وتكەن جىلى قازاقتىڭ بiرتۋار ۇلى، قوعام قايراتكەرi مۇستافا شوقاي تۋرالى «مۇستافا شوقايدىڭ جولىمەن» اتتى دەرەكتi فيلم جارىققا شىققان ەدi. بۇل فيلمدi تۇسiرۋگە مۇرىندىق بولعان بەلگiلi اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ. ال اتالمىش فيلمنiڭ وسكەمەندە وتكiزiلگەن كورسەتiلiمiنەن كەيiن جەرگiلiكتi «Flash!» گازەتi مۇستافا شوقايدى ««قازاقتىڭ ۆلاسوۆى، فاشيستەردiڭ قۇيىرشىعى»، «مۇستافا شوقاي - قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامiرشiسi, فاشيستiك ۇيىمنىڭ باسشىسى، «تۇركiستان لەگيونىنىڭ» يدەيالىق جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi» دەگەن ايىپتار تاققان ەكi بiردەي ماقالانى جاريالايدى.

وتكەن جىلى قازاقتىڭ بiرتۋار ۇلى، قوعام قايراتكەرi مۇستافا شوقاي تۋرالى «مۇستافا شوقايدىڭ جولىمەن» اتتى دەرەكتi فيلم جارىققا شىققان ەدi. بۇل فيلمدi تۇسiرۋگە مۇرىندىق بولعان بەلگiلi اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ. ال اتالمىش فيلمنiڭ وسكەمەندە وتكiزiلگەن كورسەتiلiمiنەن كەيiن جەرگiلiكتi «Flash!» گازەتi مۇستافا شوقايدى ««قازاقتىڭ ۆلاسوۆى، فاشيستەردiڭ قۇيىرشىعى»، «مۇستافا شوقاي - قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامiرشiسi, فاشيستiك ۇيىمنىڭ باسشىسى، «تۇركiستان لەگيونىنىڭ» يدەيالىق جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi» دەگەن ايىپتار تاققان ەكi بiردەي ماقالانى جاريالايدى.

