11-12 qarasha kýnderi Týrkiyada týrki elderining basshylary bas qosyp, ýlken jiyn ótti. Týrki kenesining ayasyndaghy basqosuda tarihy sheshimder qabyldandy. 11 qarashada ministrler dengeyindegi ekonomikalyq forum ótip, sauda jәne ekonomikalyq baylanystardy arttyrugha qatysty kelisimder jasalsa, 12 qarashada memleket basshylary arasyndaghy jiyn boldy. 

Jiynnyng basty janalyghy kenesting úiymgha ainalghany boldy. Álemdegi barlyq Tәuelsiz týrki memleketteri bir úiym ayasyna kirdi. 8-shi Týrki sammiyti barysynda týrki memleketterining basshylary Týrki kenesining atyn «Týrki Memleketteri Úiymyna» ózgertu turaly sheshim qabyldady. Búl tarihy sәt bolatyn. Jiyn tek qana úiym statusyn ózgertip qoymay, sonymen birge, 2040 jylgha deyingi strutegiyanyng qabyldanuymen de este qaldy.

Álemning geosayasy kelbeti jyl ótken sayyn ózgerip, beybitshilik pen túraqtylyqty saqtau qiyngha týsude. Sondyqtan týrki memleketteri ýshin ortaq úiymnyng boluy da manyzdy. Ekonomikalyq, sauda jәne terrorlyq qauipterdi birge enseru boyynsha әrekettese qimyldau qashanda ózining ong nәtiyjesin bermek. 2040 jylgha deyin týrli salalar boyynsha baylanys artpaq.

Shekaralyq qauipsizdikti saqtau, terrorizm men ekstremizm, islamofobiya, ksenofobiyagha qarsy kýresu maqsatynda arnayy aqparat almasudy jiyiletu kózdelip otyr. Adam saudasy, qaru-jaraq tasymaly, esirtki ótkizu men adam aghzasyn saudalaugha qarsy túru maqsatynda transúlttyq dengeydegi qylmystyq toptarmen kýresu ýshin qúqyq qorghau organdary arasyndaghy aqparat almasu da jiyilemek.

Ekonomikany damytu men órkendetu maqsatynda týrli jobalar iske aspaq. Arnayy startaptardy qoldau, kәsipkerler arasynda tәjiriybe almasudy kýsheytu, sauda baylanysyn birneshe ese arttyru da kózdelip otyr. Týrki memleketterining arasyndaghy sauda ainalymy әlemdik saudanyng 3%-yn ghana qúraydy, búl kórsetkishti kezeng boyynsha eselep arttyru da basty maqsattardyng birine jatady.

44 kýndik soghysta Ázerbayjannyng basqynshylardan Qarabaqty azat etui ýlken tarihy manyzgha ie boldy. Endigi uaqytta Transkaspiy aimaghyn Batys-Shyghys sauda jolyna ainaldyru ýshin týrki memleketteri birlese qyzmet etpek. Ortalyq Aziyadaghy týrki elderi, artynsha Kaspiy arqyly Ázerbayjangha ótetin teniz joly men Qarabaq arqyly Nahichevangha ótetin keruen joly jәne sol arqyly Týrkiyagha aparatyn dәliz bolmaq. Búl iri jol Europa men týrki elderining arasyndaghy sauda ainalymyn eselep arttyryp, ýlken tauar ainalymyndaghy hab bolady dep kýtilude. 2040 jylgha deyin memleketter ózara shekaralyq tekseru men salyq mәselesin de kenesip, sheshudi oilastyruda. Ásirese Zangezir dәlizin tiyimdi qoldanu kózdelip otyr.

Kiyberqauipsizdik, gharyshty birge iygeru salalary da manyzdy bolyp otyr. Álemde kiybershabuyl jyl ótken sayyn artyp keledi. Búl rette birlese kýresu manyzy artuda, al gharysh әlemdik bәsekelestikting bólinbes bólshegine ainaldy.

Energetika salasyndaghy baylanysty da arttyru manyzdy. Búl arnayy strategiyada da jazyldy. Týrki memleketterining ishinde Qazaqstan, Týrkimenstan men Ázerbayjan gaz ben múnay qoryna bay elder. Týrkiya Jerorta tenizinen gazdyng mol qoryn tapsa, Ózbekstan gaz iygeru salasynda algha jyljydy. Sondyqtan energiya kózderin tiyimdi paydalanu da manyzdy bolyp otyr. Baku-Tbilisiy-Djeyhan, Baku-Tbilisi-Erzurum, Ontýstik gaz dәlizderine de nazar audaryldy. Týrki memleketterining energiya túrghysynan tәuelsiz boluy jәne tapshylyq kórmeui úiymnyng damuy men berik әriptestikting negizi bolmaq ekeni de atalyp ótti.

Turizm salasyn damytu da aityldy. Búl salada Týrkiya kóshbasshy jәne ekonomikasynyng besten bir bóligin turizm qúraydy. Sondyqtan Týrkiya tәjiriybesimen bólisuge dayyn, ol ýshin arnayy tәjiriybe almasu baghdarlamalary qúrylmaq. Baghany ontayly etu men turisterge qoljetimdi dengeyge jetkizu de kózdelip otyr. Týrkiyanyng turizmnen jyldyq tabysy 20 mlrd dollardan kóp, búl key týrki elderining budjetinen artyq. Sondyqtan atalmysh saladaghy tәjiriybe almasu manyzdy bolyp otyr. Týrki elderining arasynda tarihy oryndardy nasihattau jәne úiymgha mýshe elder túrghyndaryna qyzyqty әri tartymdy etu sayasaty da kózdelude.

Densaulyq saqtau salasyna ýlken mәn berildi. Búl pandemiyalyq daghdarysqa baylanysty bolyp otyr. Sondyqtan qysqa perspektivada medisinalyq qajettiliktermen bólisu, vaksinasiya jәne dәri-dәrmekti barlyq elderge jetu jolynda ortaq sayasat ústanu kózdelip otyr. Al úzaq perspektivada medisinalyq jabdyqtardy shygharu, medisina mamandaryn dayarlau jәne basqa da densaulyq saqtau salasy boyynsha tәjiriybe almasu iske aspaq.

BAQ salasy, sport pen mәdeniyet salasyndaghy әriptestikterdi de damytu toqtap qalmaq emes. Búl qazirgi uaqytta týrki elderining arasyndaghy әriptestikte eng damyghan salalar sanalady.

Týrki memleketteri úiymynda Týrkiya basshysy Erdoghan: «Kýn qaytadan shyghystan shyghatyn bolady», - dedi. Al Qazaqstan basshysy Qasym-Jomart Toqaev: «Tútas týrki júrtyn tarihy tamyrlastyq pen ortaq mýdde biriktiredi. Biz bir-birimizge әrdayym tilektespiz, syilastyghymyz da erekshe. Býgingi alqaly jiyn – osynyng aiqyn dәleli. Týrki kenesining yqpaly men bedeli jyl ótken sayyn artyp keledi. Bizding qúrylymgha halyqaralyq qauymdastyq edәuir qyzyghushylyq tanytuda. Týrki әlemining geosayasy әleuetin tiyimdi paydalanu kerek. Búl bәrimiz ýshin manyzdy», - dedi.

«Demokratiya jәne bostandyq» aralyndaghy kenesti úiymgha ainaldyrghan tarihy jiyn osylaysha ayaqtaldy. Kelesi sammit 2022 jyly Ózbekstanda ótpek. Ol sammitting ereksheligi kenesting emes, úiymnyng sammiyti.

Ka Myrza

Abai.kz