Múnday oqighalar Qazaqstannyng janasha tarihynda búryn da bolghan. Óz basym naqty oqighagha әdil bagha beru ýshin ony býge-shýgesine deyin zerttep, barlyq taraptyng uәjderin eskerip baryp, qorytyndy shygharu kerek dep sanaymyn. Sondyqtan asyghystyq jasaghym kelmeydi. Qúzyrly organdar óz qyzmetin atqarsyn, biraq alandaghan júrtshylyq ókilderin de sol júmysqa qatystyrsyn.

Solay degenmen, osy tektes búryn bolghan oqighalardyng týpki sebepterin kezinde tizip bergenbiz, óitkeni geografiyasy әrqily bolghanmen, ol shiyelenisterding «biografiyasy» bir.

Qysqasha aitsaq, olardyng eki basty alghysharty bar. Birinshiden, bizdegi últ sayasaty keshegi «proletarlyq internasionalizm» qalybynan shygha qoymaghan. Aty ózgergenmen, zaty ózgere qoymaghan. Eng bastysy – bizdegi biylik basyndaghylar «men qazaqpyn, myng ólip, myng tirilgen» dep bar dauysymen aitugha bata almaydy. Áli de, sovet zamanyndaghyday, basqa últtyng (jәne de basqa eldin!) qabaghyna qarap qalghan. Áli de bir týrli jaltaqtyq bar.

Sóz joq, zang aldynda barsha azamat birdey, basqa últtardyng qúqyn taptaugha eshkimning qaqy joq. Biraq bir nәrse anyq – qazaq últy tek ózi jerinde, óz memleketinde ghana jan-jaqty ósip-ónip, órkendey alady. Onyng basqa barar jeri, basar tauy joq.

Ekinshi sebepti «Sanany bolmys anyqtaydy» dep Karl Marks bayaghyda-aq aityp ketken. Yaghni, kez kelgen, sonyng ishinde, etnosaralyq qaqtyghystardyng negizinde ekonomikalyq qarym-qatynastar, mýdde men qyzyghushylyq, qarjy men baylyq, menshik pen mýlik, kәsip pen qyzmettegi tensizdik, biylik pen yqpaldy toptardyng bir-birimen ymyralasuy jatady!

Sol sebepti mekteptegi ne kóshedegi túrmystyq kiykiljing tek qana syltau boluy mýmkin, biraq basty sebep – әrqily mýddeler men maqsattardan týzilgen bolmysta!

Avtoritarlyq hәm jabyq jýiege tәn osy keselderden aiyqpay, memlekettik sayasattyng bәr bóligi - últtyq sayasat ta órkeniyetti әri әdiletti týrde jýzege asyryluy mýldem mýmkin emes!

Biylik qimyl-әreketinde әli de kózge úryp túrghan kemshilikter bar.
Mәselen, belgili bir oqigha oryn alady. Biylik «bolghan isting anyq-qanyghyna kóz jetkizeyik, asyghys bagha bermeyik» dep basu aityp, júrtty ýgitteydi de, ózi sol kýni, zertteu ne tergeu júmystary ayaqtalmay-aq: «búl oqighanyng eshqanday da últaralyq sebebi men astary joq» dep kesip-piship aitady. Búrq-búrq qaynap jatqan qoghamsyz-aq mәselening anyq-qanyghyna bir kýnde jetip qoyghan ba? Qisyn qayda?!

Shendilerdi úzaq jyl boyyna qalyptasyp qalghan bir fobiya bar. Mәselege tereng ýnilip, naqty eldi mekende qordalanyp, sheshimin taba almay jatqan problemalar turaly ashyq әngimeden at-tonyn ala qashady. Álde jaghdaydyng qiyn ekenin moyyndasa, arttary ashylyp qap, tayaqtyng bir úshy ózderine tiyip ketetinin seze me?

Sondyqtan osynday oqys oqighalardyng ekonomikalyq, әleumettik, qoghamdyq sebepteri turaly esh aitylmaydy. Onyng ýstine olaysha moyyndau biylik 30 jyl boyyna maqtanysh etip kele jatqan «Qazaqsandaghy últaralyq kelisim men túraqtylyq» turaly resmy ústanymgha qarama-qayshy keledi.

Qogham belsendileri ýshin de zannamalyq, әkimshilik-qylmystyq dengeydegi qauip bar. Belgili bir jerdegi oqighanyng «últaralyq astary bar» dese, birden «arandatushy» bop shygha keledi!

