كەنەباي جۇماش ايتجۇمانۇلى (جۇماش كوكبورى) – قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قايراتكەرى»، حالىقارالىق يۋنەسكو سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاق تەلەۆيزياسىنىڭ ارداگەرى، اقىن، قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست.

قازاق پوەزياسىنا وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا كەلگەن قازاقتىڭ تالانتتى اقىندارىنىڭ ءبىرى. ال قازاق تەلەجۋرناليستيكاسىندا ءوز قولتاڭباسىن قالىپتاستىرعان پۋبليتسيست جۋرناليست. ەندى ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە وزىندىك ۇستانىمى بار بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. ءبىر جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتتە قازاقتىڭ تالانتتى پەرزەنتى مەملەكەتشىل تۇلعا زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ جانىندا قىزمەت تە اتقاردى. وسىدان جەتى-سەگىز اي بۇرىن باسپادان شىققان تاريحي ءھام پوەتيكالىق «اياگوز» رومانىن وقىپ شىقتىق تا، سول اسەردىڭ قوزداعان قولامتاسىن وشىرمەي از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ادەبي اينالىمعا ءتۇسىپ جاتقان روماندى تالقىلاۋعا قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرلەرى پۋبليتسيست جازۋشى «زامان – قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەرتاي ايعاليدى، اقىن اۋدارماشى حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ابۋباكىر قايراندى، بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى پروفەسسور گۇلجاھان وردانى، الاشتانۋشى قالامگەر جۋرناليست، باسپاگەر قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى قىزجىبەك ابدىعاليقىزىن جانە اۆتوردىڭ ءوزىن شاقىردىق.

- اڭگىمەنى شىعارما اۆتورى جۇماش اعامىزدىڭ وزىنەن باستاساق. اعامىز وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن 70-ءتىڭ بيىك بەلەسىنە كوتەرىلدى. اعا مەرەيلى جاسىڭىز قۇتتى بولسىن. جەتپىستىڭ بيىگى قالاي ەكەن؟ تۋعان جەرىڭىز كىندىكقانىڭىز تامعان توپىراق شىعىس تۇركىستان قىزىل شەكارانىڭ ارعى بەتى دەمەسەڭىز ول دا قازاقتىڭ جەرى. بالالىق شاعىڭىز تارپاڭ تارباعاتايدىڭ تاۋلارىندا ساعىم بولىپ ساعىنىشقا اينالعان اقىننىڭ بالالىق شاعى اتاقتى حەمينگۋەي ايتقان «جازۋشى بولۋ ءۇشىن ادامنىڭ باقىتسىز بالالىق شاعى كەرەك» دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسىرەدى. ءسىز دە باقىتسىز بالالىق شاق بولماسا دا، بالالىق جاستىق شاعىڭىزدىڭ باقىتتى دا باقىتسىز تۇستارى بولعانىن ەستىدىك.

ج.ك. - ءومىر دەگەن وسى، مىنە، زىمىراپ 70-كە دە جەتتىك. راحمەت باۋىرىم!

ارتتاعى ءجۇرىپ وتكەن ءومىر جولىما قاراسام، الۋان ويعا قالامىن. شىعىس تۇركىستاندا دۇنيەگە كەلىپ، 4-سىنىپقا دەيىن سوندا مەكتەپتە وقىدىم. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسىمەن (توتە جازۋمەن) ساۋاتىمدى اشتىم. ول جىلدارى ءبىزدىڭ ۇيدە احاڭنىڭ دا، جاقاڭنىڭ دا، شاكارىمنىڭ دە اراب قارپىمەن باسىلعان كىتاپتارى، باسىلىمدارى تولىپ تۇراتىن. مەكتەپكە بارماي تۇرىپ، اكەم ايتجۇمان وسى كىتاپتاردى الدىمەن ءوزى وقىپ بەرىپ، كەيىن ءوزىم وقي الاتىن دارەجەگە جەتكەنىم ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. اكەم تۇنىمەن حيسسالار ايتاتىن. ول كىسى دومبىرانى تاماشا شەرتەتىن ەدى. ءالى ەسىمدە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بوتاگوز» رامانىن بىتىرگەن كۇنى شابىتتانىپ كەتكەن مەن: «مەن دە جازۋشى بولامىن. اياگوزگە بارامىن» دەپ جۇرتتى تاڭ قالدىرىپپىن. بۇل ارمانىم 1962 جىلى ورىندالعان ەدى...

اتام سادىق كەنەبايۇلى – وقىعان كوزى اشىق ادام بولدى. ونىڭ ۇستىنە قۇنانبايدىڭ بايبىشەسى كۇڭكە اعاناسقىزى – بىزگە ۇلى اپكە بولىپ كەلەدى (شەجىرە بويىنشا بىلاي: نايمان – قاراكەرەي – سىبان – جاڭگوبەك – سەيتەن – اعاناس –توعاناس – مەدەت – كەنەباي – سادىق – ايتجۇمان – جۇماش). كۇڭكەنىڭ تۇڭعىشى قۇدايبەردىدەن شاكارىم – بىزگە جيەن بولىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. سوندىقتان دا بولار شاكارىم قاجىنىڭ ارقاسىندا سادىق اتام سەمەيدەگى «الاشوردامەن» بايلانىستا بولعان. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى اياگوز اۋدانى اقشاتاۋ اۋىلى قالعۇتى ەلدىمەكەنىندە شامامەن 1918 جىلدارى تۇڭعىش مەكتەپ اشقان ادام – مەنىڭ سادىق كەنەبايۇلى اتام. بۇگىنگە دەيىن جۇرت «اق شكول» دەپ اتاپ كەتكەن سول مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا «الاش» سەركەلەرى: احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلات، جۇسىپبەك ايماۋىت، شاكارىم قۇدايبەردى كەلگەنىن «اياگوز» رومانىندا تولىق باياندادىم.

جاس كەزىمنەن-اق، اقىن بولۋدى ارماندادىم. اتامەكەنگە ورالعان سوڭ اتام سالدىرعان «اق شكولدى» ءوز كوزىممەن كوردىم. ول كەزدە ول مەكتەپتى ءبىزدىڭ سادىق اتامىز سالعانىن ايتۋعا بولمايتىن كەز ەدى عوي. 7-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە «التىن كۇز» دەگەن تۇڭعىش ولەڭىم اياگوز اۋداندىق «العا» گازەتىندە باسىلدى. سودان بۇگىنگە دەيىن قولىمنان قالامىم تۇسكەن ەمەس. ماعان ءبىلىم بەرگەن ۇستازدارىمنىڭ دا ەڭبەگى ەرەن بولدى. امانعازى ورىنبەك، رايسا دميتريەۆنا، كالينا (سىنىپ جەتەكشىسى), تىلەۋحان مەن سىمايىلوۆ، ت.ب. «اقشاتاۋ» ورتا مەكتەبىندە ءبىلىم بەرگەن ۇستازدارىمنىڭ مەنىڭ اقىن، جازۋشى، جۋرناليست بولۋىما سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ايرىقشا ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى.

