Kenebay Júmash Aytjúmanúly (Júmash Kókbóri) – Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, «Qazaq jurnalistikasynyng qayratkeri», Halyqaralyq YuNESKO syilyghynyng iyegeri, Qazaq televiziyasynyng ardageri, aqyn, qogham qayratkeri, publisist.

Qazaq poeziyasyna ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldarynda kelgen qazaqtyng talantty aqyndarynyng biri. Al qazaq telejurnalistikasynda óz qoltanbasyn qalyptastyrghan publisist jurnalist. Endi últtyq mәselege kelgende ózindik ústanymy bar belgili qogham qayratkeri. Bir jyldary memlekettik qyzmette qazaqtyng talantty perzenti memleketshil túlgha Zamanbek Núrqadylovtyng janynda qyzmet te atqardy. Osydan jeti-segiz ay búryn baspadan shyqqan tarihy hәm poetikalyq «Ayagóz» romanyn oqyp shyqtyq ta, sol әserding qozdaghan qolamtasyn óshirmey az ghana uaqyttyng ishinde әdeby ainalymgha týsip jatqan romandy talqylaugha qazaqtyng belgili qalamgerleri publisist jazushy «Zaman – Qazaqstan» gazetining bas redaktory Ertay Ayghalidy, aqyn audarmashy Halyqaralyq Alash әdeby syilyghynyng laureaty Ábubәkir Qayrandy, belgili әdebiyettanushy ghalym M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instiutynyng bas ghylymy qyzmetkeri, tәuelsizdik dәuirindegi әdebiyet bólimining mengerushisi professor Gýljahan Ordany, alashtanushy qalamger jurnalist, baspager Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi Qyzjibek Ábdighaliqyzyn jәne avtordyng ózin shaqyrdyq.

- Ángimeni shygharma avtory Júmash aghamyzdyng ózinen bastasaq. Aghamyz osydan bir jylday búryn 70-ting biyik belesine kóterildi. Agha mereyli jasynyz qútty bolsyn. Jetpisting biyigi qalay eken? Tughan jeriniz kindikqanynyz tamghan topyraq Shyghys Týrkistan qyzyl shekaranyng arghy beti demeseniz ol da qazaqtyng jeri. Balalyq shaghynyz tarpang Tarbaghataydyng taularynda saghym bolyp saghynyshqa ainalghan aqynnyng balalyq shaghy ataqty Heminguey aitqan «jazushy bolu ýshin adamnyng baqytsyz balalyq shaghy kerek» degen sózi eske týsiredi. Siz de baqytsyz balalyq shaq bolmasa da, balalyq jastyq shaghynyzdyng baqytty da baqytsyz tústary bolghanyn estidik.

J.K. - Ómir degen osy, mine, zymyrap 70-ke de jettik. Rahmet bauyrym!

Arttaghy jýrip ótken ómir jolyma qarasam, aluan oigha qalamyn. Shyghys Týrkistanda dýniyege kelip, 4-synypqa deyin sonda mektepte oqydym. Ahmet Baytúrsynúlynyng әlippesimen (tóte jazumen) sauatymdy ashtym. Ol jyldary bizding ýide Ahannyng da, Jaqannyng da, Shәkәrimning de arab qarpymen basylghan kitaptary, basylymdary tolyp túratyn. Mektepke barmay túryp, әkem Aytjúman osy kitaptardy aldymen ózi oqyp berip, keyin ózim oqy alatyn dәrejege jetkenim óz aldyna bir hikaya. Ákem týnimen hissalar aitatyn. Ol kisi dombyrany tamasha shertetin edi. Áli esimde Sәbit Múqanovtyng «Botagóz» ramanyn bitirgen kýni shabyttanyp ketken men: «men de jazushy bolamyn. Ayagózge baramyn» dep júrtty tang qaldyryppyn. Búl armanym 1962 jyly oryndalghan edi...

Atam Sadyq Kenebayúly – oqyghan kózi ashyq adam boldy. Onyng ýstine Qúnanbaydyng bәibishesi Kýnke Aghanasqyzy – bizge úly әpke bolyp keledi (shejire boyynsha bylay: Nayman – Qarakerey – Syban – Jangóbek – Seyten – Aghanas –Toghanas – Medet – Kenebay – Sadyq – Aytjúman – Júmash). Kýnkening túnghyshy Qúdayberdiden Shәkәrim – bizge jiyen bolyp keledi degen sóz. Sondyqtan da bolar Shәkәrim qajynyng arqasynda Sadyq atam Semeydegi «Alashordamen» baylanysta bolghan. Búrynghy Semey oblysy Ayagóz audany Aqshatau auyly Qalghúty eldimekeninde shamamen 1918 jyldary túnghysh mektep ashqan adam – mening Sadyq Kenebayúly atam. Býginge deyin júrt «Aq shkol» dep atap ketken sol mektepting ashyluyna «Alash» serkeleri: Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulat, Jýsipbek Aymauyt, Shәkәrim Qúdayberdi kelgenin «Ayagóz» romanynda tolyq bayandadym.

