استانا. 2 شىلدە. قازاقپارات - 1917 جىلعى بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيا دەپ اتالعان قازان توڭكەرىسىنىڭ كوسەمدەرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەت ايماقتارىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى وزدەرىنىڭ وداقتاسى دەپ جاريالادى.

ولار وتارشىلدىقتا ەزىلگەن حالىقتاردىڭ بوستاندىق الاتىندىعىن، ەلگە وزدەرىن-وزدەرى بيلەۋ قۇقىن بەرەتىندىگىن مالىمدەدى. ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى. بۇل جونىندە ءالىبي جانگەلدين باستاعان قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ دە، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ دە ماقساتى ءبىر جەرگە ۇيلەسە كەتتى. ەكى جاعى دا اۆتونوميا الۋدى، ونىڭ بيلىك تىزگىنىن قازاقتاردىڭ ءوز قولىنا بەرۋدى مۇرات تۇتقان. ازامات سوعىسى بەل ورتادان اۋعان شاقتا الاشوردانىڭ كەرەگەلەرى قيسايىپ، ۋىقتارى ىدىراپ تۇردى. ونىڭ ەسەسىنە كەڭەستىك قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋعا قولايلى جاعداي تۋدى، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمى.

استانا. 2 شىلدە. قازاقپارات - 1917 جىلعى بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيا دەپ اتالعان قازان توڭكەرىسىنىڭ كوسەمدەرى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەت ايماقتارىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى وزدەرىنىڭ وداقتاسى دەپ جاريالادى.

ولار وتارشىلدىقتا ەزىلگەن حالىقتاردىڭ بوستاندىق الاتىندىعىن، ەلگە وزدەرىن-وزدەرى بيلەۋ قۇقىن بەرەتىندىگىن مالىمدەدى. ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى. بۇل جونىندە ءالىبي جانگەلدين باستاعان قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ دە، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ دە ماقساتى ءبىر جەرگە ۇيلەسە كەتتى. ەكى جاعى دا اۆتونوميا الۋدى، ونىڭ بيلىك تىزگىنىن قازاقتاردىڭ ءوز قولىنا بەرۋدى مۇرات تۇتقان. ازامات سوعىسى بەل ورتادان اۋعان شاقتا الاشوردانىڭ كەرەگەلەرى قيسايىپ، ۋىقتارى ىدىراپ تۇردى. ونىڭ ەسەسىنە كەڭەستىك قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋعا قولايلى جاعداي تۋدى، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمى.

ول ءۇشىن كوپتەگەن دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، بەت-بەتىمەن تۇيە ايداپ جۇرگەن وبلىستىق، ۋەزدىك كەڭەستەردىڭ باسىن قوسىپ، باسقاراتىن بۇكىلقازاقتىق ءبىر كوميتەت  - ۇيىم كەرەك. ءالىبي سول ويلارىن نەگىزدەپ 1919 جىلعى مامىردىڭ باسىندا  رەسەيدەگى  حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە ارنايى حات جولدادى. ونىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىمى، كىم باسقارۋى ءتيىس، مۇشەلەرى كىمدەر بولۋى كەرەكتىگى جونىندە دە ناقتى ۇسىنىس جاسادى. وسىنداعى: "مەنىڭ ۇسى­نى­سىم بويىنشا", - دە­گە­نىنە قاراعاندا، قازرەۆ­كوم توراعالىعىنا ءوزى تاعايىندالاتىندىعىنا ءالىبي توعجانۇلىنىڭ كۇمانى بولماعانى انىق اڭعارىلادى. ءيا، پاراسات، ءبىلىم، ىسكەرلىك قابىلەت، قازاق جۇرتىنا تانى­مال­دىق، ونىڭ الدىنداعى ابى­روي-بەدەل ءبارىن قوسا تارازىعا تارتقاندا، سول كەزدەگى قازرەۆكوم ءمۇ­شە­لىگىنە سۇرىپتالىپ الىن­عان كانديداتتاردىڭ ەش­قايسىسىنا قويار كىنا جوق. باقىتجان قارا­تاەۆ، احمەت بايتۇر­سىنوۆ، مۇحامەديار تۇنعاشين، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، بايقادام قارالديننىڭ قايسىسى بولسا دا قاتارداعى مۇشەلىك ءوز الدىنا، قازرەۆكوم توراعالىعىنا ۇمىتكەر ازاماتتار، لايىقتى قايراتكەرلەر. بۇل ارادا قازرەۆكوم مۇشەلىگىنە سايلاناتىن ورىس جانە باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە توقتالماساق تا بولادى. ويتكەنى، ستانيسلاۆ پەستكوۆسكيدىڭ كۋالاندىرعانىنداي، كەڭەستىك ورتالىق ۇكىمەت باسشىلارى قازرەۆكومنىڭ توراعاسى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ وكىلى - قازاق بولسىن  دەپ ءبىراۋىزدان كەلىسىپ قويعان بولاتىن. ("سوۆەتسكايا ستەپ", 4.ح.1930). كىمدى قويۋ كەرەك؟ اڭگىمە سوعان تىرەلگەن. جوعارىدا ايتىلعان مۇشەلىككە كانديداتتاردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە اۋىزشا مىنەزدەمەلەر دايىندالىپ، تالقىعا تۇسكەن. كىمنىڭ كىم ەكەنى سوندا بەلگىلى بولعان.

