaghyday maqalalardyng shyghyp jatqanyna men tanghalmaymyn. Endi, ekinshi mәsele. Jalpy, býginde qazaqtyq, últtyq mәselege qarsy azamattar kóp. Búlar kópting ortasynda jýredi. «Shyn mәninde últtyq memleket bolyp ketemiz be?» degen qorqynyshy bar adamdar bar. Búlargha toqyrau kezeni ózderining oiyn ashyq aitugha mýmkindik beredi. Sondyqtan qazaqtyq mәselege, onyng ishinde qazaq tili, qazaq mektebine qarsy pikirlerin ashyq aitu bastaldy. Búl óte qorqynyshty nәrse. Olar qazir últshyl úiymdardan qoryqpaydy. Bizdegi últshyl úiymdar últtyq mәselelerdi qorghaushy ghana. Memleketting kózqarasyn pighyly týzu emes adamdar kórip, bayqap otyr. Mening oiymsha, búl jerdegi eng ýlken kinә, biylikting últtyq iydeologiyasynyng әli dúrys qúrylmauy. Últtyq kózqaras - búl memleketshildik. Al memleket - últshyl emes. Osynday kereghar jaghdaygha kelip qaldyq. Sondyqtan olar qaytalap bas kótertip jatyr. Biraq onyng aitqanyna men er-toqymymdy bauyryma alyp, tulaghanym joq. Sebebi olay aitugha, ózining kózqarasyn bildiruge tolyq qúqyghy bar. Biz demokratiyalyq elmiz. Sondyqtan olardyng Mústafa Shoqaydy «nemisting shpiony» nemese «Kenes ýkimetine qarsy» dep aitugha tolyq qúqy bar. Óitkeni olardyng týsinigi, dengeyi sonday. Búl pikirdi aitqan adamdargha mening eshqanday renishim joq. Sebebi olar ishki oilaryn ashyq aitty. Al múnday oy әli talay adamnyng ishinde jatqany jasyryn emes. Biz ol adamdarmen aiqaylasyp esh nәtiyje shyghara almaymyz. Eng dúrys sheshim - memlekettik iydeologiyany túraqtandyru dep sanaymyn.

Mәmbet Qoygeldi, tarihshy:

- Múnday Alash ardaqtylaryna syny pikir aitu birinshi ret emes. Búghan deyin Álihan Bókeyhanov jayly orystildi gazetterding birine «Álihan Bókeyhanov - terrorist» degen maqala shyqqan bolatyn. Álihan Bókeyhanovtyng atyna kóshe beru turaly qaraghandylyq ziyalylar mәslihatqa mәsele qoyghan eken. Sodan keyin janaghyday maqala jariyalap otyr. Kórdiniz be? Búl maqalagha baylanysty óz pikirimdi bildirgen edim. Bókeyhanovtyng múrasy jaryq kórdi. Halyq ony týgelimen qabyldady. Aqtaldy. Soghan qaramastan, atqarylghan júmystyng bәrin syzyp tastap, ony terrorist etip shygharmaq boldy. Qoghamda múnday ústanymdaghy adamdar bar degen sóz. Tura osy mәsele aragha ýsh-tórt jyl salyp, qaytalanyp otyr. Búl joly Mústafa Shoqaydy qaralauda. Mústafa Shoqay jayly kóptegen zertteu enbekter jariyalandy. Elinde Mústafa Shoqaygha eskertkish qoyyldy. Halyq Mústafa Shoqaydyng enbekteri jәne qyzmetterimen tanysty. Soghan qaramastan, Mústafa Shoqay satqyn, fashist degen pikirler aitylypty. Múny jazghan avtorlar Sergey Miyheev pen Denis Danilovskiy bilmeydi dep oilamaymyn. Búlar biledi. Olar sauatsyz adamdar emes. Olar ózderin tarihshymyz dep jýr ghoy. Demek, olar Mústafa Shoqay jayynda bәrin de biledi. Búl jerde mәsele basqada. Búlar imperiyalyq kezendi ansaydy. Sol kezdi saghynady, kókseydi. Olar qazaq halqynyng qoghamdyq pikiri, oiy imperiyalyq kezennen úzap ketpese eken, últtyq sana nyghaymasa eken, qazaq halqy ýnemi Reseyge jaltaqtap otyrsa eken degen maqsaty bar. Biz qogham bolyp óz ústanymymyzdy qorghauymyz kerek. Qogham bolyp, ziyalylar bolyp, óz pozisiyamyzda tabandap túruymyz kerek. Álihan Bókeyhanov pen Mústafa Shoqay syndy arystarymyzgha qara kýie jaghuyna jol bermeuimiz kerek. Olarmen kýresuding joldaryn qarastyrghan jón.

Aldan Smayyl, QR Parlament mәjilisining deputaty:
- Mústafa Shoqay jayynda jariyalanghan materialdyng avtorlaryn sotqa bergen Qasym Begmanov sotta jenilis tapty. Qanday argumentke sýienip, gazetti aqtap alghanyn bile almadym. Múnyng bәrin týbimen anyqtau kerek. Mústafa Shoqay jayynda sonday pikir aitqan avtorlar qalay jeniske jetti? Maqalany jazu barysynda olar qanday derekke sýiengendigin de bilmeymin. Qazaq ýshin kýresken ruhy biyik asyl azamattarymyzdy qaralaugha bolmaydy. Sondyqtan da sol maqalany jariyalaghan gazet te, avtorlary Sergey Miyheev pen Denis Danilovskiy de qazaq qoghamy aldynda keshirim súrauy kerek. Biz olardan osyny talap etuimiz qajet.

Berik Ábdighaliyev, Arqalyq qalasynyng әkimi:
- Bizde kommunistik iydeya әli basym. Kommunistik kózqarastan әli aryla almay kelemiz. Alashordashylar әli de ózderining layyqty baghasyn ala almay jatyr. Mústafa Shoqay - Týrkistan úiymyn kommunister iydeyasynan azat etu ýshin qúrdy. Mústafa Shoqay kommunistik iydeyamen, bolisheviktermen kýresudi kózdedi. Úiymdy, tútqyndaghy adamdardy aman saqtap qalu - Mústafa Shoqaydyng týpki maqsaty. Týrkistan úiymyna da sayasy bagha dúrys berilmey jatyr. Alashordashylardyng kim ekenin, olardyng qanday is jasaghanyn әli tolyq jetkize almay kelemiz. Mústafa Shoqaydy halyq jauy dep qaralau orynsyz. Biz Mústafa Shoqaydyng obrazyn әli tolyq ashqan joqpyz, osy mәseleni qolgha aluymyz kerek.

Dayyndaghan
Gýlzina BEKTASOVA,
Ásel ÁNUARBEK

"Týrkistan" gazeti