ASTANA. 2 shilde. QazAqparat - 1917 jylghy burjuaziyalyq-demokratiyalyq Aqpan revolusiyasynan keyingi proletarlyq revolusiya dep atalghan Qazan tónkerisining kósemderi Resey imperiyasynyng shet aimaqtaryndaghy últ-azattyq qozghalysty ózderining odaqtasy dep jariyalady.

Olar otarshyldyqta ezilgen halyqtardyng bostandyq alatyndyghyn, elge ózderin-ózderi biyleu qúqyn beretindigin mәlimdedi. Últtyng ózin-ózi biyleui últ-azattyq kýresining eng basty mәselesi. Búl jóninde Áliby Jangeldin bastaghan qazaq bolishevikterining de, Álihan Bókeyhanov bastaghan Alash partiyasy men Alashorda ýkimetining de maqsaty bir jerge ýilese ketti. Eki jaghy da avtonomiya aludy, onyng biylik tizginin qazaqtardyng óz qolyna berudi múrat tútqan. Azamat soghysy bel ortadan aughan shaqta Alashordanyng keregeleri qisayyp, uyqtary ydyrap túrdy. Onyng esesine Kenestik Qazaq avtonomiyasyn qúrugha qolayly jaghday tudy, dep jazady «Egemen Qazaqstan» basylymy.

ASTANA. 2 shilde. QazAqparat - 1917 jylghy burjuaziyalyq-demokratiyalyq Aqpan revolusiyasynan keyingi proletarlyq revolusiya dep atalghan Qazan tónkerisining kósemderi Resey imperiyasynyng shet aimaqtaryndaghy últ-azattyq qozghalysty ózderining odaqtasy dep jariyalady.

Olar otarshyldyqta ezilgen halyqtardyng bostandyq alatyndyghyn, elge ózderin-ózderi biyleu qúqyn beretindigin mәlimdedi. Últtyng ózin-ózi biyleui últ-azattyq kýresining eng basty mәselesi. Búl jóninde Áliby Jangeldin bastaghan qazaq bolishevikterining de, Álihan Bókeyhanov bastaghan Alash partiyasy men Alashorda ýkimetining de maqsaty bir jerge ýilese ketti. Eki jaghy da avtonomiya aludy, onyng biylik tizginin qazaqtardyng óz qolyna berudi múrat tútqan. Azamat soghysy bel ortadan aughan shaqta Alashordanyng keregeleri qisayyp, uyqtary ydyrap túrdy. Onyng esesine Kenestik Qazaq avtonomiyasyn qúrugha qolayly jaghday tudy, dep jazady «Egemen Qazaqstan» basylymy.

Ol ýshin kóptegen dayyndyq júmystaryn jýrgizip, bet-betimen týie aidap jýrgen oblystyq, uezdik kenesterding basyn qosyp, basqaratyn býkilqazaqtyq bir komiytet  - úiym kerek. Áliby sol oilaryn negizdep 1919 jylghy mamyrdyng basynda  Reseydegi  Halyq Komissarlary kenesine arnayy hat joldady. Onyng úiymdyq qúrylymy, kim basqaruy tiyis, mýsheleri kimder boluy kerektigi jóninde de naqty úsynys jasady. Osyndaghy: "Mening úsy­ny­sym boyynsha", - de­ge­nine qaraghanda, Qazrev­kom tóraghalyghyna ózi taghayyndalatyndyghyna Áliby Toghjanúlynyng kýmәni bolmaghany anyq angharylady. IYә, parasat, bilim, iskerlik qabilet, qazaq júrtyna tany­mal­dyq, onyng aldyndaghy aby­roy-bedel bәrin qosa tarazygha tartqanda, sol kezdegi Qazrevkom mý­she­ligine súryptalyp alyn­ghan kandidattardyng esh­qaysysyna qoyar kinә joq. Baqytjan Qara­taev, Ahmet Baytúr­synov, Múhamediyar Túnghashiyn, Seyitqaly Mendeshev, Bayqadam Qaraldinning qaysysy bolsa da qatardaghy mýshelik óz aldyna, Qazrevkom tóraghalyghyna ýmitker azamattar, layyqty qayratkerler. Búl arada Qazrevkom mýsheligine saylanatyn orys jәne basqa últtardyng ókilderine toqtalmasaq ta bolady. Óitkeni, Stanislav Pestkovskiyding kuәlandyrghanynday, kenestik ortalyq ýkimet basshylary Qazrevkomnyng tóraghasy jergilikti últtyng ókili - qazaq bolsyn  dep birauyzdan kelisip qoyghan bolatyn. ("Sovetskaya stepi", 4.H.1930). Kimdi qoy kerek? Ángime soghan tirelgen. Jogharyda aitylghan mýshelikke kandidattardyng әrqaysysyna jeke-jeke auyzsha minezdemeler dayyndalyp, talqygha týsken. Kimning kim ekeni sonda belgili bolghan.