Múndayda atam qazaq «auruyn jasyrghan aram óledi» dep dәl aitqan. Búl dana sóz últtyq sayasatqa da tikeley qatysty.
Assambleya ókilderi de mәselening bayybyna barmay-aq, sol kýni tanerteng «eshqanday da últaralyq astary joq» dep pikir taratyp jatyr. Bizge osynday oqys oqighalardyng aldyn-alyp, boldyrmaytyn Assambleya kerek pe әlde bolar is bolyp, boyauy singennen song kommentariy beretin Assambleya kerek pe?

IYә, keshe ghana preziydent Assambleyagha qatysty syn aitty.
Biraq ony eskerip, ózgerip, qoghamda qalyptasqan ahualgha beyimdelip jatqan Assambleya kórinbeydi. Sol bayaghy sayda sany, qúmda izi joq týsiniksiz qimyl-әreket, danghaza, teatrlandyrylghan qoyylymdar, týkke de qajeti joq otyrystar...

Desek te, osy jolghy oqighanyn, men ýshin, biraz ereksheligi bop túr.
Birinshiden, belgili bir etnos ókilderi shoghyrlanghan aumaqta tóbeles ne basqa qaqtyghys bop qalsa, ayaq astynan últaralyq qatynastar jónindegi sarapshy bop shygha keletin bilgishter men divanda jatyp ap, eldi dýrliktiruge beyim qyzuqandy kommentatorlar tabyla qalyp, asyghys-ýsigis bagha berilip qoyylatyn. Búl joly olay bola qoymady. Ne bolsa sodan hayp tabushylar azayghan syqyldy.

Eshbir biylik senzura jasay almaytyn әleumettik jelilerdegi reaksiya, bagha birshama ústamdy, baysaldy da bayypty bolghanday kórindi maghan.

Ras, oqighanyng mәnisine barmay-aq, habardy esty sap, attan salugha shaqyrghandar da tabylyp jatty. Biraq olardyng sonynan óre týregelgen júrtty kóre qoymadym.

Múny men Tәuelsizdik alghannan beri el ishinde bop jatqan últaralyq astary bar oqighalardyng neden bolyp, nege әkelui mýmkin ekenin úqqan qazaq qoghamynyng tolysuynan, kemeldenuinen dep bilemin. Óz kýshine senimdi, isine myghym ýy qojayyny sóitedi ghoy.

Ekinshiden, biylik te qoghamdyq pikirge qúlaq asa bastaghan siyaqty.
Osydan biraz uaqyt búryn ótken Qazaqstan halqy Assambleyanyng jiynynda sóilegen sózining keybir janasha, búryn-sondy aitylmaghan «ymdarynan» bayqadym (preziydentting ymyn týsinbegen sarapshylar dymdy týsinbeydi).
Mәselen, osy joly preziydent últaralyq qatynasta bar mәselening býkpesiz, ashyq talqylanuy qajettigi jәne bir jerde shoghyrlanyp ómir sýrip jatqan etnos ókilderi men jalpy qogham arasyndaghy qighashtyqtar turaly aitty. Qansha oppozisioner bolsam da, dәl osy eki tújyrymdy qoldaymyn. Biraq bizde «preziydent aitsa, aitady ghoy, biraq onyng sózi naqty isterge úlaspaydy» degen prinsip ornyghyp kele jatqan siyaqty! Memleket basshysynyng bastamasy ne tapsyrmasynyng oryndaluy turaly eshkim de esep berip jatqan joq. Tipti oryndalmay jatsa da, eshkim jauapqa tartylyp jatqan joq.

Áleumettik-ekonomikalyq saladaghy tapsyrmalardyng bayandy ne bayansyz boluyn naqty sifrlarmen ólsheuge bolar. Al últtyq sayasattaghy olqylyqtar men orasholaqtyqtardyng zardabyn nemen ólsheymiz? Jarylghan bas, órtengen ýi, qiraghan mashina sanymen be?!

...Qaytalap aitayyn: múnday oqighalar Qazaqstannyng janasha tarihynda búryn da bolghan.
Eger de osy aitqandardyng bәrinen tiyisti qorytyndy shygharmasaq, bolashaqta onday oqighalary qaytalana berui haq!

Ámirjan Qosan

Abai.kz