ءالىبي جانگەلدين - 1915 جىلدان رسدرپ مۇشەسى. پارتيانىڭ تاپسىرمالارى بويىنشا  قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى جىلداردا دالالىق قازاق ولكەسىندە، قىرىمدا جۇمىس ىستەگەن. رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كەڭەستىڭ توراعاسى لەۆ داۆىدوۆيچ تروتسكي ونى 1917 جىلدىڭ كۇزىندە، ءوزى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ارنايى كۋرستا وقىعاننان كەيىن قىرىمعا جۇمىسقا جىبەرىلگەن كەزىنەن بىلەدى. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە تورعاي وبلىسىنىڭ  اسكەري كوميسسارلىعىنا تاعايىندالعانى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ بارىنە بەلگىلى.    ابىروي-بەدەلىندە داق جوق.

باقىتجان قاراتاەۆ باتىل قايراتكەرلىگىمەن، شەشەندىك تالانتىمەن تانىلعان بەلگىلى زاڭگەر. مەملەكەتتىك دۋمادا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ  وتارشىلدىق ساياساتىن، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ قىستاۋلارىن بۇزىپ، ول جەرلەرگە ىشكى  رەسەيدەن شۇبىرعان قارا شەكپەندەردى قونىستاندىرۋىن ايىپتاپ سويلەگەن ءسوزى ۆ.ي.لەنيننىڭ نازارىن اۋدارعان. ونىڭ ءبىز مۇجىقتارعا ىعىسىپ جەر بەرۋگە قارسى ەمەسپىز.    قىستاۋلارىمىزدى بۇزباسا ەكەن دەگەن سوزدەرىن ۆلاديمير يليچ بولشەۆيكتەردىڭ اگرارلىق پروگرامماسىنا بايلانىستى ماقالاسىندا مىسالعا كەلتىرىلگەن   حان تۇقىمى. اقسۇيەك. اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىمەن جامان بولماعان. رومانوۆتار پاتشالىعىنىڭ 300 جىلدىعىنا ارناپ ءوز اۋىلىن رومانوۆكا دەپ اتاعان. بولشە­ۆيكتەر جاعىنا شىققانىنا ءالى جىل تولماعان كەز.

احمەت بايتۇرسىنوۆ الاش ۇلتتىق پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاسىپ، قۇرۋعا  بەلسەنە قاتىناسقان ءىرى قايراتكەر. "قازاق" گازەتىن شىعارىپ، اعارتۋشىلىق باعىت ۇستاعان دەموكرات. پاتشا زامانىندا كوپ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. ءالىبي جانگەلديننىڭ ايتۋىنشا، كورنەكتى ادەبيەتشى، عالىم. كەڭەس وكىمەتى الدىنداعى كۇناسى از ەمەس. ونى شىن مويىنداپ، الاش پارتياسىنان دا، الاشوردا ۇكىمەتىنەن دە قول ۇزگەنى كەشە عانا.

سەيىتقالي مەڭدەشەۆ پاراساتتى، ءبىلىمدى قايراتكەر. بولشەۆيكتىك جۇمىستاعى تاجىريبەسى از. ورال وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنەن قازرەۆكوم مۇشەلىگىنە كوتەرىلۋدىڭ ءوزى از دارەجە ەمەس. قابىلەتى ەرەكشە باعالانعانىنان ۇسىنىلعان. جاڭا لاۋازىمعا تولىق ساي كەلەدى.