Áliby Jangeldin - 1915 jyldan RSDRP mýshesi. Partiyanyng tapsyrmalary boyynsha  Qazan revolusiyasyna deyingi jyldarda Dalalyq qazaq ólkesinde, Qyrymda júmys istegen. Revolusiyalyq әskery kenesting tóraghasy Lev Davydovich Troskiy ony 1917 jyldyng kýzinde, ózi Býkilreseylik ortalyq atqaru komiytetining tóraghasy bolyp túrghan kezinde arnayy kursta oqyghannan keyin Qyrymgha júmysqa jiberilgen kezinen biledi. 1917 jyldyng jeltoqsanynda Halyq Komissarlary kenesining kezekti mәjilisinde Torghay oblysynyn  әskery komissarlyghyna taghayyndalghany ýkimet basshylarynyng bәrine belgili.    Abyroy-bedelinde daq joq.

Baqytjan Qarataev batyl qayratkerligimen, sheshendik talantymen tanylghan belgili zanger. Memlekettik Dumada patsha ýkimetinin  otarshyldyq sayasatyn, әsirese, qazaqtardyng qystaularyn búzyp, ol jerlerge ishki  Reseyden shúbyrghan qara shekpenderdi qonystandyruyn aiyptap sóilegen sózi V.IY.Leninning nazaryn audarghan. Onyng biz mújyqtargha yghysyp jer beruge qarsy emespiz.    Qystaularymyzdy búzbasa eken degen sózderin Vladimir Iliich bolishevikterding agrarlyq programmasyna baylanysty maqalasynda mysalgha keltirilgen   han túqymy. Aqsýiek. Aqpan revolusiyasyna deyin patsha ýkimetimen jaman bolmaghan. Romanovtar patshalyghynyng 300 jyldyghyna arnap óz auylyn Romanovka dep ataghan. Bolishe­vikter jaghyna shyqqanyna әli jyl tolmaghan kez.

Ahmet Baytúrsynov Alash últtyq partiyasynyng negizin qalasyp, qúrugha  belsene qatynasqan iri qayratker. "Qazaq" gazetin shygharyp, aghartushylyq baghyt ústaghan demokrat. Patsha zamanynda kóp qughyn-sýrginge úshyraghan. Áliby Jangeldinning aituynsha, kórnekti әdebiyetshi, ghalym. Kenes ókimeti aldyndaghy kýnәsi az emes. Ony shyn moyyndap, Alash partiyasynan da, Alashorda ýkimetinen de qol ýzgeni keshe ghana.

Seyitqaly Mendeshev parasatty, bilimdi qayratker. Bolisheviktik júmystaghy tәjiriybesi az. Oral oblystyq oqu bólimining mengerushiliginen Qazrevkom mýsheligine kóteriluding ózi az dәreje emes. Qabileti erekshe baghalanghanynan úsynylghan. Jana lauazymgha tolyq say keledi.

Múhamediyar Túnghashin men Bayqadam Qaraldinning biri búrynghy guberniyalyq, endi biri búrynghy uezdik mekeme qyzmetkerleri. Patshadan alghan shen-shekpenderi, nagradalary bar. Búlardyng keyde bir býiregi Alash partiyasyna búrsa, bir býiregi bolishevikter jaghynda túrady (S.Pestkovskiy, "Sovetskaya stepi", 4.H 1930) Ekeuin de Qazrevkom mýsheligine paydalanu oryndy.

