Jaqyn kýnderi (2016 jyl ayaghy) elimizden sybaylas jemqorlardyng songhy bes jyl ishinde, yaghny 2011-16 j.j. aralyghynda, 70 mlrd tg-den astam qarajatty shet elge shygharyp ketkenderi turaly resmy organdar aitty. Keshe ghana «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy!» degen Alash úrpaqtaryna «búl pәle qaydan jabysty eken?» degen súraq kókeyge eriksiz oralady.

Sybaylas jemqorlyq, yaghni, «korrupsiya» sózi, latyn tilinen audarghanda «shiru, búzylu, ydyrau..» degendi bildiredi. Olay bolsa, jaqsylyq emestigi aitpasa da týsinikti!

Bizding qazaq Últy (Sovet dәuirine deyin), bizdi, Feodalizmnen Sosialistik qoghamgha Kapitalistik qoghamdy kórmey ótti dep qansha aldasa da, Sovettik iydeologtar qatty qatelesti (nemese әdeyi kórmedi) degen oidamyn! Sebebi, iyә, bizding el feodaldyq qarym-qatynastar qalyptasqan túrghyda boldy, әitkenmen, onyng da óz aituly erekshelikteri de bolghan edi. Sonda, qysqasha aitsaq, ol qogham – feodaldy-patriarhalidy-rulyq qogham der edim. Qazaq qoghamy ózining rulastarymen, yaghny jaqyn tuystarymen, myqty boldy! Onday birlestikting kez kelgen mýshesine tiygen renish, bar birlestikke tiygen bolyp jәne bar birlestikke tiygen kemsitu әrbir mýshening jeke ózine tiygendey bolyp qabyldandy. Oghan, «Aghayynnyng aty ozghansha, auyldastyng tayy ozsyn!», «Ne kórseng de ruynmen» t.b. ómirden alynghan, maqal-mәtelder kuә!

Bizdi Sovet iydeologtary Rossiyadaghy Orys Últy da Qúldyq dәuirin kórmegen, al kapitalizmning tek qana biraz elementeri ghana boldy dep aldady! Olay emes! Qúldyqtyng «kókesin» (eng qyzyghy feodaldyq emes, kapitalizm dәuirinde qabattasa) kórgen orystar edi. Tipten alysqa barmay-aq, Pushkin men Turgenevting shygharmalaryn mysalgha keltireyik. Pushkindegi («Kapitanskaya dochi») keyipker - Savelich óz bariynine «...shoshqa baqtyram deseniz ol Sizding erkiniz. Al men qojayyndaryma adalmyn. Vash vernyy holop..» deydi. Al Turgenev («Dvoryanskoe gnezdo») anasyna: «...qúday ýshin! Alynyzshy sol úyat, qúldyq belgini, onyng moynynan. Ol Sizdi tastamay, ózinizding jeke dәrigeriniz retinde, Sizdi ary qaray da kýte, bagha beredi...»,- dep qynjylady. Tolstoy she? Sonymen, adamdardy anshy iytine aiyrbastasa, tolyq derevnyasymen birge kartagha útqyzsa, óz betterinshe ýilendirse, balalaryn tartyp alyp, satyp jiberse, t.b. ... ony qúldyq demey ne deuimiz kerek?

Qazaq qoghamynda onday súmdyqtar oryn almaghany anyq! Ras, qogham bolghan son, onyng әrtýrli mýsheleri (naqty jeke túlghalar) bolatyny da anyq. Materialidyq, moralidyq túrghydan alghanda, bireu «bay», bireu «kedey» bolatyny da sózsiz! Kommunister aitqanday, eshqashanda adam birdey bolmaq emes, әiel men erkek te solay! Mysaly, fiziologiyalyq belgiden alghanda, kez kelgen erkek әielden 25-30 payyz fizikalyq kýshti keletini әldeqashan dәleldengen! Al, týgel adamdar birdey degen tek qana, ótirik te, «tәtti» miyf!

Bir nәrse anyq ta, aishyqty: ol bizding atalarymyz qúrghan qauymdastyq-tuystyq qogham barynsha ashyq bolghandyghy! Auyl arasyndaghy úrys-kerister, sol auyldyng ýlkenderi arqyly sheshilgen, rettelgen. Al, ru, taypa aralyq qaqtyghystar sol elderding aqsaqaldarynyng (qarsy jaqtar) kózbe-kóz otyryp, kuәgerlerdi tolyqtay tyndap, biylik aitu arqyly rettelgen. Búnday sot ýlgisining artyqtyghyn tipten, evropalyq, orystyq ghalymdar da moyyndaghan. Ashyq jәne demokratiyaly aitys, dialog týrindegi biylik, tórelik sheshiminde óz qúqy taptalushy jaq bolmaghan, yaghny tolyq kelisimge alyp kelgen. Olay bolsa, búnday qoghamda sybaylas jemqorlyq oryn aluy mýmkin emes ekeni aidan anyq!