- كوپ كەدەرگىلەرگە قاراماستان اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ جارىق كورىپ وتىرعان ءۇشىنشى كىتابىڭىز «اياگوز» تاريحي رومانىنا توقتالىپ وتسەڭىز؟ رومانداعى تراۋلاردىڭ سوڭىنداعى كورسەتپەلەرگە نازار اۋدارساق شىعارمانى جازۋعا ون جىلعا جۋىق ۋاقىتىڭىزدى جۇمساعان ەكەنسىز.

ج.ك. - سوناۋ 1986 جىلعى جەلتوقسانعا قاتىسىپ، سول تۋرالى «زابالاڭ» اتتى تاريحي داستان جازىپ، ونى المانياداعى «ازاتتىق» راديوسى ءبىر ساعاتتىق راديوينستسەنيروۆا جاساعانى، 1990 جىلى تۇڭعىش قۇرىلعان ساياسي قوزعالىس «ازاتقا» كىرگەنىم، «ازات» اتتى ەلدەگى تۇڭعىش تاۋەلسىز ساياسي گازەتتى باتىرحان دارىمبەت مارقۇم ەكەۋمىز شىعارعانىمىز، ۇنەمى ساياسي جۇيەنى سىناپ جۇرگەنىمىز – بيلىككە جاقپاعانى تاعى دا وتىرىك ەمەس. سودان بولار مەنىڭ «باستاۋ»، «اققۋ جۇرەك»، «بالاۋسا» جىر جيناقتارىمنان كەيىن جوعارى جاقتىڭ مەنىڭ كىتاپتارىمدى شىعارۋعا قۇلىقتى بولماعانى تاعى دا وتىرىك ەمەس. ولاردى مەندە قىستامادىم، ەشكىمگە جالىنبادىم. «اياگوز» تاريحي رومانى دا سونداي قيىنشىلىققا تاپ بولعانى راس. ارادا وتىز جىلدان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن مىنە، «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەپ حالىق دانالىعىندا ايتىلعانداي قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى، بەلگىلى قازاق اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە مىنا قولىڭىزداعى «اياگوز»اتتى رومانىم مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىق كورىپ وتىر. ۇلىقبەككە جانە ت.ب. تىلەكتەس ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا دا العىس ايتامىن!

- ولەڭ سوزبەن رومان جازۋ بۇرىننان بار ءداستۇر دەسەك تە، قيىننان قيىستىرىپ، كەڭ قۇلاشتى تاريحي ءھام پوەتيكالىق رومان جازۋ ءسوز جوق ۇلكەن اقىندىق تالانتتى قاجەت ەتەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى رەتىندە ۇلتتىق پوەزيامىزعا قانداي جاڭالىقتار الىپ كەلدى؟ شىعارما نەسىمەن دارالانادى؟

ەرتاي اعا، روماندى وقىپ شىقتىڭىز. ءوزىڭىزدىڭ «زامان قازاقستاندا» «قازاق قىرىلعان قىرعىن» دەگەن ماقالا جازدىڭىز، اڭگىمەنى ءوزىڭىڭىز        جالعاستىراسىز با؟

ە.ا. - مەنىڭ بىلۋىمشە بۇل شىعارما ەلىمىز تاۋەلسىزدىڭ العان وتىز جىلدان بەرى جازىلعان تۇڭعىش ولەڭ رومان. شىعارما كوتەرگەن تاقىرىبى تۇرعىسىنان تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلدىعىنا ارنالعان ۇلكەن تارتۋ دەسە دە بولعانداي. ادۋىن مىنەزدى، سوزدەرى ءمىردىڭ وعىنداي سونا-اۋ اۋمالى-توكپەلى زاماندا نامىستىڭ نايزاعايىن ويناتىپ، ۇنەمى رۋحى اسقاقتاعان بابالارىنىڭ، اكەلەرىنىڭ تامىرىمەن ساباقتاس، قانى ءبىر، جانى جايساڭ، تەكتى تۇقىم-جۇراعاتتىڭ كوزى جۇماش كەنەبايدىڭ بۇل تۋىندىسى، ولەڭمەن ورىلگەن تاريحي رومانى تىڭنان تۇرەن سالىپ سومدالعان سونى دۇنيە. نەگە بۇلاي؟ سەبەبى كوكىرەك سارايىندا قات-قات جينالعان قاندى وقيعالاردى باستان كەشكەن وت جۇرەكتى اياۋلى جاندار ونىڭ ەڭ جاقىن ادامدارى. ەس جيناپ، ەتەك جاپقاندا ولاردىڭ كورگەن، باستان كەشكەندەرىن ەستىگەن، كەكپەن سۋارىلعان جاسىرىن، قۇپيا اڭگىمەلەردى توقىعان جاندار: «ءاي، وسى بالا جەتكىزەر ءبارىن» دەپ قۇيما قۇلاق بولاشاق قالامگەرگە امانات ەتكەن. سول اماناتتى پالەڭ جىل «ارقالاپ»، جىلدار بويىنا وي قازانىندا ءپىسىرىپ، تولعانىپ، تولعاتىپ اقىرى تاريحي رومان بولىپ كەسەك دۇنيە ومىرگە كەلدى. حح عاسىردىڭ ەنشىسىندەگى وقيعالار XXI عاسىر قاقپاسىن اشقاندا العاشقى تاراۋلارى جازىلىپتى. ارينە، ول كەزدە بۇل جازعاندارى كەيىن تاريحي روماننىڭ جۇگىن كوتەرەدى دەپ ويلاماعاندا شىعار اقىنىمىز. كەيىن، اسىرەسە ون ءۇشىنشى جىلدارى قىزىل يمپەرياعا دەگەن كەكپەن سۋارىلعان جىر جولدارى «توپ-توبىمەن» دۇنيە ەسىگىن اشا باستاعان. رومانداعى تاراۋلار ءار جىلداردا جازىلعانمەن شىعارما رومانعا سۇرانىپ، ءبىرتىن بىرگە وسى ويدى بەكىتە ءتۇسىپ، كەيبىر جەرلەرىنە قايتا ءۇڭىلىپ، قايتا جازىپ وڭدەپ، شيراتىپ شابىت تۇلپارىن قامشىلاپ، سورە سىزىعىنا جاقىنداي تۇسكەن. روماندى وقىپ وتىرعاندا وسىنداي وي ارقاۋىندا بولىپ، ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ عاجايىپ دۇنيە تۋدىرعان جۇماش كوكبورى اقىننىڭ حاس شەبەرلىگىنە ءتانتى بولدىم.

گ.و. - اۆتوردىڭ «اياگوز» رومانى – قازاق ادەبيەتىندە ولەڭمەن جازىلعان تۇڭعىش رومان ەمەس. ادەبيەت تاريحىندا بۇعان دەيىن دە ولەڭمەن جازىلعان ءبىرسىپىرا روماندار بولدى. اباي قۇنانبايۇلى ا.س.پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» رومانىنداعى تاتيانا مەن ونەگيننىڭ حاتتارىن، ش.قۇدايبەردىۇلى «دۋبروۆسكي» پوۆەسى مەن «بۇرقاسىن» اڭگىمەسىن پوەزيا تىلىمەن جىرلادى. بۇل ءۇردىستى ءى.جانسۇگىروۆ پەن ق.شاڭعىتباەۆ جالعاستىرىپ «ەۆگەني ونەگين» رومانىن تولىق قازاقشالاعان بولاتىن.