Jas kezimnen-aq, aqyn boludy armandadym. Atamekenge oralghan song atam saldyrghan «Aq shkoldy» óz kózimmen kórdim. Ol kezde ol mektepti bizding Sadyq atamyz salghanyn aitugha bolmaytyn kez edi ghoy. 7-synypta oqyp jýrgen kezimde «Altyn kýz» degen túnghysh ólenim Ayagóz audandyq «Algha» gazetinde basyldy. Sodan býginge deyin qolymnan qalamym týsken emes. Maghan bilim bergen ústazdarymnyng da enbegi eren boldy. Amanghazy Orynbek, Raisa Dmitriyevna, Kalina (synyp jetekshisi), Tileuhan men Symayylov, t.b. «Aqshatau» orta mektebinde bilim bergen ústazdarymnyng mening aqyn, jazushy, jurnalist boluyma sinirgen enbekteri airyqsha ekenin atap ótkim keledi.

- Kóp kedergilerge qaramastan aragha biraz uaqyt salyp jaryq kórip otyrghan ýshinshi kitabynyz «Ayagóz» tarihy romanyna toqtalyp ótseniz? Romandaghy traulardyng sonyndaghy kórsetpelerge nazar audarsaq shygharmany jazugha on jylgha juyq uaqytynyzdy júmsaghan ekensiz.

J.K. - Sonau 1986 jylghy Jeltoqsangha qatysyp, sol turaly «Zabalan» atty tarihy dastan jazyp, ony Almaniyadaghy «Azattyq» radiosy bir saghattyq radioinssenirova jasaghany, 1990 jyly túnghysh qúrylghan sayasy qozghalys «Azatqa» kirgenim, «Azat» atty eldegi túnghysh tәuelsiz sayasy gazetti Batyrhan Dәrimbet marqúm ekeumiz shygharghanymyz, ýnemi sayasy jýieni synap jýrgenimiz – biylikke jaqpaghany taghy da ótirik emes. Sodan bolar mening «Bastau», «Aqqu jýrek», «Balausa» jyr jinaqtarymnan keyin joghary jaqtyng mening kitaptarymdy shygharugha qúlyqty bolmaghany taghy da ótirik emes. Olardy mende qystamadym, eshkimge jalynbadym. «Ayagóz» tarihy romany da sonday qiynshylyqqa tap bolghany ras. Arada otyz jyldan astam uaqyt ótkennen keyin mine, «jaqsynyng jaqsylyghyn ait, núry tasysyn» dep halyq danalyghynda aitylghanday Qazaqstan Jazushylar Odaghy basqarmasynyng tóraghasy, belgili qazaq aqyny Úlyqbek Esdәuletting ózi tikeley aralasyp, sonyng nәtiyjesinde myna qolynyzdaghy «Ayagóz»atty romanym memlekettik tapsyryspen jaryq kórip otyr. Úlyqbekke jәne t.b. tilektes azamattardyng barlyghyna da alghys aitamyn!

- Óleng sózben roman jazu búrynnan bar dәstýr desek te, qiynnan qiystyryp, keng qúlashty tarihy hәm poetikalyq roman jazu sóz joq ýlken aqyndyq talantty qajet etedi. Tәuelsizdik jyldaryndaghy qazaq poeziyasynyng ýlken jetistigi retinde últtyq poeziyamyzgha qanday janalyqtar alyp keldi? Shygharma nesimen daralanady?

Ertay agha, romandy oqyp shyqtynyz. Ózinizding «Zaman Qazaqstanda» «Qazaq qyrylghan qyrghyn» degen maqala jazdynyz, әngimeni ózininiz        jalghastyrasyz ba?

E.A. - Mening biluimshe búl shygharma elimiz tәuelsizding alghan otyz jyldan beri jazylghan túnghysh óleng roman. Shygharma kótergen taqyryby túrghysynan tәuelsizdikting otyz jyldyghyna arnalghan ýlken tartu dese de bolghanday. Aduyn minezdi, sózderi mirding oghynday sona-au aumaly-tókpeli zamanda namystyng nayzaghayyn oinatyp, ýnemi ruhy asqaqtaghan babalarynyn, әkelerining tamyrymen sabaqtas, qany bir, jany jaysan, tekti túqym-júraghattyng kózi Júmash Kenebaydyng búl tuyndysy, ólenmen órilgen tarihy romany tynnan týren salyp somdalghan sony dýniye. Nege búlay? Sebebi kókirek sarayynda qat-qat jinalghan qandy oqighalardy bastan keshken ot jýrekti ayauly jandar onyng eng jaqyn adamdary. Es jinap, etek japqanda olardyng kórgen, bastan keshkenderin estigen, kekpen suarylghan jasyryn, qúpiya әngimelerdi toqyghan jandar: «әi, osy bala jetkizer bәrin» dep qúima qúlaq bolashaq qalamgerge amanat etken. Sol amanatty pәleng jyl «arqalap», jyldar boyyna oy qazanynda pisirip, tolghanyp, tolghatyp aqyry tarihy roman bolyp kesek dýnie ómirge keldi. HH ghasyrdyng enshisindegi oqighalar XXI ghasyr qaqpasyn ashqanda alghashqy taraulary jazylypty. Áriyne, ol kezde búl jazghandary keyin tarihy romannyng jýgin kóteredi dep oilamaghanda shyghar aqynymyz. Keyin, әsirese on ýshinshi jyldary qyzyl imperiyagha degen kekpen suarylghan jyr joldary «top-tobymen» dýnie esigin asha bastaghan. Romandaghy taraular әr jyldarda jazylghanmen shygharma romangha súranyp, birtin birge osy oidy bekite týsip, keybir jerlerine qayta ýnilip, qayta jazyp óndep, shiratyp shabyt túlparyn qamshylap, sóre syzyghyna jaqynday týsken. Romandy oqyp otyrghanda osynday oy arqauynda bolyp, bәrining basyn biriktirip ghajayyp dýnie tudyrghan Júmash Kókbóri aqynnyng has sheberligine tәnti boldym.