مۇحامەديار تۇنعاشين مەن بايقادام قارالديننىڭ ءبىرى بۇرىنعى گۋبەرنيالىق، ەندى ءبىرى بۇرىنعى ۋەزدىك مەكەمە قىزمەتكەرلەرى. پاتشادان العان شەن-شەكپەندەرى، ناگرادالارى بار. بۇلاردىڭ كەيدە ءبىر بۇيرەگى الاش پارتياسىنا بۇرسا، ءبىر بۇيرەگى بولشەۆيكتەر جاعىندا تۇرادى (س.پەستكوۆسكي، "سوۆەتسكايا ستەپ", 4.ح 1930) ەكەۋىن دە قازرەۆكوم مۇشەلىگىنە پايدالانۋ ورىندى.

... تاڭداۋ رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس تاجىريبەسى جەتكىلىكتى، ساياسي كوزقاراسى، ۇستانعان باعىتى جاعىنان دا سەنىمدى  ءالىبي جانگەلدينگە ءتۇستى. ورتالىق ۇكىمەت پەن پارتيا باسشىلىعى ونى قازرەۆكوم توراعالىعىنا تاعايىنداۋدى ۇيعاردى. بۇل شەشىم تۋرالى ي.ۆ.ستالين ءا.جانگەلديننىڭ ءوزىن وڭاشا ءبىر قابىلداعاندا اشىق ايتىپ، كوڭىلدەندىرىپ تە قويعان.

بىراق ءالىبيدىڭ بۇل قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. ستالين قازاق دەلەگاتتارىن شاقىرىپ الىپ ورتالىق  ۇكىمەتتىڭ وسىنداي شەشىمى بار ەكەنىن، قازرەۆكوم مۇشەلىگىنە كىمدەر كىرەتىنىن، ونىڭ توراعالىعى دالالىق قازاق ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى ەسەبىندە كوپ جۇمىس تىندىرىپ، سىنالعان بولشەۆيك ءالىبي جانگەلدينگە تاپسىرىلاتىنىن ايتقاندا، دەلەگاتتار قۇلاققا ۇرعان تاناداي ءبىر ءسات تىم-تىرىس بولا  قالدى. سونسوڭ دەلەگاتتاردىڭ  اراسىنان بىرەۋى ورنىنان تۇرىپ:

- پىكىر ايتۋعا بولا ما؟ - دەپ سۇرادى.

- نەگە بولماسىن. ابدەن بولادى، - دەپ ستالين پىكىردى تىڭداۋعا ىقىلاستى ەكەنىن ءبىلدىردى.

پىكىر جاقسى-اق باستالدى. ول جانگەلديننىڭ كەڭەس وكىمەتىنە، قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتىپ ماقتاۋداي-اق ماقتاپ بەردى. قازرەۆكوم توراعالىعىنا لايىقتى قازاق ەكەنىن دە وتە ورىندى دالەلدەدى. بىراق... وسى بىراقتان كەيىن كومەي بەلگىلى بولا باستادى. ءبىز قازاق دەگەن كەڭ بايتاق دالادا باسىمىزدى قوسامىز دەپ باس اۋىرتپاي ەركىن وسكەن ەلمىز. قازاق ءۇش جۇزگە بولىنەدى. بۇرىن ولاردى ارقايسىسىنىڭ ءوز حاندارى مەن سۇلتاندارى جەكە-جەكە بيلەگەن. ال ءجۇز دەگەنىڭىز الدەنەشە تايپاعا، تايپالار   رۋلارعا، رۋلار اتالارعا ءبولىنىپ كەتە بارادى. كەلەلى اڭگىمە بولىپ، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماڭىزى زور ماسەلەنىڭ تاعدىرى شەشىلەر كەزدە "بىرەۋى ولاي قاراپ، بىرەۋى بىلاي قاراپ، تۇگەل ءسوزدى تىڭدامايتىن", ءبىرىنىڭ سوزىنە ءبىرى توقتامايتىن حالىق دۇنيەدە ەكەۋ بولسا ءبىرى قازاق تا، جالعىز بولسا ءوزى. سوندىقتان جانگەلدين قانشالىقتى بيىك پاراساتتى، زور ءبىلىمدى، ىسكەر بولسا دا ونى  قازرەۆكوم توراعالىعىنا قويۋعا بولعىزبايتىن ءبىر ايىبى بار. ول ايىبى - قازاقتىعى. مەنىڭ ورتالىق وكىمەت الدىنا قويار ءوتىنىشىم: قازرەۆكوم توراعاسى ورىس نەمەسە باسقا ءبىر بەيتاراپ ۇلتتىڭ وكىلى بولسىن!