بۇل قاتاردا س.تورايعىروۆتىڭ «كىم جازىقتى؟»، «قامار سۇلۋ»، س.مۇقانوۆتىڭ «زامانداس تۋرالى اڭىز»، د.ابىلەۆتىڭ «التاي جۇرەگى»، ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ «تاناكوز»، «قۇمىرسقا»، س.سماتاەۆتىڭ «جارىلعاپ باتىر» سياقتى ولەڭمەن جازىلعان روماندارى بار. وسى تۇستا ن.مىڭجانيدىڭ «تۇرمىس ءتىلشىسى»، ق.شابدانۇلىنىڭ «باقىت جولىندا» پوۆەستەرىنىڭ ولەڭمەن جازىلعانىن ەسكە الۋعا بولادى.

سەرجان تولەبي: - ءسوزىڭىزدى بولەيىن مەنىڭ جاستاۋ كەزىمدە شىڭجاڭ قازاق پوەزياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى سونداعى قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى ازىلبەك كىنازبەك ۇلىنىڭ «اققۋلار ۇشىپ بارادى» دەگەن ولەڭ رومانىن وقىپ ەدىك. ال ۇلى سابەڭنىڭ ءسابيت مۇحانوۆتىڭ «سۇلۋشاشىنىڭ» ءجونى بولەك.

ال مىنا نارىنقولدىڭ قىزىل شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى ەلدە تۋىپ وسكەن قۇلجا قالاسىندا ىلە پەدينستيتۋتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى اقىن، اۋدارماشى قۇداش سابانشىۇلى اعامىزدىڭ بەيبارىس تۋرالى ولەڭمەن كەڭ قۇلاشتى تاريحي رومان جازعانىن ەستىدىك.

ج.ك. - ءبىر جاعىنان سولاي دەسە دە بولادى. اتا-بابالارىمىز باسىپ وتكەن تار جول تايعاق كەشۋ تۋرالى، اشارشىلىق، قولدان جاسالعان قىزىل قىرعىن، ءوز قازاعىن ءوزى قىناداي قىرۋعا سەبەپ بولعان ۇلت ساتقىندارى، شولاق بەلسەندىلەر جايلى جازىلعان بۇل ەڭبەگىم وزىمە ەرەكشە ىستىق!..

ءا.ق. - جۇماش اعامنىڭ «اياگوز» دەپ اتالاتىن قوماقتى كىتابىنىڭ العاشقى بەتتەرىن اشا باستاعانىمنان-اق تاڭ قالۋمەن بولدىم. بۇل تىم اۋماقتى شىعارمانىڭ جانرىن «تاريحي رومان» دەپ اتاعانىنا تۇسىنىستىكپەن قاراسام دا، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ قازان توڭكەرىسىنەن بەرگى قايعى-قاسىرەتىن ناعىز پوەزيالىق ۇردىسپەن بەينەلەپ بەرگەن سوڭ، قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا ولەڭىمەن جازىلعان بۇل ەڭبەكتىڭ «تاريحي داستان» دەسە دە بولار ەدى. بۇل – ءوزىمنىڭ ويىم.

مەن بۇل كىتاپتى اۆتوردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ تابىسى دەر ەدىم. بۇل شىعارمانىڭ ەرەكشەلىگى قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ كولەمدى پوەما بولۋى عانا ەمەس، بۇكىل ءبىر داۋىردەگى سان قيلى وقي،الار مەن سپارىلىسقان ساياسي قىلمىستاردى ناعىز اقىندىق شەبەرلىكپەن جىرلاي بىلۋىندە، تاريحي شىندىقتان تاپجىلماي، ومىردە بولعان ادامداردىڭ تار زامانداعى تاعدىرىنىڭ ولەڭ تىلىمەن شىنايى بەينەلەنۋىندە.

- كوركەم ادەبيەتتەگى باستى فاكتور كوركەمدىك دەسەك، شىعارماداعى كوركەمدىك قۇرىلىم جاعىن، ونىڭ پوەتيكاسىن، كوركەمدىك سيپاتىن تەرەڭىرەك اشىپ كورسەتىپ بەرەسىزدەر مە؟ اۆتوردىڭ اقىندىق قيالىن، قالام قۋاتىن كورسەتە العان شىعارمانىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق قۇنى مەن ماڭىزى نەدە؟

گ.و. - قۇرىلىمى جاعىنان كەلگەندە رومان كىرىسپەدەن، نەگىزگى 14 تاراۋ مەن ەپيلوگتان تۇرادى. بۇل جاعىنان كەلگەندە قۇرىلىسىندا ايتارلىقتاي ەرەكشەلىك جوق.

فولكلورلىق سارىنداردىڭ ءبىرى – ەرتەگىلىك موتيۆتەر بولسا، «ەر توستىك» اڭگىمەسىندەگى پەرىنىڭ قىزى بەكتورى – قازىرگى ادەبيەتتە جاڭاشا سيپات الىپ جۇرگەن ميفتىك كەيىپكەر. وسى قاتاردا ت.اسەمقۇلوۆتىڭ «بەكتورىنىڭ قازىناسى»، ب.سارىبايدىڭ «پەرىنىڭ قىزى بەكتورى» اڭگىمەلەرى مەن ج.اسكەربەكقىزىنىڭ «پەرىنىڭ قىزى بەكتورى» ولەڭدەرىن اتاۋعا نەگىز بار. اتالعان روماننىڭ «پەرىنىڭ قىزى بەكتورى» تاراۋىندا سادىق پەن پەرىنىڭ قىزى بەكتورى اراسىنداعى ماحابباتتان ميستيكالىق سارىنمەن جازىلعان ەرتەگىلىك ءموتيۆتى كورۋگە بولادى. جازۋشى دەمونولوگيالىق كەيىپكەردى (پەرىنىڭ قىزى بەكتورى) سادىقتىڭ بولاشاعىن بولجاۋ ءۇشىن العان. بەكتورىنىڭ ءسوزى ادامدارعا ۇقسامايتىن پەرىلەردىڭ الەمىنەن حابار بەرەدى. ولاردىڭ ادامدارمەن بىرلەسە ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس، پەرىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى وزگەشە. سوندىقتان دا سادىق پەن بەكتورى باس قوسا المايدى.

سونىمەن بىرگە جازۋشى باتا، وسيەت، ءتۇستى ادەبي ءادىس رەتىندە پايدالانعان. ءتۇستى ايان رەتىندە قولدانسا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، شاكارىمنىڭ، باسقا دا اقساقالداردىڭ ءار ءىستىڭ باسىندا سادىققا باتا بەرۋى، سادىق اتاسىنىڭ تۇسىنە كىرىپ، بالاسىنا وسيەت ايتۋى – وسىنداي مىسالداردىڭ كورىنىسى.