G.O. - Avtordyng «Ayagóz» romany – qazaq әdebiyetinde ólenmen jazylghan túnghysh roman emes. Ádebiyet tarihynda búghan deyin de ólenmen jazylghan birsypyra romandar boldy. Abay Qúnanbayúly A.S.Pushkinning «Evgeniy Onegiyn» romanyndaghy Tatiyana men Oneginning hattaryn, Sh.Qúdayberdiúly «Dubrovskiy» povesi men «Búrqasyn» әngimesin poeziya tilimen jyrlady. Búl ýrdisti I.Jansýgirov pen Q.Shanghytbaev jalghastyryp «Evgeniy Onegiyn» romanyn tolyq qazaqshalaghan bolatyn.

Búl qatarda S.Torayghyrovtyng «Kim jazyqty?», «Qamar súlu», S.Múqanovtyng «Zamandas turaly anyz», D.Ábilevting «Altay jýregi», J.Nәjimedenovting «Tanakóz», «Qúmyrsqa», S.Smataevtyng «Jarylghap batyr» siyaqty ólenmen jazylghan romandary bar. Osy tústa N.Mynjanidyng «Túrmys tilshisi», Q.Shabdanúlynyng «Baqyt jolynda» povesterining ólenmen jazylghanyn eske alugha bolady.

Serjan Tólebi: - sózinizdi bóleyin mening jastau kezimde Shynjang qazaq poeziyasynyng kórnekti ókili sondaghy qazaqtyng talantty aqyny Ázilbek Kinәzbek úlynyng «Aqqular úshyp barady» degen óleng romanyn oqyp edik. Al úly Sәbenning Sәbit Múhanovtyng «Súlushashynyn» jóni bólek.

Al myna Narynqoldyng qyzyl shekaranyng arghy jaghyndaghy elde tuyp ósken Qúlja qalasynda Ile pedinstituty filologiya fakulitetining professory aqyn, audarmashy Qúdash Sabanshyúly aghamyzdyng Beybarys turaly ólenmen keng qúlashty tarihy roman jazghanyn estidik.

J.K. - Bir jaghynan solay dese de bolady. Ata-babalarymyz basyp ótken tar jol tayghaq keshu turaly, asharshylyq, qoldan jasalghan qyzyl qyrghyn, óz qazaghyn ózi qynaday qyrugha sebep bolghan últ satqyndary, sholaq belsendiler jayly jazylghan búl enbegim ózime erekshe ystyq!..

Á.Q. - Júmash aghamnyng «Ayagóz» dep atalatyn qomaqty kitabynyng alghashqy betterin asha bastaghanymnan-aq tang qalumen boldym. Búl tym aumaqty shygharmanyng janryn «tarihy roman» dep ataghanyna týsinistikpen qarasam da, býkil qazaq halqynyng Qazan tónkerisinen bergi qayghy-qasiretin naghyz poeziyalyq ýrdispen beynelep bergen son, qazaqtyng qasiyetti qara ólenimen jazylghan búl enbekting «tarihy dastan» dese de bolar edi. Búl – ózimning oiym.

Men búl kitapty avtordyng ghana emes, býkil qazaq poeziyasynyng tabysy der edim. Búl shygharmanyng ereksheligi qazaq әdebiyetindegi eng kólemdi poema boluy ghana emes, býkil bir dәuirdegi san qily oqi,alar men sparylysqan sayasy qylmystardy naghyz aqyndyq sheberlikpen jyrlay biluinde, tarihy shyndyqtan tapjylmay, ómirde bolghan adamdardyng tar zamandaghy taghdyrynyng óleng tilimen shynayy beynelenuinde.

- Kórkem әdebiyettegi basty faktor kórkemdik desek, shygharmadaghy kórkemdik qúrylym jaghyn, onyng poetikasyn, kórkemdik sipatyn terenirek ashyp kórsetip beresizder me? Avtordyng aqyndyq qiyalyn, qalam quatyn kórsete alghan shygharmanyng kórkemdik, estetikalyq qúny men manyzy nede?

G.O. - Qúrylymy jaghynan kelgende roman kirispeden, negizgi 14 tarau men epilogtan túrady. Búl jaghynan kelgende qúrylysynda aitarlyqtay erekshelik joq.

Foliklorlyq saryndardyng biri – ertegilik motivter bolsa, «Er Tóstik» әngimesindegi perining qyzy Bektory – qazirgi әdebiyette janasha sipat alyp jýrgen miftik keyipker. Osy qatarda T.Ásemqúlovtyng «Bektorynyng qazynasy», B.Sarybaydyng «Perining qyzy Bektory» әngimeleri men J.Áskerbekqyzynyng «Perining qyzy Bektory» ólenderin ataugha negiz bar. Atalghan romannyng «Perining qyzy Bektory» tarauynda Sadyq pen Perining qyzy Bektory arasyndaghy mahabbattan mistikalyq sarynmen jazylghan ertegilik motivti kóruge bolady. Jazushy demonologiyalyq keyipkerdi (perining qyzy Bektory) Sadyqtyng bolashaghyn boljau ýshin alghan. Bektorynyng sózi adamdargha úqsamaytyn perilerding әleminen habar beredi. Olardyng adamdarmen birlese ómir sýrui mýmkin emes, perilerding ómir sýru salty ózgeshe. Sondyqtan da Sadyq pen Bektory bas qosa almaydy.