الاشتىڭ قايراتكەر ۇلىنا جابىلعان قارالاۋلاردىڭ سەبەپسىز ەكەنىن ايتىپ، قاسىمحان بەگمانوۆ گازەتتى سوتقا بەرەدى. الايدا سوت «ماقالاداعى تەرىس پىكىر ءفيلمنىڭ اۆتورىنا ەمەس، كەيىپكەرىنە قاتىستى ايتىلعان» دەگەن شەشىم شىعارىپتى. سوتتىڭ شەشىمىنە قاراساق، اتالمىش گازەتتىڭ مۇستافا شوقايدى «قازاقتىڭ ۆلاسوۆى، فاشيستەردىڭ قۇيىرشىعى»، «مۇستافا شوقاي - قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامىرشىسى، فاشيستىك ۇيىمنىڭ باسشىسى، «تۇركىستان لەگيونىنىڭ» يدەيالىق جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى» دەگەن ايىپتاۋلارىن قۇپتاعان سياقتى. سوت شەشىمىنە كەلىسپەگەن قاسىمحان بەگمانوۆ قازىر قايتا شاعىمدانۋ ۇستىندە. سوتتا جەڭۋ نەمەسە جەڭىلۋ باستى ماسەلە ەمەس. باستى ماسەلە - جالپى سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە ۇلتتىق دۇنيەلەرگە قاتىستى، ۇلتتىق تۇلعالارىمىزعا قاتىستى مۇنداي ماقالالاردىڭ جيىلەپ كەتكەنى قوعامنىڭ ۇلكەن الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر. ەل تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىل تولدى. جيىرما جىل ىشىندە قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ كوبى ايقىندالىپ، جازىقسىز قۇربان بولعانداردىڭ ەسىمدەرى اقتالدى، وتانىنا قايتا ورالدى. ءتىپتى الاش ارىستارىنىڭ كەيبىرىنىڭ سۇيەگى ەلگە قايتارىلىپ، ءوز وتانىنىڭ توپىراعىنا جامباسى ءتيىپ جاتقان تۇستا، ولاردى قايتا قارالاپ، جاعىمسىز كەيىپكەر جاساۋ كىمگە پايدالى بولدى ەكەن؟
ءبىز وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ۇلت زيالىلارىنىڭ پىكىرىن بىلگىمىز كەلدى.
سونىمەن، مۇستافا شوقايدى قارالاۋدىڭ استارىندا نە جاتىر؟
دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:
- 90-جىلداردىڭ باسىندا حالىقتىڭ رۋحىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەت ۇلتتىق باعىتقا مويىن بۇرعان سياقتى اسەر ەتىپ ەدى. بىراق قازىر ءبىز كەرى كەتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. بۇل - سونىڭ ءبىر ايعاعى عانا. العاشقى دۇمپۋمەن بۇكىل حالىقتىڭ ساناسى ۇلتتىق باعىتقا بۇرىلدى دا، قازىر سول توقتاي باستاعان كەزدە قالىپتاسقان، قاتىپ قالعان ەسكى يدەولوگيانىڭ اۋرۋلارى قايتادان شىقتى. بۇل - مۇستافا شوقايعا دەگەن كوزقاراس، بۇل - الاشقا دەگەن كوزقاراس. راس، قازىر الاشقا دەگەن كوزقاراس جاقسى. بىراق ونىڭ دا وزگەرۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى، 2010 جىلدان باستاپ، بىزدە كەرى كەتۋ پروتسەسى باستالدى. بۇل - ۇلتتىق مۇددەلەردەن كەرى كەتۋ، ءتىل ماسەلەسىنەن كەرى كەتۋ، ورالمان ماسەلەسىنەن كەرى كەتۋ. سوندىقتان مەن مۇنى ءبىر جاعىنان توقىراۋ پروتسەسى دەپ تە ايتار ەدىم. كەڭەس وداعى كەزىندە مۇستافا شوقاي مەن «تۇركىستان لەگيونىنداعى» ادامدار جايىندا تەرىس پىكىر قالىپتاستىرعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ ميىمىزدا وسى تەرىس پىكىرلەردىڭ قالىپتاسىپ قالعانى ايدان انىق. قازىر مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى تاريح وقۋلىقتارىندا نە جازىلعانىن بىلمەيمىن. جەلتوقسان تۋرالى نە جازىلعانىن بىلەم، ويتكەنى وعان ءوزىمىز ارالاستىق. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى مۇستافا شوقاي سياقتى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ كوزقاراسى تۋرالى مەكتەپتە قالاي وقىلاتىنىن مەن بىلمەيمىن. شىندىعىندا ولار مەملەكەتشىلدىك دەڭگەيدە بەرىلەتىن بولسا، قۇبا قۇپ. بىراق «ادام مايمىلدان تارادى» دەگەن سياقتى ماسەلەنىڭ اياسىندا توقىراپ قالاتىن بولساق، وندا شىنىن ايتۋ كەرەك، جاڭاعىداي ماقالالاردىڭ شىعىپ جاتقانىنا مەن تاڭعالمايمىن. ەندى، ەكىنشى ماسەلە. جالپى، بۇگىندە قازاقتىق، ۇلتتىق ماسەلەگە قارسى ازاماتتار كوپ. بۇلار كوپتىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. «شىن مانىندە ۇلتتىق مەملەكەت بولىپ كەتەمىز بە؟» دەگەن قورقىنىشى بار ادامدار بار. بۇلارعا توقىراۋ كەزەڭى وزدەرىنىڭ ويىن اشىق ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان قازاقتىق ماسەلەگە، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلى، قازاق مەكتەبىنە قارسى پىكىرلەرىن اشىق ايتۋ باستالدى. بۇل وتە قورقىنىشتى نارسە. ولار قازىر ۇلتشىل ۇيىمداردان قورىقپايدى. بىزدەگى ۇلتشىل ۇيىمدار ۇلتتىق ماسەلەلەردى قورعاۋشى عانا. مەملەكەتتىڭ كوزقاراسىن پيعىلى ءتۇزۋ ەمەس ادامدار كورىپ، بايقاپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جەردەگى ەڭ ۇلكەن كىنا، بيلىكتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ ءالى دۇرىس قۇرىلماۋى. ۇلتتىق كوزقاراس - بۇل مەملەكەتشىلدىك. ال مەملەكەت - ۇلتشىل ەمەس. وسىنداي كەرەعار جاعدايعا كەلىپ قالدىق. سوندىقتان ولار قايتالاپ باس كوتەرتىپ جاتىر. بىراق ونىڭ ايتقانىنا مەن ەر-توقىمىمدى باۋىرىما الىپ، تۋلاعانىم جوق. سەبەبى ولاي ايتۋعا، ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرۋگە تولىق قۇقىعى بار. ءبىز دەموكراتيالىق ەلمىز. سوندىقتان ولاردىڭ مۇستافا شوقايدى «نەمىستىڭ شپيونى» نەمەسە «كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى» دەپ ايتۋعا تولىق قۇقى بار. ويتكەنى ولاردىڭ تۇسىنىگى، دەڭگەيى سونداي. بۇل پىكىردى ايتقان ادامدارعا مەنىڭ ەشقانداي رەنىشىم جوق. سەبەبى ولار ىشكى ويلارىن اشىق ايتتى. ال مۇنداي وي ءالى تالاي ادامنىڭ ىشىندە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ءبىز ول ادامدارمەن ايقايلاسىپ ەش ناتيجە شىعارا المايمىز. ەڭ دۇرىس شەشىم - مەملەكەتتىك يدەولوگيانى تۇراقتاندىرۋ دەپ سانايمىن.