ە.ا. - بۇل ءوزى «تىڭنان تۇرەن سالعان» شىعارما. قىزىلداردىڭ، قىزىل يمپەريانىڭ، ماسكەۋدىڭ قازاق حالقىنا جاساعان سوزبەن جەتكىزە المايتىن زور قياناتىن ءبىز ءالى دە سىيپاي قامشىلاپ، ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە جەتكىزە الماي كەلەمىز. «باندىلار، باسماشىلار، باي-ماناپتار» دەپ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ءوزىمىز جەك كورىپ ايتقان ءسوز تىركەستەرى ءالى دە بولسا سول قارا بوياۋىن جوعالتپاي كەلەدى. سەبەبى ءالى دە ءبىزدىڭ كوكىرەگىمىزدە ۇرەي، قورقىنىش بار. جۇماش كوكبورى وسى تاريحي رومانىندا سول ۇرەيدى، قورقىنىشتى نايزاعاي قىلىش-قالامىمەن سەرپىپ، شىنايى دۇنيە تۋدىرا بىلگەن.

وققا ۇشقان، يتجەككەنگە ايدالعان، دارعا اسىلعان، اشتىقتان ولگەن ميلليونداردىڭ ءبىرى، قازاقتىڭ باتىرى، ۇلت قاھارمانى، السىزدەردىڭ قورعانىشى. سادىق كەنەبايۇلىنا تۋعان جەردەن وسىلاي توپىراق بۇيىرماپتى. ولەڭمەن ءورىپ، جۇرەكپەن تەربەپ جازىپ، دۇنيەگە كەلتىرگەن «اياگوز» تاريحي رومانىنىڭ ءاربىر قارپىن، ءاربىر جولى مەن شۋماعىن، 15 تاراۋىن، ءتۇيىنى مەن ەپيلوگىن شىنىندا دا جاي كوزبەن ەمەس، تەرەڭ سەزىممەن وقيسىڭ.

ءا.ق. - مەن جۇماش كەنەباي دەگەن اقىندى جاس كەزىمنەن بىلەمىن. «اققۋلار جۇرەك جاسايدى» دەگەن كىتابى شىققاندا، سوعان شىن ءسۇيسىنىپ، ءوز پىكىرلەرىمدى اۆتورعا ايتقانىم دا ەسىمدە. بۇل ناعىز ليريك اقىن ەدى. ەندى، مىنە، ەپيك اقىن رەتىندە كورىنىپ وتىر. الايدا، ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن، جۇرەك ءلۇپىلىن جەتكىزۋدەگى سەزىمتالدىعى وسى شىعارمادان دا انىق كورىنىپ تۇر. بۇل شىعارمادا قازاق ولەڭىنە ءتان ولشەمدەردىڭ ءبارى كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار، بۇل اقىن وسى شىعارماسىندا شۇرايلى ءتىل مەن تەرەڭ تەبىرەنىستەن دە ەشقانداي اۋىتقىماعان.

- نەگىزى شىعارما ازاتتىق تاقىرىبىنا، الاش ارداقتىلارىنىڭ رۋحىنا ارنالعان تۋىندى. روماندا باستان-اياق، الاششىلدىق رۋح العا شىعىپ وتىرادى. شىعارمانى وقىپ بولعاندا ولجاس اعامىزدىڭ (سۇلەيمەنوۆتىڭ) اتاقتى «كوتەرىل قىپشاق» دەگەن ولەڭى تىلىمە ورالدى.

ە.ا. - وتكەن حح عاسىر قازاق ءۇشىن ءوشىپ كەتە جازداعان، قايتادان ەس جيىپ، جەلتوقساندا رۋحى اسپانداعان قيلى تاعدىرلى عاسىر ەدى. ولەڭمەن ورىلگەن بۇل رومانعا وسى عاسىردىڭ 1917 – 1952 جىلدارى ارالىعىندا قولدارىنا قارۋ الىپ، كەڭەستىڭ قىزىل قىرعىنعا قارسى شىققان جانە وسى جولدان كوزدەرى جۇمىلعانشا تايماعان، ەسىمدەرى اياگوز، سەمەي وڭىرلەرىنە ءمالىم بولعان ناعىز ۇلت قاھارماندارى – سادىق كەنەبايۇلى، ونىڭ اسىل جارى بيشان كەنەبايكەلىنى، ورىنبەك بۇرشاقبايۇلى، احمەت جۇماتايۇلى ۇلتى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسكەن، اياگوزدىڭ اقشاتاۋ اۋىلىنىڭ قاسىنداعى قالعۇتىداعى سادىق كەنەبايۇلىنىڭ كۇشىمەن سالىنعان «اق شكول» مەكتەبىنە اق باتالارىن بەرگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلات، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى سياقتى «الاش» كوسەمدەرى جانە ەسىمدەرى قالىڭ جۇرتقا ونشا ءمالىم ەمەس، قازاقتان شىققان اسىل ازاماتتاردىڭ باستارىنان كەشكەن قاندى وقيعالار ارقاۋ بولعان. بۇل كىتاپ دەرەكتىلىگىمەن قۇندى. ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەر اتىمەن جوق. جۇماش كەنەباي قارتتاردان ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن، كوكىرەگىنە جىلدار بويى توقىعان، ءسويتىپ جانارتاۋ بولىپ جالىنداپ سىرتقا جىر بولىپ توگىلگەن، جاڭا تىڭ دۇنيە.

گ.و. - روماندا الاش رۋحىنىڭ باسىم بولاتىنى – نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ كەڭەس وكىمەتىن مويىنداماۋى. الاش قايراتكەرلەرى دە كەڭەستىك جۇيەگە باسى ءبۇتىن قارسى بولدى، سوندىقتان ولاردى ءتۇپ تۇقيانىمەن جويىپ جىبەردى. بيلىك ءۇشىن كوزى قاراقتى ادامدار جاڭا قوعام ىسىنە كەدەرگى بولعاندىقتان، ولاردى اسىپ، اتىپ، جەر اۋدارىپ جىبەرۋ ءتيىمدى ەدى. ونى بىلاي سۋرەتتەيدى:

كىلەڭ تىڭشى، ساقتىقتارى – ساۋىسقان،
ساۋ ادامدار، تەرگەۋدەن سوڭ، «اۋىسقان...»
ەسى دۇرىس، وقىعانىن قازاقتىڭ
ءبىرىن قويماي، سوتتاپ، اتىپ، تاۋىسقان.

سادىق، ورىنبەك، احمەت، قامزاباي، كارىم سياقتى باتىرلاردىڭ 13 جىل اتتان تۇسپەي، بەلىن شەشپەي، تاۋ-تاستى پانالاپ قىزىلدارمەن شايقاسۋى – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارمان-ماقساتتارىنىڭ جالعاسى ەدى. ولار تۋعان جەرىن كىرمەلەردىڭ يەمدەنۋىنەن قورىقتى، ولاردىڭ تابانىن كىندىك كەسكەن جەرىنە تيگىزگىسى كەلمەدى. ونى «قىزىل قىرعىن»، «قىزىل كەرۋەن قورشاۋدا...»، «ارتەلدەگى» اڭگىمە»، ت.ب. تاراۋشالاردان وقۋعا بولادى.