Sonymen birge jazushy bata, ósiyet, týsti әdeby әdis retinde paydalanghan. Týsti ayan retinde qoldansa, alash qayratkerlerinin, Shәkәrimnin, basqa da aqsaqaldardyng әr isting basynda Sadyqqa bata berui, Sadyq atasynyng týsine kirip, balasyna ósiyet aituy – osynday mysaldardyng kórinisi.

E.A. - Búl ózi «Tynnan týren salghan» shygharma. Qyzyldardyn, qyzyl imperiyanyn, Mәskeuding qazaq halqyna jasaghan sózben jetkize almaytyn zor qiyanatyn biz әli de syipay qamshylap, әli de óz dengeyinde jetkize almay kelemiz. «Bandylar, basmashylar, bay-manaptar» dep kenes ókimeti kezinde ózimiz jek kórip aitqan sóz tirkesteri әli de bolsa sol qara boyauyn joghaltpay keledi. Sebebi әli de bizding kókiregimizde ýrey, qorqynysh bar. Júmash Kókbóri osy tarihy romanynda sol ýreydi, qorqynyshty nayzaghay qylysh-qalamymen serpip, shynayy dýnie tudyra bilgen.

Oqqa úshqan, itjekkenge aidalghan, dargha asylghan, ashtyqtan ólgen milliondardyng biri, qazaqtyng batyry, últ qaharmany, әlsizderding qorghanyshy. Sadyq Kenebayúlyna tughan jerden osylay topyraq búiyrmapty. Ólenmen órip, jýrekpen terbep jazyp, dýniyege keltirgen «Ayagóz» tarihy romanynyng әrbir qarpin, әrbir joly men shumaghyn, 15 tarauyn, týiini men epilogyn shynynda da jay kózben emes, tereng sezimmen oqisyn.

Á.Q. - Men Júmash Kenebay degen aqyndy jas kezimnen bilemin. «Aqqular jýrek jasaydy» degen kitaby shyqqanda, soghan shyn sýisinip, óz pikirlerimdi avtorgha aitqanym da esimde. Búl naghyz lirik aqyn edi. Endi, mine, epik aqyn retinde kórinip otyr. Alayda, adamnyng jan-dýniyesin, jýrek lýpilin jetkizudegi sezimtaldyghy osy shygharmadan da anyq kórinip túr. Búl shygharmada qazaq ólenine tәn ólshemderding bәri kezdesedi. Sonymen qatar, búl aqyn osy shygharmasynda shúrayly til men tereng tebirenisten de eshqanday auytqymaghan.

- Negizi shygharma azattyq taqyrybyna, Alash ardaqtylarynyng ruhyna arnalghan tuyndy. Romanda bastan-ayaq, Alashshyldyq ruh algha shyghyp otyrady. Shygharmany oqyp bolghanda Oljas aghamyzdyng (Sýleymenovtin) ataqty «Kóteril Qypshaq» degen óleni tilime oraldy.

E.A. - Ótken HH ghasyr qazaq ýshin óship kete jazdaghan, qaytadan es jiyp, Jeltoqsanda ruhy aspandaghan qily taghdyrly ghasyr edi. Ólenmen órilgen búl romangha osy ghasyrdyng 1917 – 1952 jyldary aralyghynda qoldaryna qaru alyp, Kenesting qyzyl qyrghyngha qarsy shyqqan jәne osy joldan kózderi júmylghansha taymaghan, esimderi Ayagóz, Semey ónirlerine mәlim bolghan naghyz últ qaharmandary – Sadyq Kenebayúly, onyng asyl jary Bishan Kenebaykelini, Orynbek Búrshaqbayúly, Ahmet Júmatayúly últy ýshin ot pen sugha týsken, Ayagózding Aqshatau auylynyng qasyndaghy Qalghútydaghy Sadyq Kenebayúlynyng kýshimen salynghan «Aq shkol» mektebine aq batalaryn bergen Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulat, Jýsipbek Aymauytúly, Shәkәrim Qúdayberdiúly siyaqty «Alash» kósemderi jәne esimderi qalyng júrtqa onsha mәlim emes, qazaqtan shyqqan asyl azamattardyng bastarynan keshken qandy oqighalar arqau bolghan. Búl kitap derektiligimen qúndy. Oidan shygharylghan keyipkerler atymen joq. Júmash Kenebay qarttardan óz qúlaghymen estigen, kókiregine jyldar boyy toqyghan, sóitip janartau bolyp jalyndap syrtqa jyr bolyp tógilgen, jana tyng dýniye.

G.O. - Romanda Alash ruhynyng basym bolatyny – negizgi keyipkerlerding kenes ókimetin moyyndamauy. Alash qayratkerleri de kenestik jýiege basy býtin qarsy boldy, sondyqtan olardy týp túqiyanymen joyyp jiberdi. Biylik ýshin kózi qaraqty adamdar jana qogham isine kedergi bolghandyqtan, olardy asyp, atyp, jer audaryp jiberu tiyimdi edi. Ony bylay suretteydi:

Kileng tynshy, saqtyqtary – sauysqan,
Sau adamdar, tergeuden son, «auysqan...»
Esi dúrys, oqyghanyn qazaqtyn
Birin qoymay, sottap, atyp, tauysqan.