مامبەت قويگەلدى، تاريحشى:

- مۇنداي الاش ارداقتىلارىنا سىني پىكىر ايتۋ ءبىرىنشى رەت ەمەس. بۇعان دەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆ جايلى ءورىستىلدى گازەتتەردىڭ بىرىنە «ءاليحان بوكەيحانوۆ - تەرروريست» دەگەن ماقالا شىققان بولاتىن. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىنا كوشە بەرۋ تۋرالى قاراعاندىلىق زيالىلار ماسليحاتقا ماسەلە قويعان ەكەن. سودان كەيىن جاڭاعىداي ماقالا جاريالاپ وتىر. كوردىڭىز بە؟ بۇل ماقالاعا بايلانىستى ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەن ەدىم. بوكەيحانوۆتىڭ مۇراسى جارىق كوردى. حالىق ونى تۇگەلىمەن قابىلدادى. اقتالدى. سوعان قاراماستان، اتقارىلعان جۇمىستىڭ ءبارىن سىزىپ تاستاپ، ونى تەرروريست ەتىپ شىعارماق بولدى. قوعامدا مۇنداي ۇستانىمداعى ادامدار بار دەگەن ءسوز. تۋرا وسى ماسەلە اراعا ءۇش-ءتورت جىل سالىپ، قايتالانىپ وتىر. بۇل جولى مۇستافا شوقايدى قارالاۋدا. مۇستافا شوقاي جايلى كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جاريالاندى. ەلىندە مۇستافا شوقايعا ەسكەرتكىش قويىلدى. حالىق مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى جانە قىزمەتتەرىمەن تانىستى. سوعان قاراماستان، مۇستافا شوقاي ساتقىن، فاشيست دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپتى. مۇنى جازعان اۆتورلار سەرگەي ميحەەۆ پەن دەنيس دانيلوۆسكي بىلمەيدى دەپ ويلامايمىن. بۇلار بىلەدى. ولار ساۋاتسىز ادامدار ەمەس. ولار وزدەرىن تاريحشىمىز دەپ ءجۇر عوي. دەمەك، ولار مۇستافا شوقاي جايىندا ءبارىن دە بىلەدى. بۇل جەردە ماسەلە باسقادا. بۇلار يمپەريالىق كەزەڭدى اڭسايدى. سول كەزدى ساعىنادى، كوكسەيدى. ولار قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق پىكىرى، ويى يمپەريالىق كەزەڭنەن ۇزاپ كەتپەسە ەكەن، ۇلتتىق سانا نىعايماسا ەكەن، قازاق حالقى ۇنەمى رەسەيگە جالتاقتاپ وتىرسا ەكەن دەگەن ماقساتى بار. ءبىز قوعام بولىپ ءوز ۇستانىمىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. قوعام بولىپ، زيالىلار بولىپ، ءوز پوزيتسيامىزدا تابانداپ تۇرۋىمىز كەرەك. ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇستافا شوقاي سىندى ارىستارىمىزعا قارا كۇيە جاعۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ولارمەن كۇرەسۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعان ءجون.