شەشەننىڭ جانگەلدينگە ەمەس، قازاق اتاۋلىنىڭ قازرەۆكوم توراعالىعىنا تاعايىندالۋىنا جان سالا قارسى شىققانىنا تاڭدانعانداي، ويلانا تىڭداپ وتىرعان ستالين ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەندەي ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. سودان كەيىن بارىپ:

- بۇعان نە ايتاسىزدار؟ - دەپ دەلەگاتتاردى جاعالاي ءبىر شولىپ ءوتتى.

دەلەگاتتاردىڭ جاڭاعىعا قوسارى دا، الارى دا جوق بولىپ شىقتى. باس يزەۋمەن ماقۇلداپ، وزدەرىنىڭ ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى.

ءالىبي جانگەلدين وسىلايشا توراعا تاعىنا وتىرماي تۇرىپ ءتۇسىپ قالدى.

ءستاليننىڭ قازاق دەلەگاتتارىمەن كەلەسى كەزدەسۋى كوڭىلدى ءوتتى".   ول ۇكىمەت باسشىلارى ءوزارا اقىلداسىپ، قازاقتاردىڭ تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋدى ءجون دەپ تاپقانىن، قازرەۆكوم توراعالىعىنا  ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارىنىڭ   ورىنباسارى ستانيسلاۆ پەستكوۆسكيدى تاعايىنداۋدى ۇيعارعانىن ايتتى. قازاق دەلەگاتتار جارىسا:

- دۇرىس!

- دۇرىس شەشىم. ماقۇلدايمىز! - دەسىپ ريزاشىلىقتارىن  ءبىلدىردى.  قازاقتار وسىلاي قازاقتىڭ قولىنا تيگەلى تۇرعان ۇلت بيلىگىنىڭ تىزگىنەن تارتىپ الدى دا پولياكتىڭ قولىنا ۇستاتتى.

بۇل جاي وسى كەزگە دەيىن تاريحشىلاردىڭ نازارىنا ىلىنبەي، ول تۋرالى اشىق ايتىلماي كەلەدى. بىلمەگەندىكتەن ەمەس، ارينە. "ايەل دەسەم اجەمە تيەدى", دەگەندەي، شىندىقتى ايتا باستاساق، قازاقتى باسقارۋعا بەيتاراپ ۇلت وكىلىن سۇراپ العان، كەيىن "داستۇرگە" اينالىپ كەتكەن بار كىنا   اۋىر زارداپتارىمەن قوسا قازاقتىڭ ءوز موينىندا قالادى. ايتپايىن دەسەڭ سول كەزدە ۇزىن سانى التى ميلليونعا جۋىقتاپ قالعان  ىرگەلى حالىقتان لايىقتى ءبىر ادام تابا الماعان كەڭەستىك ورتالىق ۇكىمەت كىنالى بولادى دا. ولاي دەۋگە سول كەزدە كىمنىڭ باتىلى بارماق؟ س.زيمانوۆ، س.داۋلەتوۆا، م.ىسماعۇلوۆ وزدەرىنىڭ "كازاحسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت" اتتى كىتابىندا بۇل جايدى قازاق دالاسىندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتىپ، ونى نىعايتۋ ءۇشىن رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستە شىڭدالعان تاجىريبەسى مول س.پەستكوۆسكي سياقتى تاباندى قايراتكەر كەرەك بولدى. قازاق قايراتكەرلەرى اراسىندا ءدال ونداي دايارلىعى بار ادام تابىلا قويمادى. قازرەۆكوم توراعالىعىنا قازاق ەمەس، بەيتاراپ ۇلت وكىلى تاعايىندالۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى وسى دەپ تۇسىندىرەدى.