Sadyq, Orynbek, Ahmet, Qamzabay, Kәrim siyaqty batyrlardyng 13 jyl attan týspey, belin sheshpey, tau-tasty panalap qyzyldarmen shayqasuy – alash qayratkerlerining arman-maqsattarynyng jalghasy edi. Olar tughan jerin kirmelerding iyemdenuinen qoryqty, olardyng tabanyn kindik kesken jerine tiygizgisi kelmedi. Ony «Qyzyl qyrghyn», «Qyzyl keruen qorshauda...», «Árteldegi» әngime», t.b. taraushalardan oqugha bolady.

Á.Q. - Serjan ózing aityp otyrghanday, búl tarihy romannyng óne boyynan alashshyldyq ruh anqyp túrady. Oqyghan adamdar bayqar, kópshilik bile bermeytin derekter de jetkilikti.

- Qyzjibek hanym Alash taqyrybyn jazyp jýrgen qalamger әri kitaptyng redaktory retinde siz ne aitar ediniz?

Jalpy búl kitap 15 taraudan túrady. 576 bettik kórkem roman. Úzaq jyldar boyy tynbay izdengen enbekpen shygharmashylyq adamgha tәn tabandylyqtyng nәtiyjesi búl. Iya, tap-taza óleng sózben jazylghan roman, әri Alash ruhyn asqaqtatqan shygharma. Kitaptyng redaksiyalyq júmysy barysynda, shygharmada bayandalatyn HH ghasyr basyndaghy tarihy oqighalar, bir әuletting basynan keshken almaghayyp taghdyrlar tónireginde órbiydi. Shygharmadaghy basty keyipkerler Sadyq kenebay da, Ahmet Júmatay da Alashtyng azattyghy jolynda kýresken keshegi Alash arystarymen seriktes, taghdyrlas bolghan tarihy túlghalar býkil bir halyqtyng taghdyr-talayyn beynelegen Alash tarihy hәm Shyghys Týrkistan tarihynyng shyndyghyn, sol tústaghy tarihy jaghday bir dәuirding jýrek lýpilin shygharmadaghy basty keyipkerding taghdyr-talayy beynesi arqyly kórsetiledi, әri ony «Óleng sózben qiynnan qiystyryp» kórkem poetikalyq dengeyde jyrlauy. Ózderiniz aitqanday óleng sózben roman jazu, onda da keng qúlashty poetikalyq ham tarihy dýnie jazu, Tәuelsizdik jyrlaryndaghy qazaq әdebiyetining jetistigi deuge bolady. Búl bir. Ekiden әrkimning qoly bara almay jýrgen azattyq taqyrybyna, Alash taqyrybyna baruy. Sol arqyly jas úrpaqtyng boyyna patriottyq, eldik, últtyq sanany siniruge, Tәuelsizdikti, azattyq ruhty sezindiru, sanasyna siniru, taghy bir bayqaghanymyz tarihy shyndyq pen kórkem shyndyqtyng ýilesimin tabuy. Áriyne tarihy shyndyqty bir dәuirding jýrek lýpilin poetikalyq dengeyge kóterip jazuy, ýlken aqyndyq talanttyng qalam quatynyng kórinisi der edim.

- Búl ózi tarihy hәm poetikalyq shygharma. Shygharmada tarihy oqighalar men ondaghy shyndyq qanshalyqty ashylghan. Kótergen taqyryby túrghysynan shygharma ózining konsepsiyasyn qanshalyqty alyp shyqty dep oilaysyzdar?

G.O. Avtor Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Ayagóz, Qalghúty ózenining boyyndaghy Aqshatauda ótken tarihy oqighalargha jan bitirgen. Kenebayúly Sadyqtyng Qalghútyda mektep saldyruy, Sadyq, Ahmet, Orynbek siyaqty batyrlardyng qyzyldardy moyyndamay 13-14 jyl attan týspey olarmen kýresui, Aqsuat pen Ayagózding arasyn jaudan qorghap toruyldauy, olardyng abaqty men týrmening azabyn tartuy, qazaqtyng asharshylyqqa úshyrap Shúbartau, Ayagózdi ólik qaptauy, Alakólde qyzyldardyng qazaqtardy qyryp saluy, Shәkәrimdi Qarasartovtyng atyp, qúdyqqa tastap ketui, Shәkәrim qajynyng balasy Ziyatty Sadyqqa amanattap, arghy betke ketuge kenes berip aq batasyn joldauy, komsomol qatarynda bolghan Uәiza men Tóleuhandy ózderi qúrghan ókimetting birneshe jylgha sottap jiberui, qazaq dalasyn orystardyng iyemdenu, shekara asqandardyng otyz jyldan song at basyn tughan jerge tireui siyaqty tarihy shyndyqtar romanda kórkem sheshimin tapqan.

Bar malyn, dýnie mýlkin qyzyldargha qaldyryp, tughan jerden ýdere kóshken elding Aqjaylau men Sandyqtas, Qalghúty men Dónenbay, Ayagózben qoshtasuy onay bolghan joq. Azyp-tozghan, Ayagóz jaqtan ilbip kele jatqan qaraly kóshti Alakólde qyzyldardyng eki oqshasharmen (pulemet) qyryp salghanyn aqyn bylay suretteydi:

Tau-tau bolyp ýiilipti ólikter,
Oqqa úshady, bir kezdegi erikti el.
Atyp jatyr, atyp jatyr, toqtamay,
Búl qyzyldar – qyzyl qangha jerikter.

Arghy betke ótip ketken Ahmet, Sadyq, Orynbekter qayta kelip, jau qolyna týsken tútqyndardy ólimnen qútqarady. Olar Shәueshekte jer emshegin emgen Sadyq pen Biyshәndi qyzyldar azaptap óltirse, 1952 jyly Ahmetti Ayagózge alyp kelip, 25 jylgha sottauy, KARLAG-ta jýrip belgisiz ólim qúshuy tarihy shyndyqpen ýilesip túr.