ءا.ق. - سەرجان ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي، بۇل تاريحي روماننىڭ ونە بويىنان الاششىلدىق رۋح اڭقىپ تۇرادى. وقىعان ادامدار بايقار، كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى.

- قىزجىبەك حانىم الاش تاقىرىبىن جازىپ جۇرگەن قالامگەر ءارى كىتاپتىڭ رەداكتورى رەتىندە ءسىز نە ايتار ەدىڭىز؟

جالپى بۇل كىتاپ 15 تاراۋدان تۇرادى. 576 بەتتىك كوركەم رومان. ۇزاق جىلدار بويى تىنباي ىزدەنگەن ەڭبەكپەن شىعارماشىلىق ادامعا ءتان تاباندىلىقتىڭ ناتيجەسى بۇل. يا، تاپ-تازا ولەڭ سوزبەن جازىلعان رومان، ءارى الاش رۋحىن اسقاقتاتقان شىعارما. كىتاپتىڭ رەداكتسيالىق جۇمىسى بارىسىندا، شىعارمادا باياندالاتىن حح عاسىر باسىنداعى تاريحي وقيعالار، ءبىر اۋلەتتىڭ باسىنان كەشكەن الماعايىپ تاعدىرلار توڭىرەگىندە ءوربيدى. شىعارماداعى باستى كەيىپكەرلەر سادىق كەنەباي دا، احمەت جۇماتاي دا الاشتىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن كەشەگى الاش ارىستارىمەن سەرىكتەس، تاعدىرلاس بولعان تاريحي تۇلعالار بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ تاعدىر-تالايىن بەينەلەگەن الاش تاريحى ءھام شىعىس تۇركىستان تاريحىنىڭ شىندىعىن، سول تۇستاعى تاريحي جاعداي ءبىر ءداۋىردىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن شىعارماداعى باستى كەيىپكەردىڭ تاعدىر-تالايى بەينەسى ارقىلى كورسەتىلەدى، ءارى ونى «ولەڭ سوزبەن قيىننان قيىستىرىپ» كوركەم پوەتيكالىق دەڭگەيدە جىرلاۋى. وزدەرىڭىز ايتقانداي ولەڭ سوزبەن رومان جازۋ، وندا دا كەڭ قۇلاشتى پوەتيكالىق ھام تاريحي دۇنيە جازۋ، تاۋەلسىزدىك جىرلارىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتىستىگى دەۋگە بولادى. بۇل ءبىر. ەكىدەن اركىمنىڭ قولى بارا الماي جۇرگەن ازاتتىق تاقىرىبىنا، الاش تاقىرىبىنا بارۋى. سول ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا پاتريوتتىق، ەلدىك، ۇلتتىق سانانى سىڭىرۋگە، تاۋەلسىزدىكتى، ازاتتىق رۋحتى سەزىندىرۋ، ساناسىنا ءسىڭىرۋ، تاعى ءبىر بايقاعانىمىز تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىقتىڭ ۇيلەسىمىن تابۋى. ارينە تاريحي شىندىقتى ءبىر ءداۋىردىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن پوەتيكالىق دەڭگەيگە كوتەرىپ جازۋى، ۇلكەن اقىندىق تالانتتىڭ قالام قۋاتىنىڭ كورىنىسى دەر ەدىم.

- بۇل ءوزى تاريحي ءھام پوەتيكالىق شىعارما. شىعارمادا تاريحي وقيعالار مەن ونداعى شىندىق قانشالىقتى اشىلعان. كوتەرگەن تاقىرىبى تۇرعىسىنان شىعارما ءوزىنىڭ كونتسەپتسياسىن قانشالىقتى الىپ شىقتى دەپ ويلايسىزدار؟

گ.و. اۆتور شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى اياگوز، قالعۇتى وزەنىنىڭ بويىنداعى اقشاتاۋدا وتكەن تاريحي وقيعالارعا جان بىتىرگەن. كەنەبايۇلى سادىقتىڭ قالعۇتىدا مەكتەپ سالدىرۋى، سادىق، احمەت، ورىنبەك سياقتى باتىرلاردىڭ قىزىلداردى مويىنداماي 13-14 جىل اتتان تۇسپەي ولارمەن كۇرەسۋى، اقسۋات پەن اياگوزدىڭ اراسىن جاۋدان قورعاپ تورۋىلداۋى، ولاردىڭ اباقتى مەن تۇرمەنىڭ ازابىن تارتۋى، قازاقتىڭ اشارشىلىققا ۇشىراپ شۇبارتاۋ، اياگوزدى ولىك قاپتاۋى، الاكولدە قىزىلداردىڭ قازاقتاردى قىرىپ سالۋى، شاكارىمدى قاراسارتوۆتىڭ اتىپ، قۇدىققا تاستاپ كەتۋى، شاكارىم قاجىنىڭ بالاسى زياتتى سادىققا اماناتتاپ، ارعى بەتكە كەتۋگە كەڭەس بەرىپ اق باتاسىن جولداۋى، كومسومول قاتارىندا بولعان ءۋايزا مەن تولەۋحاندى وزدەرى قۇرعان وكىمەتتىڭ بىرنەشە جىلعا سوتتاپ جىبەرۋى، قازاق دالاسىن ورىستاردىڭ يەمدەنۋ، شەكارا اسقانداردىڭ وتىز جىلدان سوڭ ات باسىن تۋعان جەرگە تىرەۋى سياقتى تاريحي شىندىقتار روماندا كوركەم شەشىمىن تاپقان.

بار مالىن، دۇنيە مۇلكىن قىزىلدارعا قالدىرىپ، تۋعان جەردەن ۇدەرە كوشكەن ەلدىڭ اقجايلاۋ مەن ساندىقتاس، قالعۇتى مەن دونەنباي، اياگوزبەن قوشتاسۋى وڭاي بولعان جوق. ازىپ-توزعان، اياگوز جاقتان ءىلبىپ كەلە جاتقان قارالى كوشتى الاكولدە قىزىلداردىڭ ەكى وقشاشارمەن (پۋلەمەت) قىرىپ سالعانىن اقىن بىلاي سۋرەتتەيدى:

تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپتى ولىكتەر،
وققا ۇشادى، ءبىر كەزدەگى ەرىكتى ەل.
اتىپ جاتىر، اتىپ جاتىر، توقتاماي،
بۇل قىزىلدار – قىزىل قانعا جەرىكتەر.

ارعى بەتكە ءوتىپ كەتكەن احمەت، سادىق، ورىنبەكتەر قايتا كەلىپ، جاۋ قولىنا تۇسكەن تۇتقىنداردى ولىمنەن قۇتقارادى. ولار شاۋەشەكتە جەر ەمشەگىن ەمگەن سادىق پەن ءبيشاندى قىزىلدار ازاپتاپ ولتىرسە، 1952 جىلى احمەتتى اياگوزگە الىپ كەلىپ، 25 جىلعا سوتتاۋى، كارلاگ-تا ءجۇرىپ بەلگىسىز ءولىم قۇشۋى تاريحي شىندىقپەن ۇيلەسىپ تۇر.

قارابۋرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تىرشىلىك ەتكەن قازاقتاردىڭ بار ويى اياگوزدە ەدى. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىن تىڭداعان سايىن تۋعان جەرگە، ەلگە دەگەن ساعىنىشتارى كۇشەيە بەردى. تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش پەن شەكسىز ماحاببات ولاردى 1962 جىلى ەلگە قايتا الىپ كەلدى.

ءا.ق. - وسى شىعارماسىن جازۋ ۇستىندە، جازباي تۇرىپ تا جۇماش كەنەبايدىڭ قاجەتتى ماتەريالداردى جەتكىلىكتى تۇردە جيناقتاعانى كورىنىپ تۇر. ونىڭ بۇل ىسكە جان-تانىمەن كىرىسكەنى سونشالىق – سول ماتەريالداردىڭ ءبارىن ورىن-ورنىنا ورنالاستىرۋ جاعىن دا كامىل ويلاستىرعان. سوندىقتان بولار، كىتاپتى وقىپ وتىرعاندا، ەشقانداي اۋا جايىلۋدى، بۇلىڭعىرلىققا ۇرىنۋدى بايقامايمىز. ارتىق اسىرەلەۋگە بارمايدى، شىندىقتان اۋىتقىمايدى.

ە.ا. - رومانداعى وقيعالار نەگىزىنەن اياگوزدە، اقشاتاۋدا، سەمەيدە، شىڭعىستاۋدا، بارشاتاستا، الاكولدە، الماتىدا، قالعۇتىدا، شىعىس تۇركىستاننىڭ شاۋەشەك، شاعانتوعاي، قارابۋرا، قۇلىستاي، ت.ب. جەرلەرىندە وتەدى. كىتاپتىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى سادىق كەنەبايۇلى قىزىلدار قولىنان شىعىس تۇكىستاندا اسقان قاتىگىزدىكپەن ءارى ايۋاندىقپەن ولتىرىلسە، ونىڭ قۇداسى ءارى قارۋلاس سەرىگى احمەت جۇماتايۇلى، كەڭەستىك قىزىل تىڭشىلار تاراپىنان قارابۋرادا ۇستالىپ، اياگوزدە سوتتالىپ، اۋەلى ءولىم جازاسىنا، كەيىن 25 جىلعا كەسىلىپ، قاراعاندىداعى الەمگە ايان كارلاگ لاگەرىندە بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمادى.

وقىرماندى اقىننىڭ ءاربىر ءسوزى، شۋماعى، ءاربىر تاراۋى جاسىنداي جارقىلداپ حح عاسىر باسىنداعى قازاق ەلىنىڭ تاريحي وزگەرىستەرىنە، وقيعالارىنا جەتەكتەپ اپارىپ، ونداعى الماعايىپ كەزەڭدەگى اق پەن قىزىل قىرعىنى، بايلاردى تاركىلەۋ، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، نكۆد اباقتىلارىنداعى ادام جانى توزگىسىز ازاپتاۋلار، شولاق بەلسەندىلەردىڭ ساتقىندىعى مەن قانىپەزەرلىگىنە كۋا ەتەدى، اشىندىرادى، كوزدەرىنە جاس العىزادى. تاريح قاتپارىن اقتارىپ، قايماعىن سىپىرىپ وقىرمانعا ۇسىنعان بۇل روماندا سان-سان تاقىرىپتاردى قاۋزاۋعا بولادى. ماسەلەن سامساعان جەر اتاۋلارىن جاۋدىرەتىپ، مولدىرەتىپ جەتكىزگەن اقىننىڭ بىلگىرلىگىنە، بىلىكتىلىگىنە ءتانتى بولاسىڭ. ءان، جىر جانە ءانشى، جىرشىلار لەگى وزىنشە ءبىر كەرۋەن.

گ.و. - مازمۇنى جاعىنان كەلگەندە شىعارمادا جاڭاشىلدىق بار. حح عاسىرداعى ۇلت قاسىرەتىنە اينالعان سان الۋان تاريحي وقيعالار تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قانشاما شىعارماعا ارقاۋ بولدى. جازۋشىنىڭ «اياگوز» رومانىنا حح عاسىر باسىنداعى اياگوز وڭىرىندەگى قارالى وقيعالار نەگىز بولعان. اۆتور ەكى داۋىردەگى ەكى ەلدىڭ وزبىرلىعىن كورگەن كەنەبايدىڭ سادىعى، جۇماتايدىڭ احمەتى، بۇرشاقبايدىڭ ورىنبەگى باسىنان وتكەن تاقسىرەتىمەن كۇللى قازاق بالاسىنىڭ  قاسىرەتىن كورسەتكەن. حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى سان الۋان تاريحي دا قاندى وقيعالارعا تولى بولدى. 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس، قازان توڭكەرىسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، جەكە باسقا تابىنۋدىڭ سالدارىنان جاپپاي قۋدالاۋ – قازاق تاريحىندا قارا ارىپپەن جازىلعان قاسىرەتتەر. وسى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعان كەيىپكەرلەردىڭ شاۋەشەكتەن پانا ىزدەۋى، جات جەردە كورگەن قۇقايى – قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن قاسىرەتتەر بولسا، اۆتور وسى قاندى وقيعالارعا جان ءبىتىرىپ، قازىرگى قازاق ادەبيەتىن تاريحي وقيعالارمەن، ۇلتتىق قاھارماندارمەن تولىقتىرىپ وتىر.

ە.ا. - جۇماش كەنەبايدىڭ قوس اتاسى دا سونا-اۋ ناۋبەت جىلدارىندا قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرە جازداعان قىزىل يمپەرياعا قارسى جان-تانىمەن سوعىسقان. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ون ءۇش جىل قاتارىنان كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا قىزىلدىڭ بەس قارۋىن اسىنعان قالىڭ اسكەرمەن شايقاسقان، اتاقتى، ءسويتىپ ۇرەيلى، قورقىنىشتى «باندى» اتانعان. تالاي جاۋىن جەر جاستاندىرعان مۇنداي باتىرلارىمىزدى ەل نازارىنا ۇسىنۋ، تانىستىرۋ، ۇلگى-ونەگە ەتۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سەبەبى ءبىز قىزىل يدەولوگيامەن ۋلانعانىمىز سونشاما، كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كەلگەندەردى جەك كوردىك. ولاردى جەككورىنىشتى ەتكەن، ءوز اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن ساتقىندىققا بالاتقان، «اۋىستىرتقان» نە دەگەن شەبەر يدەولوگيا دەسەڭشى!

- «اعا» روماندى جازۋ بارىسىندا تاريحي ارحيۆتەرگە وتىردىڭىز با؟ وندا باستى كەيىپكەرلەر سادىق كەنەبايدىڭ شىعىس تۇركىستانداعى ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى قانشالىقتى دەرەكتەر ساقتالىپتى؟ وتاندىق ارحيۆ كەردەشى بۇل تۋرالى قاراعاندىداعى اتاقتى كارلاك لاگەرىنىڭ قۇنى احمەت جۇماتايۇلى تۋرالى ايتۋعا دا بولاتىنداي.