... Tandau revolusiyalyq júmys tәjiriybesi jetkilikti, sayasy kózqarasy, ústanghan baghyty jaghynan da senimdi  Áliby Jangeldinge týsti. Ortalyq ýkimet pen partiya basshylyghy ony Qazrevkom tóraghalyghyna taghayyndaudy úighardy. Búl sheshim turaly IY.V.Stalin Á.Jangeldinning ózin onasha bir qabyldaghanda ashyq aityp, kónildendirip te qoyghan.

Biraq Álibiyding búl quanyshy úzaqqa barmady. Stalin qazaq delegattaryn shaqyryp alyp Ortalyq  ýkimetting osynday sheshimi bar ekenin, Qazrevkom mýsheligine kimder kiretinin, onyng tóraghalyghy Dalalyq Qazaq ólkesining Tótenshe komissary esebinde kóp júmys tyndyryp, synalghan bolishevik Áliby Jangeldinge tapsyrylatynyn aitqanda, delegattar qúlaqqa úrghan tanaday bir sәt tym-tyrys bola  qaldy. Sonsong delegattardyn  arasynan bireui ornynan túryp:

- Pikir aitugha bola ma? - dep súrady.

- Nege bolmasyn. Ábden bolady, - dep Stalin pikirdi tyndaugha yqylasty ekenin bildirdi.

Pikir jaqsy-aq bastaldy. Ol Jangeldinning Kenes ókimetine, qazaq halqyna sinirgen enbegin aityp maqtauday-aq maqtap berdi. Qazrevkom tóraghalyghyna layyqty qazaq ekenin de óte oryndy dәleldedi. Biraq... Osy biraqtan keyin kómey belgili bola bastady. Biz qazaq degen keng baytaq dalada basymyzdy qosamyz dep bas auyrtpay erkin ósken elmiz. Qazaq ýsh jýzge bólinedi. Búryn olardy әrqaysysynyng óz handary men súltandary jeke-jeke biylegen. Al jýz degeniniz әldeneshe taypagha, taypalar   rulargha, rular atalargha bólinip kete barady. Keleli әngime bolyp, últtyq, memlekettik manyzy zor mәselening taghdyry sheshiler kezde "bireui olay qarap, bireui bylay qarap, týgel sózdi tyndamaytyn", birining sózine biri toqtamaytyn halyq dýniyede ekeu bolsa biri qazaq ta, jalghyz bolsa ózi. Sondyqtan Jangeldin qanshalyqty biyik parasatty, zor bilimdi, isker bolsa da ony  Qazrevkom tóraghalyghyna qoiygha bolghyzbaytyn bir aiyby bar. Ol aiyby - qazaqtyghy. Mening Ortalyq ókimet aldyna qoyar ótinishim: Qazrevkom tóraghasy orys nemese basqa bir beytarap últtyng ókili bolsyn!

Sheshenning Jangeldinge emes, qazaq ataulynyng Qazrevkom tóraghalyghyna taghayyndaluyna jan sala qarsy shyqqanyna tandanghanday, oilana tyndap otyrghan Stalin endi ne isteuimiz kerek degendey biraz ýnsiz otyryp qaldy. Sodan keyin baryp:

- Búghan ne aitasyzdar? - dep delegattardy jaghalay bir sholyp ótti.

Delegattardyng janaghygha qosary da, alary da joq bolyp shyqty. Bas iyzeumen maqúldap, ózderining rizashylyqtaryn bildirdi.

Áliby Jangeldin osylaysha tóragha taghyna otyrmay túryp týsip qaldy.

Stalinning qazaq delegattarymen kelesi kezdesui kónildi ótti".   Ol ýkimet basshylary ózara aqyldasyp, qazaqtardyng tilegin qanaghattandyrudy jón dep tapqanyn, Qazrevkom tóraghalyghyna  Últ isteri jónindegi halyq komissarynyn   orynbasary Stanislav Pestkovskiydi taghayyndaudy úigharghanyn aitty. Qazaq delegattar jarysa:

- Dúrys!

- Dúrys sheshim. Maqúldaymyz! - desip rizashylyqtaryn  bildirdi.  Qazaqtar osylay qazaqtyng qolyna tiygeli túrghan últ biyligining tizginen tartyp aldy da polyaktyng qolyna ústatty.