Qarabura ózenining jaghasynda tirshilik etken qazaqtardyng bar oiy Ayagózde edi. «Qozy Kórpesh – Bayan súlu» jyryn tyndaghan sayyn tughan jerge, elge degen saghynyshtary kýsheye berdi. Tughan jerge degen saghynysh pen sheksiz mahabbat olardy 1962 jyly elge qayta alyp keldi.

Á.Q. - Osy shygharmasyn jazu ýstinde, jazbay túryp ta Júmash Kenebaydyng qajetti materialdardy jetkilikti týrde jinaqtaghany kórinip túr. Onyng búl iske jan-tәnimen kiriskeni sonshalyq – sol materialdardyng bәrin oryn-ornyna ornalastyru jaghyn da kәmil oilastyrghan. Sondyqtan bolar, kitapty oqyp otyrghanda, eshqanday aua jayyludy, búlynghyrlyqqa úrynudy bayqamaymyz. Artyq әsireleuge barmaydy, shyndyqtan auytqymaydy.

E.A. - Romandaghy oqighalar negizinen Ayagózde, Aqshatauda, Semeyde, Shynghystauda, Barshatasta, Alakólde, Almatyda, Qalghútyda, Shyghys Týrkistannyng Shәueshek, Shaghantoghay, Qarabura, Qúlystay, t.b. jerlerinde ótedi. Kitaptyng basty keyipkerlerining biri Sadyq Kenebayúly qyzyldar qolynan Shyghys Týkistanda asqan qatigizdikpen әri aiuandyqpen óltirilse, onyng qúdasy әri qarulas serigi Ahmet Júmatayúly, kenestik qyzyl tynshylar tarapynan Qaraburada ústalyp, Ayagózde sottalyp, әueli ólim jazasyna, keyin 25 jylgha kesilip, Qaraghandydaghy әlemge ayan Karlag lagerinde belgisiz jaghdayda kóz júmady.

Oqyrmandy aqynnyng әrbir sózi, shumaghy, әrbir tarauy jasynday jarqyldap HH ghasyr basyndaghy qazaq elining tarihy ózgeristerine, oqighalaryna jetektep aparyp, ondaghy almaghayyp kezendegi aq pen qyzyl qyrghyny, baylardy tәrkileu, asharshylyq, qughyn-sýrgin, NKVD abaqtylaryndaghy adam jany tózgisiz azaptaular, sholaq belsendilerding satqyndyghy men qanypezerligine kuә etedi, ashyndyrady, kózderine jas alghyzady. Tarih qatparyn aqtaryp, qaymaghyn sypyryp oqyrmangha úsynghan búl romanda san-san taqyryptardy qauzaugha bolady. Mәselen samsaghan jer ataularyn jәudiretip, móldiretip jetkizgen aqynnyng bilgirligine, biliktiligine tәnti bolasyn. Án, jyr jәne әnshi, jyrshylar legi ózinshe bir keruen.

G.O. - Mazmúny jaghynan kelgende shygharmada janashyldyq bar. HH ghasyrdaghy últ qasiretine ainalghan san aluan tarihy oqighalar tәuelsizdik alghannan beri qanshama shygharmagha arqau boldy. Jazushynyng «Ayagóz» romanyna HH ghasyr basyndaghy Ayagóz ónirindegi qaraly oqighalar negiz bolghan. Avtor eki dәuirdegi eki elding ozbyrlyghyn kórgen Kenebaydyng Sadyghy, Júmataydyng Ahmeti, Búrshaqbaydyng Orynbegi basynan ótken taqsiretimen kýlli qazaq balasynyn  qasiretin kórsetken. HH ghasyrdyng birinshi jartysy san aluan tarihy da qandy oqighalargha toly boldy. 1916 jylghy últ azattyq kóterilis, Qazan tónkerisi, Kenes ókimetining ornauy, újymdastyru, asharshylyq, jeke basqa tabynudyng saldarynan jappay qudalau – qazaq tarihynda qara әrippen jazylghan qasiretter. Osy oqighalardyng bel ortasynda bolghan keyipkerlerding Shәueshekten pana izdeui, jat jerde kórgen qúqayy – qazaq halqynyng basynan ótkergen qasiretter bolsa, avtor osy qandy oqighalargha jan bitirip, qazirgi qazaq әdebiyetin tarihy oqighalarmen, últtyq qaharmandarmen tolyqtyryp otyr.

E.A. - Júmash Kenebaydyng qos atasy da sona-au nәubet jyldarynda qazaqty qyrghyngha úshyratyp, jer betinen joyyp jibere jazdaghan qyzyl imperiyagha qarsy jan-tәnimen soghysqan. Bir emes, eki emes, on ýsh jyl qatarynan kýn demey, týn demey attyng jalynda, týiening qomynda qyzyldyng bes qaruyn asynghan qalyng әskermen shayqasqan, ataqty, sóitip ýreyli, qorqynyshty «bandy» atanghan. Talay jauyn jer jastandyrghan múnday batyrlarymyzdy el nazaryna úsynu, tanystyru, ýlgi-ónege etu bizding paryzymyz. Sebebi biz qyzyl iydeologiyamen ulanghanymyz sonshama, kezinde Kenes ókimetine qarsy kelgenderdi jek kórdik. Olardy jekkórinishti etken, óz ata-babalarymyzdyng erligin satqyndyqqa balatqan, «auystyrtqan» ne degen sheber iydeologiya desenshi!