كەزىندە ەش جەردە جاريالانباي، ايتىلعان جەرىندە قالىپ قويعان سول ءبىر شىندىقتىڭ شەتىن س.پەستكوۆسكيدىڭ ءوزى  ەستەلىك ەسەبىندە جازىپ، 1930 جىلعى 4 قازاندا "سوۆەتسكايا ستەپ" گازەتىندە جاريالانعان، جوعارىدا ءبىز بىرەر سىلتەمە جاساعان ماقالاسىندا شىعارىپ بەرىپ كەتتى. "قازرەۆكوم توراعالىعىنا جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ وكىلى - قازاقتى تاعايىنداۋ جونىندە ورتالىق ۇكىمەت بەرىك توقتامعا كەلگەن ەدى. بىراق  قازاق دەلەگاتتارىنىڭ ءبىز ءوزارا كەلىسىپ جۇمىس ىستەي المايمىز عوي، سوندىقتان قازرەۆكوم توراعالىعىنا ورىس نەمەسە باسقا ءبىر بەيتاراپ ۇلتتىڭ وكىلىن تاعايىنداڭىزدار دەپ تىلەك قويۋىنا بايلانىستى ستالين ءوزىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مەنى ۇسىندى. ورتالىق ۇكىمەت تە، قازاق دەلەگاتتارى دا بۇعان قارسى بولعان جوق", - دەپ جازدى ول.

ءالىبي جانگەلديننىڭ ءومىرى مەن رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى حاقىندا كەزىندە كوپ جازىلدى. بىراق سونشالىق كوپ اۆتوردىڭ ءبارى دەرلىك س.پەستكوۆسكيدىڭ ءسوز بولىپ وتىرعان ەستەلىگىنە، ونىڭ ىشىندە قازرەۆكوم توراعاسىن سايلاۋ ماسەلەسىندە قازاقتاردىڭ وزدەرى ءيسى قازاقتىڭ ول ورىنعا وتىرۋعا قارسى شىققانىنا كوڭىل بولمەگەنى قايران قالدىرادى. ەگەر اكادەميك سەرىكباي بەيسەمباەۆ ءوزىنىڭ "لەنين ي كازاحستان" اتتى ىرگەلى مونوگرافياسىندا   كەلتىرمەسە، سىلتەمەدەگى گازەت ماقالاسى بەلگىسىز كۇيىندە قالا بەرەر مە ەدى، الدە قايتەر ەدى؟

قازاق دەلەگاتتارىنىڭ قازرەۆكوم توراعالىعىنا قازاق اتاۋلىنى سايلاۋعا قارسى شىققانى جونىندە ءالىبي جانگەلديننىڭ ءوزى بىرەر ءسوز ايتىپ كەتپەدى مە ەكەن؟ 1961 جىلى الماتىدا باسىلىپ شىققان "اليبي جانگەلدين. دوكۋمەنتى ي ماتەريالى" اتتى كىتاپتاعى  (قازاقشاسى 1975 جىلى جارىق كوردى) ومىرباياندىق "مەنىڭ ءومىرىم" جازبالارىنان ەڭ بولماسا سول وقيعاعا مەگزەيتىن ءبىر ەمەۋرىن تابا المايمىز. بۇل قالاي؟ 1947 جىلى ۇلى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ 30 جىلدىعى سالتاناتپەن اتالىپ وتكەنى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى ستاجى بار كارت بولشەۆيكتەردىڭ ەستەلىكتەرى جازىلىپ الىنعان. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى رايسا يسااكوۆنا گولۋبەۆا ماسكەۋدەن ستەنوگرافيستكاسىن الا كەلىپ 1946 جىلدىڭ جەلتوقسانى مەن 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايى ارالىعىندا ءالىبي جانگەلديننىڭ قاسىندا وتىرىپ ەستەلىگىن قاعازعا تۇسىرگەن. سوندا ول ورتالىق ۇكىمەت ءوزىن قازرەۆكوم توراعالىعىنا ۇسىنعانىن، دەلەگاتتار مۇنىڭ وزىنە ەمەس، قازاقتار ءوزارا كەلىسە المايمىز عوي، دەپ بەيتاراپ ۇلت وكىلىن سۇراپ العانىن اشىق ايتىپتى. قۇراستىرۋشىلار ما؟ الدە رەداكتورلار ما؟ ايتەۋىر بىرەۋلەر: "مۇنىڭ كەرەگى نە؟" - دەگەندەي الىپ تاستاعان. مۇمكىن بۇل جەردە جالعان نامىسقا شابۋ     دا بار شىعار.

سولاي. اقىلعا سالساڭ قازاقتار قازاقتىڭ توراعالىققا تاعايىندالۋىنا قارسى شىقپاسا كەرەك ەدى. جانگەلديندى دالەلىن تاۋىپ جاقسى-اق قۇلاتقان. بىراق ورتالارىنان بىرەۋدى ۇسىنايىن دەسە، ۇلكەن لاۋازىمدى بىرىنە ءبىرى قيماي، بيىك مارتەبەنى بەيتاراپ بىرەۋگە بەرۋدى ءجون كورگەن. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى وسى.