Búl jay osy kezge deyin tarihshylardyng nazaryna ilinbey, ol turaly ashyq aitylmay keledi. Bilmegendikten emes, әriyne. "Áyel desem әjeme tiyedi", degendey, shyndyqty aita bastasaq, qazaqty basqarugha beytarap últ ókilin súrap alghan, keyin "dәstýrge" ainalyp ketken bar kinә   auyr zardaptarymen qosa qazaqtyng óz moynynda qalady. Aytpayyn deseng sol kezde úzyn sany alty milliongha juyqtap qalghan  irgeli halyqtan layyqty bir adam taba almaghan kenestik ortalyq ýkimet kinәli bolady da. Olay deuge sol kezde kimning batyly barmaq? S.Zimanov, S.Dәuletova, M.Ysmaghúlov ózderining "Kazahskiy revolusionnyy komiytet" atty kitabynda búl jaydy qazaq dalasynda Kenes ókimetin ornatyp, ony nyghaytu ýshin revolusiyalyq kýreste shyndalghan tәjiriybesi mol S.Pestkovskiy siyaqty tabandy qayratker kerek boldy. Qazaq qayratkerleri arasynda dәl onday dayarlyghy bar adam tabyla qoymady. Qazrevkom tóraghalyghyna qazaq emes, beytarap últ ókili taghayyndaluynyng basty bir sebebi osy dep týsindiredi.

Kezinde esh jerde jariyalanbay, aitylghan jerinde qalyp qoyghan sol bir shyndyqtyng shetin S.Pestkovskiyding ózi  estelik esebinde jazyp, 1930 jylghy 4 qazanda "Sovetskaya stepi" gazetinde jariyalanghan, jogharyda biz birer silteme jasaghan maqalasynda shygharyp berip ketti. "Qazrevkom tóraghalyghyna jergilikti últtyng ókili - qazaqty taghayyndau jóninde ortalyq ýkimet berik toqtamgha kelgen edi. Biraq  qazaq delegattarynyng biz ózara kelisip júmys istey almaymyz ghoy, sondyqtan Qazrevkom tóraghalyghyna orys nemese basqa bir beytarap últtyng ókilin taghayyndanyzdar dep tilek qonyna baylanysty Stalin ózining orynbasary bolyp júmys istep jýrgen meni úsyndy. Ortalyq ýkimet te, qazaq delegattary da búghan qarsy bolghan joq", - dep jazdy ol.

Áliby Jangeldinning ómiri men revolusiyalyq qyzmeti haqynda kezinde kóp jazyldy. Biraq sonshalyq kóp avtordyng bәri derlik S.Pestkovskiyding sóz bolyp otyrghan esteligine, onyng ishinde Qazrevkom tóraghasyn saylau mәselesinde qazaqtardyng ózderi iysi qazaqtyng ol oryngha otyrugha qarsy shyqqanyna kónil bólmegeni qayran qaldyrady. Eger akademik Serikbay Beysembaev ózining "Lenin y Kazahstan" atty irgeli monografiyasynda   keltirmese, siltemedegi gazet maqalasy belgisiz kýiinde qala berer me edi, әlde qayter edi?

Qazaq delegattarynyng Qazrevkom tóraghalyghyna qazaq ataulyny saylaugha qarsy shyqqany jóninde Áliby Jangeldinning ózi birer sóz aityp ketpedi me eken? 1961 jyly Almatyda basylyp shyqqan "Aliby Jangeldiyn. Dokumenty y materialy" atty kitaptaghy  (qazaqshasy 1975 jyly jaryq kórdi) ómirbayandyq "Mening ómirim" jazbalarynan eng bolmasa sol oqighagha megzeytin bir emeurin taba almaymyz. Búl qalay? 1947 jyly úly Qazan revolusiyasynyng 30 jyldyghy saltanatpen atalyp ótkeni belgili. Osyghan baylanysty BK(b)P Ortalyq Komiytetining tapsyrmasy boyynsha revolusiyadan búrynghy stajy bar kart bolishevikterding estelikteri jazylyp alynghan. Tarih ghylymynyng kandidaty Raisa Isaakovna Golubeva Mәskeuden stenografistkasyn ala kelip 1946 jyldyng jeltoqsany men 1947 jyldyng qantar aiy aralyghynda Áliby Jangeldinning qasynda otyryp esteligin qaghazgha týsirgen. Sonda ol Ortalyq ýkimet ózin Qazrevkom tóraghalyghyna úsynghanyn, delegattar múnyng ózine emes, qazaqtar ózara kelise almaymyz ghoy, dep beytarap últ ókilin súrap alghanyn ashyq aitypty. Qúrastyrushylar ma? Álde redaktorlar ma? Áyteuir bireuler: "Múnyng keregi ne?" - degendey alyp tastaghan. Mýmkin búl jerde jalghan namysqa shabu     da bar shyghar.