ج.ك. - 1975 جىلى رەسپۋبليكالىق «ءبىلىم» قوعامىندا مۇحامەتقازى ءتاجين (مارات ءتاجيننىڭ اكەسى) اعانىڭ قول استىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە كەڭسەدە جالعىز وتىرعان كەزىمدە ءبىر ورىس ازاماتى كىرىپ كەلىپ، ءوزىنىڭ كگب مايورى يۆانوۆ ەكەنىن ايتىپ، مەنىمەن ءبىراز اڭگىمەلەسكەن. كەلۋ سەبەبى – مەنى كگب-عا قىزمەتكە شاقىرۋ ەكەن. سادىق اتامنىڭ، ناعاشى احمەت اتامنىڭ قىزىلدار قولىنان ولتىرىلگەنىن جاقسى بىلەتىن مەن بىردەن باس تارتىپ ەدىم، قازاقشاعا سۋداي الگى مايور يۆانوۆ سادىق اتامنىڭ سوۆەت وكىمەتىنە جاۋ بولعانىن، تالاي قىرعىن جاساعانىن، 1944 جىلى شىعىس تۇركىستاننان اۋىر جارالانىپ كەلىپ، وسى الماتىدا ەمدەلگەنىن، قىزىل وكىمەتپەن قىزمەت ىستەۋگە كەلىسكەنىن ايتىپ، «سادىق كەنەبايۇلى» دەگەن جازۋى بار ءىستى ماعان كورسەتكەن. سۇراپ ەدىم، قىزمەتكە كەلىسسەم ءبارىن كورسەتەتىنىن ايتقان. مەن كەلىسپەدىم. اڭگىمە وسىمەن اياقتالعان.

ايتپاقشى، «قاينار» باسپاسىندا قىزمەتتە جۇرگەنىمدە اقكول وتارباەۆ اعامنىڭ ايتۋىمەن پارتياعا وتپەك بولعانىمدا، تەكسەرۋشىلەر سادىق اتامنىڭ قىزىلدىڭ جاۋى بولعانىن الدىما تارتىپ، پارتياعا قابالداماي قويعانى – تاعى دا راس وقيعا. «اياگوز» رومانىن جازۋ كەزىندە كگب-عا بارىپ، اتام جايلى دەرەكتەر سۇراستىرىپ ەدىم، مەنى جولاتپادى. الماتى مەن سەمەي مۇراعاتى دا رۇقسات بەرمەدى. ولار ءىستىڭ ءبارى «ماسكەۋدە، نكۆد مۇراعاتىندا» دەپ قۇتىلدى. ال، اياگوز مۇراعاتى 1990 جىلى تۇگى قالماي ورتەنىپ كەتكەن. بىرەۋلەر قاساقانا ورتەپ جىبەرگەن دەيدى بىلەتىندەر...

ونىڭ ۇستىنە «اياگوز» رومانىن تۇتاستاي پوەزيا ۇلگىسىمەن جازعان سوڭ، وعان قارا سوزبەن جازىلعان دەرەكتەردى كىرگىزىپ جاتۋدى وزىمە ارتىق دەپ سانادىم. وزىمنەن كەيىنگى ۇرپاقتارىمنىڭ ءبىرى مۇراعاتتاردى اقتارىپ، ىزدەستىرەر دەگەن ءۇمىتىم دە جوق ەمەس...

- قازاق ەلىندەگى تاريحي وزگەرىستەر، اق پەن قىزىل قىرعىنى، اشارشىلىق، اق پەن قىزىل اباقتىلارىنداعى ادام توزگىسىز ازاپتاۋلار، شولاقبەلسەندىلەر ساتقىندىعى، ت.ب. وقيعالار روماننىڭ باس كەيىپكەرلەرى: سادىق كەنەبايۇلى، ناعاش اتام احمەت باتىر جۇماتايۇلى، اتامىزبەن ءبىر ساپتا بولعان ورىنبەك بۇرشاقبايۇلى، «الاش» سەركەلەرى احان مەن جاقان، جۇسىپبەك جانە شاكارىم سىندى ۇلى تۇلعالار توڭىرەگىندە ءوربيدى. تاريحي رومان جازۋ قانشالىقتى قيىندىق تۋدىردى؟

ج.ك. - اتامەكەنىمىزگە ورالعاننان كەيىن وسىنداعى كوزى ءتىرى ادامدار مەنىڭ سادىق اتام تۋرالى نەبىر حيكايالاردى ماعان وڭاشادا سىر عىلىپ ايتاتىن. سونىڭ ءبارىن زەردەمە ءتۇيىپ ءوستىم. رومانداعى ءۋايزا قارت، ورىنبەك بۇرشاقباەۆ، ايتقازى اقساقال، ساۋكەن قازىحانوۆ، قامزاباي جاقياۇلى، كارىم اتا، ت.ب. اقشاتاۋ اۋىلىنىڭ شەجىرە قارتتارى مۇمكىندىك بولا قالسا، سادىق اتام باسىنان كەشكەن الۋان وقيعالاردى جىر قىلىپ ايتاتىن. قامزاباي اقساقالدىڭ: «سادىق اتالارىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ قوبىلاندىسى مەن الپامىسى ەدى عوي!..» دەگەن سوزدەرى جادىمدا قاتتى ساقتالىپتى.

ءوز باسىم بۇل «اياگوز» رومانىن ەش قيىندىقسىز جازىپ شىقتىم دەسە دە بولادى. «اقىنعا قارا سوزدەن ولەڭ وڭاي» دەپ، بۇل كىتاپتى ولەڭمەن جازۋىما جول سىلتەگەن اياگوز اۋدانىڭ بۇرىنعى اكىمى، جاقسى اعا امانگەلدى كەرىمتاەۆ بولعانىن نەسىنە جاسىرايىن. شىنىندا دا وسى ەڭبەكتى جازۋ كەزىندە قولىما قالام السام بولدى، جىر جولدارى ءوز-وزىنەن توگىلىپ بەرەتىندەي كورىنەتىن ماعان. بۇل، ماقتانعانىم ەمەس، تازا شىندىعىم. ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىمدى سول ءبىر زار كۇيىمدە جۇرگەندەي سەزىنەمىن.

- ادەبيەتتى وسىرەتىن عىلىمي ءادىل سىن. ال سىنسىز ءوسۋ جوق دەسەك، شىعارمادا اتتەگەن-اي دەگەن تۇستار كەزدەسە مە؟

گ.و. - تاريحي رومان بولعاندىقتان مۇندا نەگىزىنەن تاريحي وقيعالار عانا الىنعانى ءجون. «اتامەكەن كەلبەتى» اتتى ءى تاراۋدىڭ «اقشاتاۋدىڭ ماڭىنداعى جەر اتتارى»، «قالعۇتى سۋرەتتەرى» تاراۋشالارى شۇبالاڭقى. نەگىزگى وقيعانى اسىعا كۇتىپ وتىرعان وقىرمانعا جەر اتاۋلارى مەن اتا-بابا تاريحى، قالعۇتىنىڭ اسەم تابيعاتىن تاپتىشتەپ سۋرەتتەۋ، قالعۇتى مەن اياگوزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ۇزاق تانىستىرۋ جالىقتىرادى. ءى.جانسۇگىروۆتىڭ «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» سياقتى بۇل تاراۋشالار روماننان تىس، جەكە دارا شىعارما رەتىندە بەرىلسە دە بولادى.