الدان سمايىل، قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
- مۇستافا شوقاي جايىندا جاريالانعان ماتەريالدىڭ اۆتورلارىن سوتقا بەرگەن قاسىم بەگمانوۆ سوتتا جەڭىلىس تاپتى. قانداي ارگۋمەنتكە سۇيەنىپ، گازەتتى اقتاپ العانىن بىلە المادىم. مۇنىڭ ءبارىن تۇبىمەن انىقتاۋ كەرەك. مۇستافا شوقاي جايىندا سونداي پىكىر ايتقان اۆتورلار قالاي جەڭىسكە جەتتى؟ ماقالانى جازۋ بارىسىندا ولار قانداي دەرەككە سۇيەنگەندىگىن دە بىلمەيمىن. قازاق ءۇشىن كۇرەسكەن رۋحى بيىك اسىل ازاماتتارىمىزدى قارالاۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا سول ماقالانى جاريالاعان گازەت تە، اۆتورلارى سەرگەي ميحەەۆ پەن دەنيس دانيلوۆسكي دە قازاق قوعامى الدىندا كەشىرىم سۇراۋى كەرەك. ءبىز ولاردان وسىنى تالاپ ەتۋىمىز قاجەت.

بەرىك ابدىعاليەۆ، ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى:
- بىزدە كوممۋنيستىك يدەيا ءالى باسىم. كوممۋنيستىك كوزقاراستان ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. الاشورداشىلار ءالى دە وزدەرىنىڭ لايىقتى باعاسىن الا الماي جاتىر. مۇستافا شوقاي - تۇركىستان ۇيىمىن كوممۋنيستەر يدەياسىنان ازات ەتۋ ءۇشىن قۇردى. مۇستافا شوقاي كوممۋنيستىك يدەيامەن، بولشەۆيكتەرمەن كۇرەسۋدى كوزدەدى. ۇيىمدى، تۇتقىنداعى ادامداردى امان ساقتاپ قالۋ - مۇستافا شوقايدىڭ تۇپكى ماقساتى. تۇركىستان ۇيىمىنا دا ساياسي باعا دۇرىس بەرىلمەي جاتىر. الاشورداشىلاردىڭ كىم ەكەنىن، ولاردىڭ قانداي ءىس جاساعانىن ءالى تولىق جەتكىزە الماي كەلەمىز. مۇستافا شوقايدى حالىق جاۋى دەپ قارالاۋ ورىنسىز. ءبىز مۇستافا شوقايدىڭ وبرازىن ءالى تولىق اشقان جوقپىز، وسى ماسەلەنى قولعا الۋىمىز كەرەك.

دايىنداعان
گۇلزينا بەكتاسوۆا،
اسەل انۋاربەك

"تۇركىستان" گازەتى