قازاقي قىزعانىش ۇلت بيلىگىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرگەن.

ەڭ جامانى: قازاقي قىزعانىش ۇلت بيلىگىن ءبىر جولعا قۇرباندىققا شالىپ قانا قويعان جوق. ورتالىق ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ميىنا: قازاق بايعۇس ءوز تىزگىنىن ءوزى ۇستاۋعا ءالى دايىن ەمەس ەكەن عوي دەگەن ۇعىمدى تەسىپ قۇيىپ كەتتى.

ارادا التى اي وتەر-وتپەستەگى اۋىس-تۇيىستە وسى ۇعىم ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ەسىنە قايتا ءتۇسىپ، ولاردىڭ بۇل جونىندەگى قالىپتاسقان پىكىرىن ءبىرجولا بەكىتىپ تاستادى. ولاي دەيتىنىمىز، 1920 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي پولشامەن اراداعى سوعىسقا باي­لا­نىستى س.پەستكوۆسكي ماسكەۋگە جۇمىسقا شاقىرىلدى. مىنە، ءدال وسى كەزەڭدە قازرەۆكوم ۇلكەن ءبىر "ۇيىمشىل­دىق، ىسكەرلىك" تانىتتى. ورتالىققا ءۇستى-ۇستىنە جەدەلحات جولداپ، س.پەست­كوۆسكيدى ور­نىندا قالدىرۋدى ءوتىندى. قازرەۆكومنىڭ بۇل تىلەگى قابىلداندى. بەيتاراپ توراعانى قازاقتىڭ ءدام-تۇزى ۋاقىتشا بولسا دا تاعى ۇستاپ قالدى.

بىراق ورتالىق ۇكىمەت ءوز دەگەنىن ىستەمەي قويمادى. ارادا ءۇش-ءتورت اي وتكەننەن كەيىن، 1920 جىلدىڭ جاز ورتاسىندا س.پەستكوۆسكيدى ماسكەۋگە جۇمىسقا شاقىرىپ الدى دا، ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر پولياك - رادۋس-زەنكوۆيچتى جىبەردى. ول كەيىن قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. وبكوم حاتشىسى بولىپ پارتيالىق بيلىكتى ءوز قولىنا الدى.

وسىلايشا قازاق ەلىن باسقارۋ تىزگىنىن "بەيتاراپ ۇلت" وكىلىنىڭ قولىنا ۇستاتۋ داستۇرگە اينالىپ كەتە باردى.

وتكەنگە وكىنىپ، سان سوققاننان پايدا جوق دەيمىز عوي. سويتسە دە ايتپاسقا تاعى بولمايدى. بارىنەن بۇرىن ونىڭ بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاققا تاريحي تاعىلىمى قىمبات. قازاق دەلەگاتتارى ءالىبي جانگەلديندى قۇلاتۋ ءۇشىن قازاق ۇلتىنىڭ بيلىگىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەردى.

ءدال سول كۇنى قازاق ۇلتىنىڭ بيلىگى قۇرباندىققا شالىنىپ قانا قويعان جوق. كوپ كەشىكپەي 1 ميلليون 700 مىڭداي   ءومىرى قوسا قيىلىپ كەتتى.

اتتەڭ... اتتەڭ! توز-توز بولىپ كەتكەن قازاق ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان تۇڭعىش مەكەمەنىڭ باسىنا قازاق وتىرعاندا ول كەيىن تاعى ءبىر قازاققا مۇرا بولىپ قالاتىن ەدى. 1925 جىلى قازاق ەلىن باسقارۋعا گولوششەكين ەمەس، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، وراز جاندوسوۆ، سەيىتقالي مەندەشەۆ، ساكەن سەيفۋللين سياقتى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ءبىرى وتىرسا 1920 جىلدىڭ سوڭى مەن 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى اسىرا سىلتەۋشىلىك سونشالىق شىرقاپ كەتپەيتىنى، قازاق 1922 جانە 1932 جىلدارعى اشتىقتان توپالاڭ تيگەن قويداي قىرىلمايتىنى انىق ەدى.
ساپابەك ءاسىپوۆ،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى.

26 ماۋسىم 2002 جىل.