Solay. Aqylgha salsang qazaqtar qazaqtyng tóraghalyqqa taghayyndaluyna qarsy shyqpasa kerek edi. Jangeldindi dәlelin tauyp jaqsy-aq qúlatqan. Biraq ortalarynan bireudi úsynayyn dese, ýlken lauazymdy birine biri qimay, biyik mәrtebeni beytarap bireuge berudi jón kórgen. Úzyn sózding qysqasy osy.

Qazaqy qyzghanysh últ biyligin qúrbandyqqa shalyp jibergen.

Eng jamany: qazaqy qyzghanysh últ biyligin bir jolgha qúrbandyqqa shalyp qana qoyghan joq. Ortalyq ýkimet mýshelerining miyna: qazaq bayghús óz tizginin ózi ústaugha әli dayyn emes eken ghoy degen úghymdy tesip qúiyp ketti.

Arada alty ay óter-ótpestegi auys-týiiste osy úghym Ortalyq ýkimetting esine qayta týsip, olardyng búl jónindegi qalyptasqan pikirin birjola bekitip tastady. Olay deytinimiz, 1920 jyldyng kóktemine qaray Polishamen aradaghy soghysqa bay­la­nysty S.Pestkovskiy Mәskeuge júmysqa shaqyryldy. Mine, dәl osy kezende Qazrevkom ýlken bir "úiymshyl­dyq, iskerlik" tanytty. Ortalyqqa ýsti-ýstine jedelhat joldap, S.Pest­kovskiydi or­nynda qaldyrudy ótindi. Qazrevkomnyng búl tilegi qabyldandy. Beytarap tóraghany qazaqtyng dәm-túzy uaqytsha bolsa da taghy ústap qaldy.

Biraq Ortalyq ýkimet óz degenin istemey qoymady. Arada ýsh-tórt ay ótkennen keyin, 1920 jyldyng jaz ortasynda S.Pestkovskiydi Mәskeuge júmysqa shaqyryp aldy da, onyng ornyna taghy bir polyak - Radus-Zenkovichti jiberdi. Ol keyin Qazaq kenestik sosialistik respublikasy qúrylghanda Halyq komissarlary kenesining tóraghalyghyna saylandy. Obkom hatshysy bolyp partiyalyq biylikti óz qolyna aldy.

Osylaysha Qazaq elin basqaru tizginin "beytarap últ" ókilining qolyna ústatu dәstýrge ainalyp kete bardy.

Ótkenge ókinip, san soqqannan payda joq deymiz ghoy. Sóitse de aitpasqa taghy bolmaydy. Bәrinen búryn onyng býgingi jәne keler úrpaqqa tarihy taghylymy qymbat. Qazaq delegattary Áliby Jangeldindi qúlatu ýshin qazaq últynyng biyligin qúrbandyqqa shalyp jiberdi.

Dәl sol kýni qazaq últynyng biyligi qúrbandyqqa shalynyp qana qoyghan joq. Kóp keshikpey 1 million 700 mynday   ómiri qosa qiylyp ketti.

Átten... Átten! Toz-toz bolyp ketken Qazaq elining basyn qosyp, basqaru ýshin qúrylghan túnghysh mekemening basyna qazaq otyrghanda ol keyin taghy bir qazaqqa múra bolyp qalatyn edi. 1925 jyly Qazaq elin basqarugha Goloshekin emes, Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanov, Smaghúl Saduaqasov, Oraz Jandosov, Seyitqaly Mendeshev, Sәken Seyfullin siyaqty últjandy azamattardyng biri otyrsa 1920 jyldyng sony men 1930 jyldardyng basyndaghy asyra silteushilik sonshalyq shyrqap ketpeytini, qazaq 1922 jәne 1932 jyldarghy ashtyqtan topalang tiygen qoyday qyrylmaytyny anyq edi.
Sapabek ÁSIPOV,
filologiya ghylymynyng kandidaty.

26 mausym 2002 jyl.