- «Agha» romandy jazu barysynda tarihy arhivterge otyrdynyz ba? Onda basty keyipkerler Sadyq Kenebaydyng Shyghys Týrkistandaghy ómiri men qyzmeti turaly qanshalyqty derekter saqtalypty? Otandyq arhiv kerdeshi búl turaly Qaraghandydaghy ataqty KARLAK lagerining qúny Ahmet Júmatayúly turaly aitugha da bolatynday.

J.K. - 1975 jyly Respublikalyq «Bilim» qoghamynda Múhametqazy Tәjin (Marat Tәjinning әkesi) aghanyng qol astynda qyzmet istep jýrgen kezimde kensede jalghyz otyrghan kezimde bir orys azamaty kirip kelip, ózining KGB mayory Ivanov ekenin aityp, menimen biraz әngimelesken. Kelu sebebi – meni KGB-gha qyzmetke shaqyru eken. Sadyq atamnyn, naghashy Ahmet atamnyng qyzyldar qolynan óltirilgenin jaqsy biletin men birden bas tartyp edim, qazaqshagha suday әlgi mayor Ivanov Sadyq atamnyng Sovet ókimetine jau bolghanyn, talay qyrghyn jasaghanyn, 1944 jyly Shyghys Týrkistannan auyr jaralanyp kelip, osy Almatyda emdelgenin, qyzyl ókimetpen qyzmet isteuge keliskenin aityp, «Sadyq Kenebayúly» degen jazuy bar isti maghan kórsetken. Súrap edim, qyzmetke kelissem bәrin kórsetetinin aitqan. Men kelispedim. Ángime osymen ayaqtalghan.

Aytpaqshy, «Qaynar» baspasynda qyzmette jýrgenimde Aqkól Otarbaev aghamnyng aituymen partiyagha ótpek bolghanymda, tekserushiler Sadyq atamnyng qyzyldyng jauy bolghanyn aldyma tartyp, partyagha qabaldamay qoyghany – taghy da ras oqigha. «Ayagóz» romanyn jazu kezinde KGB-gha baryp, atam jayly derekter súrastyryp edim, meni jolatpady. Almaty men Semey múraghaty da rúqsat bermedi. Olar isting bәri «Mәskeude, NKVD múraghatynda» dep qútyldy. Al, Ayagóz múraghaty 1990 jyly týgi qalmay órtenip ketken. Bireuler qasaqana órtep jibergen deydi biletinder...

Onyng ýstine «Ayagóz» romanyn tútastay poeziya ýlgisimen jazghan son, oghan qara sózben jazylghan derekterdi kirgizip jatudy ózime artyq dep sanadym. Ózimnen keyingi úrpaqtarymnyng biri múraghattardy aqtaryp, izdestirer degen ýmitim de joq emes...

- Qazaq elindegi tarihy ózgerister, aq pen qyzyl qyrghyny, asharshylyq, aq pen qyzyl abaqtylaryndaghy adam tózgisiz azaptaular, sholaqbelsendiler satqyndyghy, t.b. oqighalar romannyng bas keyipkerleri: Sadyq Kenebayúly, naghash atam Ahmet batyr Júmatayúly, atamyzben bir sapta bolghan Orynbek Búrshaqbayúly, «Alash» serkeleri Ahan men Jaqan, Jýsipbek jәne Shәkәrim syndy úly túlghalar tónireginde órbiydi. Tarihiy roman jazu qanshalyqty qiyndyq tudyrdy?

J.K. - Atamekenimizge oralghannan keyin osyndaghy kózi tiri adamdar mening Sadyq atam turaly nebir hikayalardy maghan onashada syr ghylyp aitatyn. Sonyng bәrin zerdeme týiip óstim. Romandaghy Uәiza qart, Orynbek Búrshaqbaev, Aytqazy aqsaqal, Sәuken Qazyhanov, Qamzabay Jaqiyaúly, Kәrim ata, t.b. Aqshatau auylynyng shejire qarttary mýmkindik bola qalsa, Sadyq atam basynan keshken aluan oqighalardy jyr qylyp aitatyn. Qamzabay aqsaqaldyn: «Sadyq atalaryng bizding zamanymyzdyng Qobylandysy men Alpamysy edi ghoy!..» degen sózderi jadymda qatty saqtalypty.

Óz basym búl «Ayagóz» romanyn esh qiyndyqsyz jazyp shyqtym dese de bolady. «Aqyngha qara sózden óleng onay» dep, búl kitapty ólenmen jazuyma jol siltegen Ayagóz audanyng búrynghy әkimi, jaqsy agha Amangeldi Kerimtaev bolghanyn nesine jasyrayyn. Shynynda da osy enbekti jazu kezinde qolyma qalam alsam boldy, jyr joldary óz-ózinen tógilip beretindey kórinetin maghan. Búl, maqtanghanym emes, taza shyndyghym. Áli kýnge deyin ózimdi sol bir zar kýiimde jýrgendey sezinemin.

- Ádebiyetti ósiretin ghylymy әdil syn. Al synsyz ósu joq desek, shygharmada әttegen-ay degen tústar kezdese me?