Áriyne, ol kezdi ózimizshe iydeal retinde úsynyp otyrghan joqpyz, alayda, kez kelgen aiyptau, baqylau, qadaghalau, ony tәrtipke shaqyru meylinshe kórnekti, ashyq bolsa, teris pighyldyng da azayatyndyghy sózsiz! Osman Impereriyasynyng sot ýlgisine Evropalyqtar tang qalghan: qaralatyn mәsele, sol ornynda qazylardyng (kadiy) sharighat negizindegi ýkim-sheshimderimen tura sol sәtte qaralyp, ýkim oryndalyp otyrghan! Al ózderinde she? Jyldap, ondaghan jyldap sottasular oryn alyp, sozbalaudyn, búrmalaudyn, burokratiyanyng neshe týrine ilikken prosessterdi tarihtan jaqsy bilemiz.
Rossiya imperiyasynyng aryraq tarihyna kóz salayyq. Imperiyanyng dәuirlep, ózi otarlaugha kóship, kýsheyip, «aziyalyqtardan» auysyp, «evropagha tereze» ashqany, Petr-1 ning zamanynan bastaldy. Memleketting sayasi, ekonomika, armiya, jeke adamdar ómirindegi t.b. salalardyng barlyghynda janghyru-modernizasiya bastaldy. Oghan kuә retinde, sol kezde Orys tiline 5 mynnan astam jana sózder qosylghanyn aita ketsek. Korrupsiyamen ayausyz kýres ýshin, jana shtattar, Ober-kansler, Taynaya jandermeriya t.b. organdar ashyldy.... Kóptegen evropalyq avanturister, óz eline syimaghandar t.b..., týrli últ ókilderi (әsirese nemister) kóptep keldi. Al keyinirek, Fransiyada «Getto» tәrtibi alynyp tastalghan son, evrey ókilderi aghyldy. Birinshi Dýniyejýzilik Soghys qarsanynda olardyn, imperiyadaghy sany 3 mln-nan astam bolghan eken. Úmytpanyz, óitkeni olar eshqashanda qara júmys istemegen. Al, bilimdi últ ókilderine, bilimsiz, mesheu qalghan últ ókilderin qanau, aldau, arbau, óz aitqanyn jasatu t.b. týkke de túrmaytyny belgili!
Búl janghyrularmen birge, eski tәrtipting ornyna ornyqqan jana dәstýrlermen qabattasyp, qatarlasyp, neshe týrli ýlgilerimen burokrattyq apparat payda boldy. Sybaylas jemqorlyqqa da keng jol ashyldy.
Eng qyzyghy, «korrupsiyamen» ekpindi kýresti Petr-1 patshanyng ózi bastaghany. Alayda, onyng ayausyz kýresi, kóbine tek qana úsaq chinovnikterdi qatang (tipten ólim jazasyna) jazalaumen ghana shekteldi. Al biylikting jogharghy eshalonyndaghylar barynsha «biliktilikterin» paydalanyp aitarlyqtay «jetistikterge» (tipten dvoryandyq tituldargha) qol jetkizdi. Al oilanayyq, bizde de keshegi 90 jyldardaghy «reket-bandiyt-qaraqshylardyn» qazirgi balalary prokuratura-sot-memlekettik qyzmet jýiesinde «otyrsa», olardan biz ne ýmit kýtpekpiz? Olardyng kórgeni «úyada ne kórsen, úshqanda sony ilersin» emes pe?! Olar ózderin Zangha baghynu emes, ózderin naghyz Zang talaptary siyaqty sezinedi ghoy (mingenderi qymbat avtokólikter, jýrgenderi qymbat jerler, tipten, qoldaryn, sausaqtaryn ashyp ústaytyn mәnerine de qaranyzshy)! Búl da bir bizding auruymyz.

Burokratiyalyq apparat kýsheygen sayyn, O. Bender aitpaqshy «volokita», yaghni, sozbalau, qasaqana jәpeldemeletu, әdeyi naqty jaghdaydy búrmalau t.b. da kýsheye týsedi. Qogham mýshelerining tómengi-joghary satylary payda bolady, yaghny joghary satylardaghylar, ózderin ýstem sezinedi.
Al, bizding qazaqta qalay edi? «Azuy alty qarys», ataqty Han Abylaygha, qarapayym júrt ókili retinde Búqar jyrau:
-Men seni alghash kórgende,
Túrymtayday úl edin!
Ýisin Tóle biylerdin,
Týiesin baqqan qúl edin...,- dese, Jetisudyng әigili súltany, Abylayhannyng shóberesi, qazaq-qyrghyz balasy han ataghan Tezek Tórege, Kenen atamyz aitqanday «qanghyryp, tantyrap» jýrgen bala-aqyn Jalayyr Baqtybay: - Assalamaghaleykum, Tezek Tóre,
Elden jylqy qoymaghan, kezep tóre.
Qysy jazy jegening úrlyq eti,
Aqiyretke barasyn, ne dep tóre...,- deydi.!