قالعۇتىدا سادىق سالدىرعان تۇڭعىش مەكتەپ «اق شكول»، شاكارىمنىڭ ناعاشىسى سالدىرعان «اق شكولدىڭ» اشىلۋىنا الاش ارداقتىلارى احاڭ، جاقاڭ، جۇسىپبەكتەردى باستاپ الىپ كەلۋى، ايسامان اجەنىڭ كوكجالدى سوعىپ العانى، كۇڭكە اپكەسىنىڭ وسكەنبايعا كەلىن بولىپ ۇزاتىلۋى روماننىڭ ءون بويىندا بىرنەشە رەت قايتالانادى، سولاردىڭ ءبارىن ءبىر جەردە عانا ايتۋ كەرەك ەدى. مۇنداي قايتالاۋلار روماننىڭ كولەمىنە نۇقسان كەلتىرىپ تۇر. قالعۇتىنىڭ تابيعاتى تۋرالى «قالعۇتى سۋرەتتەرى» تاراۋشاسىندا ايتىلعان سوڭ، «اتامەكەن كەلبەتى» تاراۋشاسىندا جانە سۋرەتتەۋدىڭ باسى ارتىق. سول سياقتى اياگوز سۋرەتتەرى مەن قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحى تۋرالى شولۋلار تىم ۇزاق.

ەپيلوگتىڭ ون التى جىردان تۇرۋى دا قيسىنعا كەلمەيدى. نەگىزىنەن ەپيلوگ قىسقا دا نۇسقا بولعانى ءجون. ەپوپەيالاردىڭ وزىندە ەپيلوگ 3-4 بەتتەن اسپايدى. اۆتوردىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىن تاراتا ءسوز ەتكىسى كەلگەنى بەلگىلى. بىراق ول مالىمەتتەر روماننىڭ مىندەتىنە كىرمەيدى. سوندىقتان ولاردى تۇيىندەپ، ىقشامداپ جەتكىزۋ كەرەك ەدى. تاريحي روماندا نەگىزگى وقيعالار جۇپ-جۇمىر بولىپ سۋرەتتەلسە، وقىرمان ىنتىعىپ، وقيعانىڭ ىشىنە ەنىپ كەتەدى. ال، باسى ارتىق سۋرتتەۋلەر وقىرماندى جالىقتىرىپ، نەگىزگى وقيعانى ۇمىتتىرىپ جىبەرەدى.

- «اياگوز» تاريحي رومانى جاس ۇرپاق بويىنا تۋعان ۇلتىن قالاي ءسۇيۋ كەرەكتىگىن نانىمدى وقيعالار ارقىلى بايانداۋى وقىرمانىن بەي-جاي قالدىرمايدى دەگەن سەنىمدەمىن. قازىرگى ۇرپاقتىڭ بويىنان قانداي قاسيەتتەردى كورگىڭىز كەلەدى؟

ج.ك. - مەنىڭ بۇل «اياگوز» تاريحي رومانىن جازۋدى قولعا العان ساتتەن، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ تۋعان ۇلتى ءۇشىن قانداي ەرلىككە بارعاندارىن قولىمنان كەلگەنشە ءار قىرىنان باياندادىم. قازاق حالقىنىڭ، بارشا تۇرىك حالقىنىڭ ەرلىك جولدارىن بايانداي وتىرىپ، ناقتى دەرەكتەرمەن، اڭىزدارمەن بايانداۋدا بۇگىنگى جاس ۇرپاق بويىنا ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتى ۇيالاتا السام – مەندە باسقا ارمان جوق دەر ەدىم. كىتاپتىڭ شىققانىنا كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق، باعاسىن ۋاقىت بەرە جاتار. قازىردىڭ وزىندە كىتابىمدى وقىعان وقىرماندار جاقسى پىكىرلەر ايتۋدا. وعان دالەل، «قازاقستان ءداۋىرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، بەلگىلى جازۋشى ەرتاي ايعاليۇلى ءىنىم، مەنىڭ بۇل كىتابىم جايلى ءوز گازەتىندە: «قازاق قىرىلعان قىزىل قىرعىن جايلى ولەڭمەن ورىلگەن تاريحي رومان» (19/11/2020) دەگەن تاقىرىپپەن تاماشا ماقالا جاريالاعانى بەلگىلى. بۇل جاي ماقالا ەمەس، ادەبي زەرتتەۋ عىلىمي ەڭبەگى دەسە دە بولادى. سودان با ەكەن، وسى ارادا ەرتاي ىنىمە دەگەن ريزاشىلىعىمدا شەك جوق ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى...

«تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەر» «اياگوز» رومانىڭىز كەز كەلگەن وقىرمانىڭ بىردەن وزىنە باۋراپ الارىنا سەنىمدىمىز.

اڭگىمەلەرىڭىزگە راحمەت!

قوسىمشا: جۇماش كەنەبايدىڭ «اياگوز» رومانىن تالقىلاۋعا قاتىسقان قالامگەرلەرگە راحمەت ايتا وتىرىپ، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان مىنانداي بايلامعا كەلدىك. تاريحي روماندى جازۋ بارىسىندا اۆتور ۇزاق ىزدەنگەن. ءتىپتى عۇمىر بويى ماتەريال ىزدەگەن، جيناعان دەسەك تە بولادى. ونىڭ ۇستىنە جازىلعان قولجازبانىڭ ءوزى شيرەك عاسىرداي جاتىپ قالعان. سەبەبى، سول وقيعاعا كۋا بولعان كونەكوزدەر بۇگىندە ارامىزدا جوق. بالا كەزىندە ەستىگەن اڭگىمەلەردى جادىندا قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى وقيعالار لەگى جۇيەلەنگەن. ءتىپتى اياگوز مۇراعاتىنىڭ ورتەنىپ كەتۋى، تاريحي قۇجاتتاردىڭ جويىلىپ كەتۋى، تاريحي دەرەكتەردىڭ بولماۋى كوپ قيىندىق تۋعىزعان. روماندى الىپ شىققان – نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ قالامگەردىڭ ءوز اتاسى مەن ناعاشى اتاسى بولۋى. كەنەباي بابا ۇرپاعىنا دەگەن قۇرمەت «قاراعاندىبۇلاق»، «ايتجۇمانبۇلاق» دەگەن جەر اتاۋلارىنان اق كورىنىپ تۇر. ولاي بولسا، قازاق حالقى ازاتتىق، بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلارىن ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەس.

«دوڭگەلەك ستولدى دايىنداعان جانايىم اۋعانبايقىزى، سەرجان توقتاسىنۇلى

Abai.kz