G.O. - Tarihy roman bolghandyqtan múnda negizinen tarihy oqighalar ghana alynghany jón. «Atameken kelbeti» atty I taraudyng «Aqshataudyng manyndaghy jer attary», «Qalghúty suretteri» taraushalary shúbalanqy. Negizgi oqighany asygha kýtip otyrghan oqyrmangha jer ataulary men ata-baba tarihy, Qalghútynyng әsem tabighatyn tәptishtep suretteu, Qalghúty men Ayagózding arghy-bergi tarihyn úzaq tanystyru jalyqtyrady. I.Jansýgirovting «Jetisu suretteri» siyaqty búl taraushalar romannan tys, jeke dara shygharma retinde berilse de bolady.

Qalghútyda Sadyq saldyrghan túnghysh mektep «Aq shkol», Shәkәrimning naghashysy saldyrghan «Aq shkoldyn» ashyluyna Alash ardaqtylary Ahan, Jaqan, Jýsipbekterdi bastap alyp kelui, Aysaman әjening kókjaldy soghyp alghany, Kýnke әpkesining Óskenbaygha kelin bolyp úzatyluy romannyng ón boyynda birneshe ret qaytalanady, solardyng bәrin bir jerde ghana aitu kerek edi. Múnday qaytalaular romannyng kólemine núqsan keltirip túr. Qalghútynyng tabighaty turaly «Qalghúty suretteri» taraushasynda aitylghan son, «Atameken kelbeti» taraushasynda jәne suretteuding basy artyq. Sol siyaqty Ayagóz suretteri men qazaqtyng arghy-bergi tarihy turaly sholular tym úzaq.

Epilogtyng on alty jyrdan túruy da qisyngha kelmeydi. Negizinen epilog qysqa da núsqa bolghany jón. Epopeyalardyng ózinde epilog 3-4 betten aspaydy. Avtordyng negizgi keyipkerlerding býgingi úrpaqtaryn tarata sóz etkisi kelgeni belgili. Biraq ol mәlimetter romannyng mindetine kirmeydi. Sondyqtan olardy týiindep, yqshamdap jetkizu kerek edi. Tarihy romanda negizgi oqighalar júp-júmyr bolyp surettelse, oqyrman yntyghyp, oqighanyng ishine enip ketedi. Al, basy artyq surtteuler oqyrmandy jalyqtyryp, negizgi oqighany úmyttyryp jiberedi.

- «Ayagóz» tarihy romany jas úrpaq boyyna tughan últyn qalay sýy kerektigin nanymdy oqighalar arqyly bayandauy oqyrmanyn bey-jay qaldyrmaydy degen senimdemin. Qazirgi úrpaqtyng boyynan qanday qasiyetterdi kórginiz keledi?

J.K. - Mening búl «Ayagóz» tarihy romanyn jazudy qolgha alghan sәtten, bizding ata-babalarymyzdyng tughan últy ýshin qanday erlikke barghandaryn qolymnan kelgenshe әr qyrynan bayandadym. Qazaq halqynyn, barsha týrik halqynyng erlik joldaryn bayanday otyryp, naqty derektermen, anyzdarmen bayandauda býgingi jas úrpaq boyyna ózining tughan últyna degen sheksiz sýiispenshilikti úyalata alsam – mende basqa arman joq der edim. Kitaptyng shyqqanyna kóp uaqyt bola qoyghan joq, baghasyn uaqyt bere jatar. Qazirding ózinde kitabymdy oqyghan oqyrmandar jaqsy pikirler aituda. Oghan dәlel, «Qazaqstan dәuiri» gazetining bas redaktory, belgili jazushy Ertay Ayghaliyúly inim, mening búl kitabym jayly óz gazetinde: «Qazaq qyrylghan qyzyl qyrghyn jayly ólenmen órilgen tarihy roman» (19/11/2020) degen taqyryppen tamasha maqala jariyalaghany belgili. Búl jay maqala emes, әdeby zertteu ghylymy enbegi dese de bolady. Sodan ba eken, osy arada Ertay inime degen rizashylyghymda shek joq ekenin basa aitqym keledi...

«Tilge jenil, jýrekke jyly tiyer» «Ayagóz» romanynyz kez kelgen oqyrmanyng birden ózine baurap alaryna senimdimiz.

Ángimelerinizge rahmet!

Qosymsha: Júmash Kenebaydyng «Ayagóz» romanyn talqylaugha qatysqan qalamgerlerge rahmet aita otyryp, biz óz tarapymyzdan mynanday baylamgha keldik. Tarihy romandy jazu barysynda avtor úzaq izdengen. Tipti ghúmyr boyy material izdegen, jiynaghan desek te bolady. Onyng ýstine jazylghan qoljazbanyng ózi shiyrek ghasyrday jatyp qalghan. Sebebi, sol oqighagha kuә bolghan kónekózder býginde aramyzda joq. Bala kezinde estigen әngimelerdi jadynda qayta janghyrtu arqyly oqighalar legi jýielengen. Tipti Ayagóz múraghatynyng órtenip ketui, tarihy qújattardyng joyylyp ketui, tarihy derekterding bolmauy kóp qiyndyq tughyzghan. Romandy alyp shyqqan – negizgi keyipkerlerding qalamgerding óz atasy men naghashy atasy boluy. Kenebay baba úrpaghyna degen qúrmet «Qaraghandybúlaq», «Aytjúmanbúlaq» degen jer ataularynan aq kórinip túr. Olay bolsa, qazaq halqy azattyq, bostandyq ýshin kýresken batyrlaryn eshqashan úmytpaq emes.

«Dóngelek stoldy dayyndaghan Janayym Aughanbayqyzy, Serjan Toqtasynúly

Abai.kz