Sonda, búl degenimiz, jay ghana adamnyng biyleushige solay aitqany erlik pe, әlde biyleushining sol aitqandy tynday, qorytyndylay bilgen mәrttigi me? IYә! Búl sonyng ekeui de, búl bizding dala demokratiyasynyng ýlgisi! Qazaqta qarghys-úrystyng eng jamany, «beting kýigir, betsiz neme...» dep keledi, yaghni, aryn joghaltqan adam, adamdyq qasiyetten airyldy degen sóz! Asyl da, tekti halqymyz aryn saqtaghan, ony ómirden de joghary baghalaghan!

Orys qoghamy burokratiyalyq apparat jayylghan sayyn qalay damydy degen súraqqa oy jýgirtsek. Klassikterding jazbalarynda «tipten stol jetispese, tereze aldyna da otyryp alyp, jalaqy almasa da... qaghaz jazuda» delinedi. A. Karamzinning imperatordyng «imperiyadaghy jaghday qalay?» degen súraghyna bir-aq auyz «voruyt» (úrlaydy) degen ataqty-tarihy jauaby bar! «Jazghyshtar» degenge kelsek, «diyachiy, poddiyachiy, podotdel, pisari, chelobitnyi, tolmach t.b.» siyaqty, qyzmetkerler-ótinishter payda boldy. Sol siyaqtylardyng stoldarynyng shetinde kәdimgi, bir-eki uys qúm ýiilip túratyndyghyn qazirgiler bile me? Ol, súranushy, tútynushy-qardar kelgende sol qúmgha úsaq tiyn-piyn tyghyp ketu ýshin arnalghan! Qolmen alghan joq, yaghni, bolady! Sybaylastyqpen «ayausyz» kýresti burokratiya qalay jenetindigin bayqap, kóru ýshin Gogoligha jýgineyik, «memlekettik qyzmetker Chichikov mýlde para almaydy! Súranushyny jymiyp qarsy alyp, erteng qaghazyn ýiine aparyp beretinin aitady. Mәz bolyp, tang qalghan adam ýiine ketedi. Biraq, ol jauap erteng túrmaq bir jetiden song da kelmeydi. Izdep barsa, taghy da sol, әdeptilik, jymiys, júmys kóptigi ýshin keshirim... Sosyn, shydamy tausylghan súraushy súrastyra bastasa, «beru» kerektigi anyqtalady! Ol bayqús she, - Ou, men beruge dayynmyn ghoy, tiyisti 25 tiynyn!...,- dese, oghan, - Qaydaghy... onday memlekettik qyzmet (anyghynda mýlde olay emes, olardyng basty mindeti), qazir «belenkaya» (10 som. Búrynghydan 40-50 ese artqan) túrady» degen jauap alady! Sony aqyry, amaly tausylghan tútynushy, ishtey, «boqtap-boqtap, sybap-sipap» alsa da, amaly tausylyp beredi! Óitpese, sharuasy sheshilmeytini anyq!

Mine aqyry, taghdyrdyng tәleyimen, sonday sybaylastyqtyng paraqorlyq, aldap-arbaushylyq, dәmetip-bopsalaushylyq, qyzmettik orynyn paydalanushylyq t.b. týrleri jaylaghan imperiyanyng bodandyghyna úshyradyq. Myndaghan jyldar boyy qalyptasqan asyl Týrki-Alashtyq qasiyetimizden airyldyq. Odan arghy taghdyrymyz, barlyq Evropalyq aldynghy qatardaghy oilaushylar: «eng bir artta qalghan, mesheu elde, sayasy jaghynan qarama-qayshylyqtary toly elde, ozbyrlyqqqa әbden úrynyp, basqa elderdi basyp-janshyghan, tómendegilerining oilau qabileti de joq elde... sosialistik-kommunistik iydeyalardy qalay iske asyrmaqshy...» degen Qyzyl Imperiyamen baylanysty boldy. Ár qazaq jeke túlgha retindegi qaysarlyghynan, joghary oilaushyldyghynan airyldyq! Namysty joghalttyq! Jemqorlyghy әshkere bolghandardyng ózi ketuding ornyna, әldebir joldardy tauyp, qútylyp, odan әri úyatsyzdyqpen tayrandap jýretin jaghdaygha jettik. Ary ne bolaryn...

Azamat Baqtybayúly Aqylbekov

Abai.kz