«Jenis kýni kerek pe? Eger kerek bolsa, ol qay kezde toylanuy kerek», degen basy ashyq saual keyingi kezde TMD kenistigindegi KSRO múrasynan aryludaghy eng ózekti taqyrypqa ainaldy.

KSRO múrasynyng ishinde II Dýniyejýzilik soghystyng Shyghys (nemis-orys) maydany «Úly Otan soghysy» dep atalyp, eng basty orynda túrady. Osy soghysty 1939 jyly 1 qyrkýiekte bastaghan qos fashistik rejIm KSRO men Veymar Respublikasy ekendigi Kremli tarapynan әli kýnge deyin auyzgha alynbaydy. Qazaqsha Wikipedia-da orystyq týsinik-tanym túrghysynan osy ghalamdyq gharasatqa jartykesh bagha beriledi. Týzeytin kózi ashyq tarihshylarymyz qol qusyryp otyrghan jayy bar.

Álemning bәri biletin aqiqat II Dýniyejýzilik soghystyng 1945 jyly 2 qyrkýiekte ayaqtalghany. Al, әlem ýshin 8 mamyr soghys qúrbandyqtaryn eske aludyng qaraly kýni, býgingi Resey ýshin jәne onyng Ortalyq Aziyadaghy búrynghy otarlary ýshin 9 mamyr әli kýnge saltatantty mereke sanalyp keledi. Naghyz әlemdik jenis 2 qyrkýiek ekendigin aitqandar jazyqty bolyp jatyr.

Osy uaqytqa deyin Jenis kýnin 9 mamyrda toylamau turaly TMD kenistiginde kóptegen pikirlerdi kezdestiremiz. Aytushylardyng birazy tipten postkenestik kenistikke tanymal emes. Biraq kózi ashyq júrt búl mereke memleket tarapynan qúr aqsha shashu dep sanaytyny da jasyryn emes.

Osy joly kezinde, yaghni, 2020 jyly «Ya sel deda» atty әnimen eldi bir dýrliktirgen reseylik tanymal reper Aliysher Morgenshtern tayauda Kseniya Sobchakqa bergen súhbatyndaghy «Jenis Kýnin toylau maghanasyz» deuimen Resey júrtyn dýrliktirdi.

Jalpy, reper Aliysher Morgenshternning pikirin qoldaghandar da tabyldy.

Osy súhbatta: «Men tipti búdan 76 jyl búryn oryn alghan jenis merekesining ne ekendigin úqsam búiyrmasyn. Qúr jyldan-jylgha milliondardy tyrashtap shashu siyaqty kórinedi. Nemizben maqtanamyz, neni dәleldep merekelep qúr bosqa әure bolamyz? Bәlkim búdan basqa maqtanatyn eshtenimiz bolmaghandyqtan ta shyghar!? ...eshtenkeni úghyp bilisem búiyrmasyn...», - dey kele, oiyn ary qaray: «Jaraysyndar, myqtysyndar! Ary qaray jenisten jeniske jete berinder, algha úmytylyp bәrin jeninder. Tek aqparattyq tehnologiyada, gharyshtyq tehnologiyada jeniske jetip toylatyndar. Biraq biz nege 70 jyl búrynghy jenisti toylap qana ala shapqyn bolamyz», - dep týiindeydi Morgenshtern.

Kremli de qol qusyryp qarap otyrmay, reperding ýstinen qylmysty is qozghady. Dәl sol kýni әnshining pikirine baylanysty RF Bas prokuraturasy men Tergeu komiytetine «Veterany Rossiiy» úiymy shaghymdandy. Kelesi kýni ótkizilgen arnayy brifingte RF pereziydentining hatshysy Dmitriy Peskov:

«...Elimiz ýshin atalary men әjeleri jeniske jetken mezet qana mәngilik manyzdy...

...Tanymal bolghan jastar óz qúrbylaryna Jenis Kýnining asa manyzdy ekenin úqtyruy tiyis. Eger búlay etpese,  moraldyq jauapkershilikke tartylady»,- dep jurnalisterge óz oiyn bildirdi.

RF Tergeu komiytetining basshysy Aleksandr Bastrykiyn reper Aliysher Morgenshternning Jenis Kýnine qatysty aitqandaryna qatysty qylmysty is qozghaugha tapsyrys bergendigin әnshining advokaty Sergey Joriyn rastaydy.

Aqyr sonynda «tarihy jady men múrany mansúqtady» dep aiyptalghan әnshi óz «Instagramynda»: «Men Jenis kýni turaly sózderim kónilderine qayau týsirgen barsha júrtshylyqtan keshirim súraymyn. BAQ betinde mening sózderimdi shala-púshyq kýide zymiyandyq maqsatta keltirgendikten úyatty jaghdaygha qaldym. Biraq osy súhbattaghy ardagerlerge qosymsha qarjy bólinu kerek degen oiymnan esh bas tartpaymyn», - dep jazugha mәjbýr boldy.

Shynynda da, әlem júrty ýshin Aza Kýni, al orys әlemi ýshin 9 mamyr Jenis Kýni degen ózekti problema Parlamente qaralyp, bir jaqty boluy kerek. Shynynda soghys 2 qyrkýiekte bitti emes pe? Nege ayaqtalmaghan soghysty ayaqtaldy dep toylauymyz kerek?!

Qazaqsha Wikipedia-da  «Ekinshi Dýniyejýzilik soghys (1 qyrkýiek, 1939 jyl – 2 qyrkýiek, 1945 jyl) dep ary qaray reseylik mәnermen soghystyng bastaluy «...dýnie jýzine ýstemdik jasau ýshin Germaniya, Italiya, Japoniya tarapynan bastalghan soghys. 1933 j. fashistik diktatura ornaghannan keyin Germaniya dýnie jýzine ýstemdik jýrgizu josparyn jýzege asyrugha kiristi. Ony Italiya jәne Japoniya ýkimetteri qoldady» dep jazylghan.

Sóz týiini:

«Ekinshi dýniyejýzilik soghys» elimizde otandyq tarihshylarmyz tarapynan shynayy baghasyn almay biz onyng qúrbany bolghan atalarymyzdyng aruaghy aldynda óz perezenttik boryshymyzdy ótey almaymyz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz