Qay halyqtyng bolmasyn, ózindik ómir sýru әdep-tәrtibi bar, ol tәrtip elding tek konstitusiyasy men ózge de zandarynda jazylmaydy. Eshbir zandy bilmeytin adamnyng da jolynan adaspay, tәrtip búzbay týp-týzu jýrip túra alu mýmkindigi bar. Múnday sýrleudi elding dini men danalyghy salady.

Álimsaqtan (әlmisaqtan) músylman qazaq halqynyng da kýndelikti ómir sýruining әdep-tәrtibi bar. Ol, eng aldymen, qasiyetti Qúranda, ekinshiden, Payghambarymyz Múhammedten (s.a.u.) qalghan hadisterde, ýshinshiden, halyq danalyghynda jazylghan. Halyq danalyghyn múnday joghary oryngha qoyatyn sebebimiz, ony qúraytyn maqal-mәtelder men naqyldardyng ózi de músylmandyqtyng qaghidalarynan bastau alatynynda. Sondyqtan qinalghanda da, quanghanda da halyq osy ýsh nәrseden kómek súraydy, kez kelgen jaghdayda janyna keregin tabady. «Áy, iman keltirgender! Allahqa boy úsynyndar jәne Elshige boy úsynyndar. Eger birnәrsede talassandar, ony Allahqa jәne Elshige jýgintinder» (Nisa sýresi, 59-ayat) delinedi qasiyetti Qúranymyzda.

Qay halyqtyng bolmasyn, ózindik ómir sýru әdep-tәrtibi bar, ol tәrtip elding tek konstitusiyasy men ózge de zandarynda jazylmaydy. Eshbir zandy bilmeytin adamnyng da jolynan adaspay, tәrtip búzbay týp-týzu jýrip túra alu mýmkindigi bar. Múnday sýrleudi elding dini men danalyghy salady.

Álimsaqtan (әlmisaqtan) músylman qazaq halqynyng da kýndelikti ómir sýruining әdep-tәrtibi bar. Ol, eng aldymen, qasiyetti Qúranda, ekinshiden, Payghambarymyz Múhammedten (s.a.u.) qalghan hadisterde, ýshinshiden, halyq danalyghynda jazylghan. Halyq danalyghyn múnday joghary oryngha qoyatyn sebebimiz, ony qúraytyn maqal-mәtelder men naqyldardyng ózi de músylmandyqtyng qaghidalarynan bastau alatynynda. Sondyqtan qinalghanda da, quanghanda da halyq osy ýsh nәrseden kómek súraydy, kez kelgen jaghdayda janyna keregin tabady. «Áy, iman keltirgender! Allahqa boy úsynyndar jәne Elshige boy úsynyndar. Eger birnәrsede talassandar, ony Allahqa jәne Elshige jýgintinder» (Nisa sýresi, 59-ayat) delinedi qasiyetti Qúranymyzda.

Osy túrghydan alyp qaraghanda, bolsa da barshagha mәlim, Jaratushydan Múhammedke (s.a.u.) Jebireyil (gh.s.) arqyly jetken qasiyetti Qúrannyng bir sózi de ózgermegen dep senemiz. Al óz zamanynda dinimizge, Allanyng elshisine qastyq qylghandar Payghambarymyzdyng (s.a.u.) atynan óz aila-amaldaryn «hadiys» dep taratqan bolatyn, ony Múhammed (s.a.u.) sezip, kim kóringenning hadis dep óz oilaryn taratuyna tyiym salyp, «Kimde-kim mening atymnan men aitpaghandy aitsa, ózine tozaqtan oryn dayynday bersin» [1, 50] dedi. Shyn hadis pen jalghan hadisti bir-birinen ajyratu joldaryn da kórsetip, hadis eng aqylgha syiymdy qaghidalar jinaghy, eger aqylgha syimasa, tyndaushylaryn ilandyrmasa, ol shyn hadis emes dep týsindirdi [2, 3]. Sodan hadisterdi zertteu ghylymy payda bolyp, Allanyng elshisining tek senimdi sahabalarynan jetken «hadister» ghana iriktelip alynghan. Ol ýshin ghúlamalar ýlken zertteu júmystaryn jýrgizgen. Senimdi dep tanu ýshin de hadisterdi jetkizushi sahabalardyn, yaghny isnadtardyng әrqaysysynyng ómiri tereninen zerttelgen. Nәtiyjesinde býgingi kýni bizge týrli búrmalaushylyqtan tazartylyp alynghan әl-Búhary «Sahiyh» hadisteri toptamasy jetken. «Sahiyh» degen sóz arab tilinde «dúrys» degen maghynany bildiredi.

Qasiyetti Qúrannyng Nәjm sýresining 2-ayatynda: «Ol (Payghambar) óz oiynan sóilemeydi» - delinedi. Demek, Allahtyng dinin jetkizu barysynda Payghambardyn  (s.a.u.) barlyq sózderi men is-әreketteri onyng nәpsi, qalauynan tuyndamay, jogharydan basqarylghan [1, 4]. Sonday-aq «Elshi neden tyisa, sodan tyiylyndar» (Hashr sýresi, 7-ayat), «Kim payghambargha baghynsa, rasynda, Allahqa baghynghan bolady » (Nisa sýresi, 80-ayat), «Rasynda sender ýshin Allahtyng elshisinde kórkem ónegeler bar» (Ahzap sýresi, 21-ayat) dep keletin t.b. kóptegen ayattar bar.

Sonymen, Allagha shýkir, Qúrannyng sózi ózgermegen eken, hadister tazartylghan eken. Al «Bizding halqymyzdyng danalyghy qanday kýide túr?», «Onyng da qanday da bir búrmalaushylyqtardan zardap shegip, búralqy sózge ainalyp ketken tústary joq pa?» degen tәrizdi súraqtar tónireginde biz oilanyp kórdik pe? Búl súraqqa jauap beru ýshin, aldymen, «maqal-mәtelding atqaratyn funksiyasy ne?» degen súraqqa jauap izdeyik. Maqal-mәtelding atqaratyn qyzmetin M.Álimbaevtyng «Qayyq bilmegenin kemeden súraydy, halyq bilmegenin kóneden súraydy» [3, 122] degen naqyl sózinen taba alatyn tәrizdimiz. Naqtylay aitsaq, maqal-mәtel - halyqtyng ómirlik tәjiriybesinen alynghan aqyl-kenes, danalyq. Til - belgili bir últtyng basty sipaty bolghandyqtan, col tildegi maqal-mәtel de últtyng ruhany qazynasy bolyp sanalady. Múnday qazynanyng keremettigi sonshalyq, halyq danalyghy últ sandyghynan tabylyp jatqan asyl tastar ispetti últ ókili sanalatyn әrbir túlghanyng sanasynda «búl sózdi mening halqym aitqan» degen maqtanysh sezim úyalatuy tiyis. Sonda basqa halyqtar da mynaday halyqta mynaday sóz bar eken dep, óz tilderine audaryp alyp qajetine jaratyp jatady. Demek, maqal-mәtel adamzattyng ortaq qazynasy ispetti, bir halyqtyng danalyghy basqa bir halyqqa ónege bolarlyq jogharghy dengeyde qúralyp jatady. Onyng danalyq dep ataluy da sol sebepten. Mysaly, qytay aitady eken: «Eki jaqsy adam bar, bireui ólip ketken, bireui dýniyege endi keledi» dep (aghyl.t.-nen audaryp otyrmyz - N.R.), aghylshyn aitady: «Atty jetektep sugha apara alasyn, biraq mәjbýrlep ishkize almaysyn» dep. Qazaqtyng da әlemdi auzyna qaratatyn danalyghy barshylyq, «Dau sheshennen qorqady, sheshen myljynnan qorqady», «Baqany taqqa otyrghyzsang da batpaqtaghy әdetin qoymaydy», «Aspannan kiyiz jausa da sorly últaraqqa jarymas», «Sinbeytin jerge su qúima», «Shybyngha shoqpar kótermes bolar», «Ýlken pyshaq úyalghannan ótedi», t.b.

Jyr alyby Jambyl babamyzdyng «Jaqsy sózdi el jattar, el jattar sózde salmaq bar» degen sózinen de kez kelgen el jattaytyn sózding jauapkershilik arqalaytynyn úghamyz. Demek, maqal-mәtel - bilmegendi súraugha, qinalghanda da, quanghanda da, kez kelgen kenes kerek bolghan jaghdayda sýienetin aqylshymyz, kenesshimiz ekenine dau joq.

Kezinde Abay ózining «Jiyrma toghyzynshy sózinde» «Bizding qazaqtyng maqaldarynyng kóbining iske tatyrlyghy da bar, iske tatymaq týgil, ne qúdayshylyqqa, ne adamshylyqqa jaramaytúghyny da bar» dep, «Jarly bolsan, arly bolma», «Qalauyn tapsa, qar janady», «Atyng shyqpasa, jer órte», «Altyn kórse perishte joldan tayady», «Ata-anadan mal tәtti, altyndy ýiden jan tәtti» degen maqal-mәtelderding tas-talqanyn shygharyp synaghan edi. Osy qarasózinde synalghan bes maqaldyng songhysy qazir belsendi qoldanysta bolmasa da, aldynghy tórteuin halyq әli auzynan tastamay kele jatyr. «Qalauyn tapsa, qar janady» men «Atyng shyqpasa, jer órte» auyspaly maghynasyndaghy qoldanysta asa qauipti bolmasa da, «Jarly bolsan, arly bolma», «Altyn kórse perishte joldan tayady» degen maqal sanalyp jýrgen sózder shyn mәninde qajetsiz, tәlimi keri, joldan adastyratyn qauipti sózder. Degenmen, «Jarly bolsan, arly bolma» degendi birqatar jinaqtar (mys, [4, 172] [5, 111], [8, 61], [12, 133].) «Jarly bolsang da, arly bol» degen dúrys núsqamen almastyrdy da, key әdebiyet kózderi (mys, [6, 317], [11, 320]) әli ózgertpesten berip otyr. Auyzdan tastalu ýshin búlar aldymen kózden tasalanyp, maqal-mәtelderding jinaqtaryna engizilmey qalu kerek bolatyn. Qazaq danalyghynyng bir ýlgisin kórsete bilgen M. Álimbaev «Abaygha toqtamaytyn qazaq Qúdaygha da toqtamas» [3, 135] degendi aitypty, búghan qosa, qazirgi uaqytta halyq arasynda «Abaygha toqtamaytyn qazaq joq» degen sóz de qalyptasyp ýlgerdi. Biraq, qalyptasqanmen, әli negizinen sóz jýzinde, ol is jýzinde qalyptasqan jaghdayda býgingi kýni qazaq últy birtútas Allanyng ózi de ras, sózi de ras ekenin, Ony jәne Onyng hikmetin sýietindigin paryz bolghan amaldaryn bir kisidey oryndaumen kórsetip otyrghan bolar edi. Desek te, salystyrmaly týrde qaraghanda ótkengiden býgin jaqsy bolghandyqtan, býgingiden erteng jaqsy bolatynyna senim bar. «Áueli ayat, hadis - sózding basy», «Alla minsiz, әuelden payghambar haq, Mýmin bolsang ýirenip sen de úqsap baq..." degen jýrekjardy Abay taghylymy «jýrekten kirip boydy almay qoymaydy».

Sol Abaydan bastap «sonynan ólmeytúghyn sóz qaldyrghan» qazaqtyng qay danasyn alyp qarasanyz da, birde-biri Haq Taghalany ainalyp ótpegen. Ghylym izdeudi músylmannyng paryzy degen qaghidany ústanghan Jýsip Balasaghún ózining «Qútty biligin» týgelimen derlik bir Allany tanyp, Onyng elshisine moyynsúnugha arnaghan deuge bolady. Búqar jyraudyng tilegine qúlaq salsanyz, «Birinshi tilek tileniz - Bir Allagha jazbazqa, ... Besinshi tilek tileniz - Bes uaqytta bes namaz bireui qaza qalmasqa» deydi.

Besiginde uyzyna jaryghan, óz tegine adal bolyp ósken úrpaq nening dúrys, nening búrys ekenin aiyrsa kerek. Qazaq úghymynda qalyptasqan tektilik degen úghymdy da qazir әrkim әrqalay týsinui mýmkin. Bizding oiymyzsha, jogharydaghy atalyp ótken «Qúran - hadis - danalyghymyzgha» negizdelgen ómir sýruding әdep-tәrtibi eki dýniyede de abyroyly boludy qamtamasyz etetin, naghyz tektilikting kepili ispetti. Tekti el osy әdep-tәrtipten janylmasa kerek. Olay bolmaghan jaghdayda el, ondaghy ýlken de, kishi de dúrys jol (hidayat) men adasushylyqty (dalalat) aiyra almay, azuy mýmkin. Elding azuy, azghan el degen jәy sóz emes. «Jastar qayda barady?»-ny bylay qoyghanda, qazaq tilindegi eng keremet «әje» degen tәtti sózge shamdanghan qyzyl bas, jasyl bas kempirler, әli jaspyn deytin beymaza shaldar, kózi bәrin kórip, bir Allany kórmeytin, myng kitap oqyp, bir Qúrandy ashpaytyn ghalymdar - sonday zúlmattyng belgilerinen tәrizdi kórinedi.

Sondyqtan ózimiz de, úrpaghymyz da kózi ashyq, kókiregi oyau, tekti el bolamyz, tәuelsiz elmiz, týzelemiz desek, eng aldymen, sol tizeludi sózimizdi týzetuden bastauymyz kerek. Halqymyzdy tura jolynan taydyrudy núsqaghan, tegine, týp-tamyryna tartpaghan, kerisinshe, oghan balta shabu ýshin qúralghan, danalyghymyzdyng túnyghyn laylap, dinimizding ensesin týsirip, músylmandyghymyzgha kýmәn keltirip túrghan birqatar búralqy sózderden arylugha asyghuymyz qajet dep oilaymyz. Olardyng birqatary mynalar:

 

1.      Aday qazaq qoryqsa, «Beket!» deydi, Beket te aitqanyndy eki etpeydi [6,167].

2.      Adal degen mollanyng qoynynan alty donyz shyghady [10, 36].

3.      Adamnyng quy molda bolar, jylqynyng quy jorgha bolar [6, 172].

4.      Azansyz molda bolsa da, qazansyz qatyn bolmaydy  [6, 177].

5.      Aq sәldeli qojadan aq jaulyqty qatyn artyq  [4, 134], [12, 62].

6.      Aqsha mollany namazynan qaldyrady [10, 38].

7.      Ala shapandy molda da bir, ala qanatty sauysqan da bir, ekeui de aram niyet: jyghylghannyng qasynda, ólgenning basynda [7, 305], [10, 43], [12, 63].

8.      Alla keshirer, aruaq keshirmes [10, 40].

9.      Allanyng ózinen aty abyroyly [10, 35]

10.  Allannan oibayym jaqsy /tynysh [4, 133], [5, 169], [7, 45], [8, 45], [10, 34].

11.  Altyn kórip perishte joldan tayypty [4, 134] / Altyn kórse perishte joldan tayady [6,191], [10, 39].

12.  Arystan babqa týne, Qoja Ahmetten tile [10, 36].

13.  As ishseng atauyndy ish, auyrsang múrttay úsh [4, 150], [6, 202] (maqal emes, qarghys).

14.  Ata-anadan jar jaqyn, tuysqannan mal jaqyn [4, 62].

15.  Aygha namaz ýiretken tayaq, moldagha namaz ýiretken tamaq [4, 135], [10, 35], [11, 327], [12, 62].

16.  Ákimmenen araz bolsan, kýning jaman, moldamenen araz bolsan, dining jaman [8,118].

17.  Áli jetpegen/kelmegen aqyretshil/Allashyl [4, 171], [8, 134], [10, 37].

18.  Áueli qazy boldy, sonynan qajy boldy, aqyrynda alayaqtyng ózi boldy [10, 8], [11, 327].

19.  Áulie de qasyndaghysyn qoldaydy [4, 133], [10, 34] / Áulie qasyndaghysyn qoltyqtaydy [8, 45].

20.  Basy aman, maly týgeldin, Qúdaymen isi joq [10, 34].

21.  Basy auyrmaghannyng Qúdaymenen isi joq [6, 242], [10, 38].

22.  Din qaranghy in [9], [ 12, 63]

23.  Eki molda/molla bir kisi, bir molda/molla jarty kisi [8, 46], [10, 35], [12, 63].

24.  Eki tau qosyldy dese nan, eki búzyq týzeldi dese nanba [8, 120].

25.  Eski meshitte esek azanshy [6, 293].

26.  Jaman sopy tobashyl, jaman adam tabashyl [4, 134], [6, 304], [10, 43].

27.  Jany kýigen/keyigen Qúdayyn/Tәnirin qarghaydy [6, 304], [10, 37], [12, 62].

28.  Jarly bolsan, arly bolma [6, 317].

29.  Jarly bolsan, arly bolma, qarap jýrip sorly bolma [11, 320].

30.  Jarymdy alghan qúdaydyng kelini mendey jylasyn [10, 43], [12, 63].

31.  Jegenin bilmeytin - shúnay, jútqanyn bilmeytin - qúmay, alghanyn bilmeytin - Qúday [10, 39].

32.  Jyly-jyly sóilesen, jylan ininen shyghady, qatty-qatty sóilesen, músylman dininen shyghady  [6, 339].

33.  Kedeyshilik esikten kirse, iman terezeden shygha qashady [10, 37].

34.  Kókte Qúdaydyng әli kelmeydi, jerde qúmaydyng әli kelmeydi [10, 40].

35.  Kýshtide tәniri joq [4, 133], [8, 44], [12, 62].

36.  Qargha kórgenin shoqidy, molda bilgenin oqidy [12, 62] / Molla bilgenin oqidy, qargha kórgenin shoqidy [4, 134], [10, 43].

37.  Qarghystan kisi ólmeydi [4, 45], [8, 45] / Qarghystan ólgen kisining molasyn kórgenim joq [10, 34].

38.  Qoja molda eldi azdyrar, quray, qúmay jerdi azdyrar [7, 304].

39.  Qúday atqan onalar, aruaq atqan onalmas [10, 41].

40.  Qúday emes, Qúdaydan bylay da emes [10, 39].

41.  Qúday kógin biylesin, jerime mening tiymesin [4, 133], [12, 63].

42.  Qúday qarghysynan halyq qarghysy qaharly [12, 63].

43.  Qúdaygha jazsang jaz, kópke jazba [12, 63].

44.  Qúdaygha qolym jetse, Payghambaryndy úrghanym bar ma? [10, 35]

45.  Qúdaydan qolyng bosasa, auylyna qaray tayranda [10, 39].

46.  Qúlquallamen qoydy qúrtty, assalaumen asty qúrtty, endi jan-jaghyn qarmaudy shyghardy [10. 43].

47.  May - әuliye, maysyz jarylqaytyn qay әulie [4, 134], [9], [10, 42], [12, 63].

48.  Men Allanyng ala tanasyn úrlappyn ba? [10, 43]

49.  Molda/molla ózin bir aldaydy, ózgeni eki aldaydy [7, 305], [10, 35], [11, 327], [12, 62].

50.  Moldalargha/Mollalargha mal qayghy, momyndargha jan qayghy [7, 306], [10, 43], [12, 62].

51.  Moldanyng sәldesi aq bolghanmen, niyeti qara [7, 304], [12, 63].

52.  Molla arbap alady, saudager aldap ketedi [10, 8].

53.  Mollanyng qarny beseu, onyng bireui әrdayym bos túrady [10, 38].

54.  Myng kýn/gi júmaqtan, bir kýn/gi tirlik artyq [4, 45], [10, 34] / Myng újmaqtan - bir kýn tirlik [12, 59].

55.  Nadan molda namazqoy [9], [12, 62].

56.  Nadan molla pesh qadam [10, 43].

57.  Oraza-namaz  toqtyqta, ashtyq úrghan mollanyng sәldesi qalar boqtyqta [10, 42].

58.  Oraza-namaz  toqtyqta, qúiryghyn qysar joqtyqta [11, 327].

59.  Osy qúday qayda? Mollanyng kónili mayda [10, 43].

60.  Ózing qúday bolmaghan son, kórgen  kýning qúrysyn [10, 39].

61.  Sauatsyz moldanyng sәldesi ýlken [6, 306], [10, 43], [12, 63].

62.  Sen Qúdaygha jetkenshe, men ýige jetem [4, 45], [8, 45] / Sen Qúdayyna jetkenshe, men auylyma jetermin [10, 36], [12, 63].

63.  Soqyr molla, bilgenin shatyp-bútyp oqyr molla [10, 43].

64.  Sopy súmnan shyghady  [4, 134], [7, 306], [12, 63].

65.  Súm  qartaysa sopy bolady  [10, 8], [11, 327].

66.  Syiynghanynnan sýiengening kýshti bolsyn [4, 26], [5,140], [6, 471], [8, 67]

67.  Tay jamany - jorgha, adam jamany - molda [7, 306].

68.  Tana  payda bermese, Tәniri payda bermeydi [4, 90], [12, 63].

69.  Tanysang - adaymyn, tanymasang - Qúdaymyn [el auzynan].

70.  Tau taugha qosylady dese nan, adam pighylyn onghartty dese nanba [8, 158].

71.  Tentek molda/molla - telmirgen ógiz [8, 46], [10, 35].

72.  Úra bersen, Qúday da óledi [4, 133], [10, 39], [12, 17].

73.  Sheshemning óletinin bilsem, bir qap kebekke satyp jiberetin edim ghoy [6, 541].

 

Búl qatardy әli de taqyrypqa qatysty barlyq әdebiyet kózinen tirkelgen «maqal-mәtelderdin» tolyq tizimi deuge bolmaydy, búlardyng bas-ayaghyn týgeldep, kóz kórmes, qúlaq estimeske joq etuimiz kerek. Sebebi, búlardyng birde-bireuinde danalyq joq, keybiri, mәselen, 72-cóz - esi dúrys emes adamnyng sózi, al songhy 73-aytylghan sóz - danalyqqa bastamaq týgili, kisi shoshyrlyq, músylman túrmaq kәpirding jany týrshigetin sóz. Sóz joq, mynaday búralqy sózding bәri halyqty týp-negizinen adastyru ýshin júmsalady, onsyz da tura jolyn taba almay jýrgender bolsa, solargha «synyqqa syltau» bolu qyzmetin atqarady. Búl túrghydan búlar óz funsiyalaryn búljytpay oryndap ta keledi. Biraq Alla Taghala senim artqan aqyl iyeleri men ghylym berilgender ýshin soqyrgha tayaq ústatqanday kórinip túrghan anyq nәrse bar, búl - mynaday sózderdi maqal etip halyqtyng danalyghyna balau bylay túrsyn, bir ret auyzgha aludyng ózi - ýlken kýnә. Alla Taghalany tanymaghan kisi, oghan serik qosu degenning ne ekenin, moldanyn, basqanyng kim ekenin qaydan bilsin? «Adam alasy ishinde» degendey, mýmkin óz kezinde «molda» atyn nәpaqa tabu ýshin ghana jamylghan az-kem mysaldar kezdesken bolsa, búl jappay solay boldy jәne bolyp jatyr degen sóz emes, tútas qaralau sózining salmaghy óte auyr. «Kimde-kim dindar adamnyng kýnәsin jasyrsa, búl ólip qalghan sәbiydi tiriltkennen jaqsyraq» [2, 72] dep keletin jәne «Allanyng qatty qaharyna jolyghatyn jan - aram pighyldy ghúlama din iyesi» dep keletin, olardyng qandayyna bolmasyn, niyetine qaray pende retinde keshirimmen de qaraugha bolatynyn jәne jazanyng eng auyry kýtip alatynyn da eskertetin hadister bar eken [2, 73].

Keltirilgen әrbir «maqaldyn» mәnin jeke-dara ashyp, múndaydy aitu ne sebepti kýnә bolatynyn týsindiruge de bolady, biraq qazirgi kópshilikte diny sauat bar, kóp adamdar búlardy estise, ne kórse, «astaghyfirulla» dep jatady. Sol sebepti әrbirine jeke týsindirmening artyq boluy da mýmkin, al anyqtaghysy kelgen kisi neni bolmasyn anyqtaydy.

«Halyq aitsa qalt aitpaydy», búl halyqtyng sózi dep taban tiresetinder de tabylatyn bolar. Qalay bolghanda da, búlar zamany ketken, tozyghy jetken maqal-mәtelder bolyp, qoldanystan shyghugha tiyis. «Maqaldyng azyghy bar, tozyghy bar, bilmestikpen aitylghan sózden saq bolayyq» [13, 344] degen Abay «Sokratqa u ishkizgen, Ioanna Arkti otqa órtegen, Ghaysany dargha asqan, payghambarymyzdy týiening jemtigine kómgen kim? Ol - kóp, endeshe kópte aqyl joq. Ebin tap ta, jónge sal» deydi otyz jetinshi sózinde. Endeshe, jón bilmegendi jónge saludyng ebin izdeyik. «Qazangha týsken qapqa týspes» degendey, hatqa týskenning de qaytymy qanshalyqty qiyn ekenin bilemiz, soghan qaramastan endigi jerde múnday búralqy sózderden arylugha kýsh júmyldyruymyz kerek. Búlar búghan deyin kóp taralyp ketkendikten, tipti endigi shyghatyn maqal-mәtelderding jinaqtarynda mynaday maqal-mәtelderdi qoldanugha (mәselen, mýftiyat, ne ministrlik tarapynan) tyiym salynady dep, olardy tizip kórsetu de qajet bolar dep oilaymyz. Al kitaphanalarda qoldanysta jýrgen jinaqtardyng ishine «Qosymsha» engizip qonggha bolady.

Qazaqtyng maqal-mәtelderining arasyna múnday kelensiz kórinisting enip ketuine mynaday sebepter boluy mýmkin:

birinshiden, Kenes dәuirine deyingi jalpaq dalanyng músylmanshylyqty birtegis ústanbauy;

ekinshiden, Kenestik dәuirding úzaq uaqyt boyy ateizmdi nasihattaghan sayasatynyng әseri;

ýshinshiden (birinshi jәne ekinshi sebepke oray), maqal-mәtelderdi jinaqtap, qúrastyrushy ghalymdarymyzdyng kópshiligining sharighy sauatynyng jetispeui;

tórtinshiden, qazaq qazaq bolghaly, yaghny әlimsaqtan (әlmissaqtan) músylman sanalatyn qazaqqa dini bólek dúshpandarynyng jasap kele jatqan jәne kýni býginge deyin sozylyp jatqan qaskóilik (missionerlik) qareketterining nәtiyjesi;

besinshiden, tәuelsizdikting ótkinshi kezeninde qaltanyng ghana qamyn oilau maqsatymen maqal-mәtel degen kitaptardyng ishin ne bolsa solmen toltyru kerek bolghan nemqúraylyqty da sebepter qataryna qospasqa laj joq.

Birinshi sebepke týsindirme. Búl qay elge bolmasyn tәn qúbylys, halqynyng basym kópshiligi ústanatyn dindi bәri birtegis 100 payyz ústanyp jatpaydy.

«Altyn kórse perishte joldan tayady» degenge «Perishteden sadagha ketkir-ay! Perishte altyndy ne qylsyn, ózining kórseqyzar súmdyghyn qostaghaly aitqany» dep Abay dinnen sauaty joq bolghan bireuding qanqu sózining maqal bolyp tarap ketkenine jany kýiedi. Abaydan nebary 10 jyl búryn tughan Shoqan «Ázirshe músylmanshylyq bizding qanymyz ben janymyzgha ene qoyghan joq. Onyng keleshekte halyqty bólip-jarar qaupi bar» dep jazady [14]. Onyng enbekterinen ózining de músylmandyqtyng bayybyna bara almaghandyghy bayqalady. Tarihtyng sol túsynda Shәkәrim «Iman da sol, din de sol - Adaspaytyn aiqyn jol», «...Jýrekting sózin Qúran qyl» dep, Ybyray «Bir Allagha syiynyp, kel balalar, oqylyq, ... Isting bolar qayyry bastasanyz Aldalap» dep el júrtty, balalardy bir Allany tanyp bilip, ilim-bilim izdeuge shaqyryp jatty. Sol tústa jasynday jalt etip últyn sýiip, әdildik, tendik dep zar iylep S.Torayghyrov moldadan ilim alsa da, Abaydy oqysa da, din - ejelgi nadandyqtyng kesiri, júmaq, tozaq degendi kim kóripti, onyng bәri moldanyng ótirigi dep (ony Qúday ayasyn - N.R.), «Adasqan ómirin» ayaqtap, óte shyghady. Biraq onyng ejelgi degen sózinen de bizding qazaqtyng osy haq dindi ejelden ústanyp kele jatqandyghy kórinedi. «Qobylandy», «Alpamys» tәrizdi epostyq jyrlarymyzdyng «Keshegi/Búrynghy ótken zamanda, Din músylman amanda» dep bastalatynyn,

«...Lә iylәhәda payda bar,

Bilmegen jangha ne aila bar?

Barar jering qaranghy

Shamshyraghyndy saylap al...» dep keletin úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp, besik jyry bolyp aitylyp kele jatqan taghylymdy da kózi ashyq eki qazaqtyng biri biledi deuge bolady.

Hikmet (tereng bilim) berilgenderding uaghyz, nasihaty óz aldyna, әlgindey Alla Taghalasyn tanyp bilmegen beybaqtardyng auzyna kim qaqpaq bolghan, otyz tisten shyqqan sóz otyz ruly elge tarap kete barghan jaghdaylar joq emes.

 

Ekinshi sebepke týsindirme. Halyq danalyghy, danalyq bolghandyqtan ol maqal-mәtel bola ma, naqyl sóz, sheshendik sóz, ósiyet sóz, kósem sóz bola ma, olardyng aralarynda bir-birine ýlken keragharlyq bolugha tiyis emes, kerisinshe, jalpy esepte ózara ýndestik bolu kerek. Bizding jogharyda keltirilgen «maqal-mәtelderimizdin» mazmúny men óz ghúlama, danalarymyzdan jetken dýniyetanym arasy mýldem alshaq. Sondyqtan búlardyng kópshiligining joldan qosylghan jasandy «maqal-mәtelder» ekeni ózdiginen týsinikti bola qalady. Bizding «qara tizimge» alyp otyrghan «maqal-mәtelderimizden» dinnen bezu, Jaratushygha til tiygizu, serik qosu, dindi ústanghandar men ony nasihattaushylardy jek kóru, soghan say olardy mazaq-mysqyl etu ghana bayqalady. «Olardyng kekteri auzynan-aq kórinip túr» delinedi qasiyetti Qúranymyzda (Ály Ghymran sýresi, 118-ayat). Al dindarlyqty osynshama jek kóru qaydan shyqty? Elding ateizmdi ústanghan sayasatyna qaray teris oqytudan, «Din - apiyn» degen úrannan shyqty. Jón bilgender «halyq jauy» bolyp jónine ketti. Tektini teksiz tildegen teris zaman ornap, ózge emes, ózimizden shyqty.  Bilimning qalay joghalatyny jóninde bizge Payghambarymyzdan (s.a.u.) mynaday sahih hadis jetken eken: «Rasynda, Allah pendelerinen bilimdi tartyp almaydy, biraq bilimdi ghúlamalardy alu arqyly joyady. Ol birde-bir ghúlamany (tiri) qaldyrmaghan kezde adamdar bilimsiz nadandardy ózderine basshy etip alady. Sóitip, olargha súraqtar qoyylsa, bilimi bolmasa da, pәtua shygharyp, nәtiyjesinde ózderi de adasady, ózgelerdi de adastyrady» [1, 49].

Til - júmys istep túrghan tiri aghza bolghandyqtan, 70 jyl túrmaq, 7 jylda da birqatar ózgeristerge úshyrap ketip jatady.

Birinshi sebepting de saldaryn joqqa shygharmaymyz, degenmen de Abaydyn «Jiyrma toghyzynshy sózinde» maqaldar syngha alynyp jatqan tústa bizding býgingi «qara tizimge» ilikken «maqaldarymyz» bar bolghanda olardyng Abaydyng qúryghyna týspey qaluy mýmkin emes edi, sondyqtan búl búralqy sózderding basym kópshiligi HH ghasyrda, әsirese Kenestik iydeologiyanyng qyzyl tuy astynda payda boldy deuge negiz bar dep oilaymyz.

Ýshinshi sebepke týsindirme. Sonymen, Kenes dәuirine deyingi dalanyng músylmanshylyqty birtegis ústanbauy bar, ateizmdi nasihattaghan Kenestik sayasat bar, búlar, tiyisinshe, ózine tәn zertteushilerdi dayarlady. Ásirese, balabaqshadan bastap, mektep, jogharghy mektepting barlyghy balanyng miyna materializmdi qúighan Kenestik iydeologiya ózining mol jemisin berdi. Sonday sayasattyng úranyn úrandap ósip, sýiegi qatayyp ketken maqal-mәtelderdi qúrastyryp, jinaqtaushylardyng sharighy sauatynyng jetispeuinen, keyde tipti islamnyng negizgi qaghidalarynan da habary bolmaghandyqtan halyqtyng týp-tamyry, bolmys-bitimine, baghyt-baghdaryna qayshy keletin, dinimizding dúshpandaryn quantyp, aiyzyn qandyratyn nebir «derekterdin» hatqa týsip, kitapqa enip ketip jatqanyn bayqamauy da - zandylyq. Bayqaghan kýnde de «búl - halyqtyng sózi, ony ózgertuge eshkimning haqysy joq» degen ústanymda boluy mýmkin. Búl ústanymdy jón ústanym delik, degenmen de, Alla Taghalanyng sózi - Qúrannan joghary ghylym joq ekenin, halyqtyng danalyghynyng kóbine kóp Allanyng jәne Onyng elshisining sózine - hadisterge negizdeletinin, ony búzyp-jaryp ketetin sózderding zor ghaybat, shekten shyghushylyq bolatynyn bilgen zertteushi qolyna týsken materialdyng keregin alyp, kerek emesin qaldyryp,  iriktey júmys istey bilgen bolar edi.

Qazaq maqal-mәtelderin qaghaz betine týsirip jinaqtaushylardyng alghashqysy Sh.Uәlihanov bolghanymen, berige deyingi jinaqtaushylardyng qatarynda ózge din ókilderining de, missionerlerding de bar ekenin bilemiz (Qajettilik jaghdayynda aldaghy uaqytta olardyng da enbekterin tauyp saralap shyghugha bolady).

Barlyq jerde, ghylymnyng barlyq salasynda diny sauatty algha tartuymyz qajet. Múnyng ghalymgha da, halyqqa da eki dýniyede qayyry bar. Diny sauattyng jetispeuinen key maqal-mәtelderimizding týsindirmesin bere alsaq, keybirining týsindirmesin jetkize almay jatatyn jaghdaylarymyz da joq emes. Aghylshyndardyng maqaldaryna tiyisti oryndarynda "biblical quotation" degen silteme berilip otyrady. Bizding de «Sybyrlaghandy Qúday estimeydi deysing be?», «Amanatqa qylma qiyanat», «Birikken jýz, bytyranqy myndy alady», «Qaryzdarda iman joq», «Kýmәn imandy qashyrady», t.b.s.s. tolyp jatqan maqal-mәtelderimizding qasiyetti Qúrannan, hadisterden bastau alatynyn kórsetip otyruymyz - mindet.

 

Tórtinshi sebepke týsindirme. Jogharyda keltirilgendey «qisyq» sózding barlyghyn jiyp-terip «músylmandyqtyng siqyn qarandar» dep, óz zertteulerine molynan material tauyp jatqan missionerler qanshama. Ózimizding tәjiriybemizden de mysal alsaq bolady. Birde amerikandyq Eric Aasland esimdi missioner «men qazaqtyng maqal-mәtelin zerttep jýr edim, maghan qanday kómeginiz bar?» degende, ol kisini qazaqta osy salany tereninen zerttep otyrghan ýlken akademik bar, sol kisimen tanystyrayyn dep Á. Qaydar myrzagha alyp kelgen bolatynmyn. Amerikandyqpen qazaqsha әngimelesip, oghan ózining «Halyq danalyghy» degen ýlken enbegin úsyndy. Álgi amerikandyq biraz uaqyttan song maghan qaytyp kelip, myna «Jyly-jyly sóilesen, jylan ininen shyghady, qatty-qatty sóilesen, músylman dininen shyghady» degen maqaldyng maghynasyn qalay týsinesiz dep, Á. Qaydardyng kitabyn ashyp kórsetip túr. Men: «Búl dúrys maqal emes, óziniz oilanyp qaranyz, maghan bireu qatty-qatty sóilese, men dinimnen shyghyp ketemin be, men bireu óltirse de dinimnen shyqpaymyn» dep týsindirdim. Osy esimi atalghan missioner sóitip jýrip býgingi kýngi halqymyzdyng 100 payyzdyq sauattylyghy jaghdayynda (kózimizdi baqyraytyp qoyyp degendey), Erik (Eric -ózi) jәne Kýmis (Kim - júbayy) Aaslandtardyng «Qazaqtyng kóne-jana ertegilerining býgingi ómirde toghysuy» dep atalatyn búlynghyr atpen búralqy enbegin jaryqqa shygharyp ýlgerdi. Avtorlar pikir súraghan bolatyn, qazaqty jolynan adastyratyn, dininen, әdet-ghúrpynan bezdiretin maqsatty ústanghan missionerlik enbek ekendigin dәleldep, «Jalyn» jurnalynyng 2009j. 12-sanyndaghy «Halyq auyz әdebiyetine auyz salghandargha auyzdyq qayda?» degen maqalamyzda enbekti ayausyz synap, oiymyzdy ashyq bayandadyq.

Missionerlerding maqal-mәteldi zerttegende súramaytyn nәrsesi joq. «Nege jigitti namys óltiredi?», «Nege qoyandy qamys óltiredi?» - dep barlyghyn súraydy. Olar qazaq tilin Amerikadan (ózderining dinderine kirip ketken qazaqtardan) ýirenip kelip, qazaqtyng folikloryn zertteymiz degen jeleumen ony-múny shatyp, ózderining týpkilikti maqsattaryn iske asyrudyng amaldaryn talmay izdep, birde-bir mýmkindikti mýlt jibermeydi.

Búryn dinimizding dúshpandary mynany Múhammed Payghambar (s.a.u.) aitty dep, hadisterdi qalay búzghan bolsa, dәl sol niyettegi amaldar qazirgi kýni tyiyldy deuge bolmaydy. Qúran men hadisterdi búzudan jenilip, endi halyq auyz әdebiyetin búrmalaugha, odan qanday da shiykilik tabugha, tabylmasa ony qoldan jasaugha bar kýshin salyp, mol qarjysyn da bólip keledi.

 

Besinshi sebepke týsindirme. Kez kelgen tolyqqandy qazaq sanalatyn bilimdi azamattyng auzynan qazaqtyng maqal-mәtelderi degen kitaptaryn oqyp otyrghanda «mynaday da maqal bolady eken-au» ne bolmasa, «mynauyng maqal emes qoy» degen sózderdi aityp jatqanyn estip qalyp jatamyz. Múqabasynda maqal-mәtel dep jazylghan kitaptyng ishinde idiomalar da, aforizmder de, maqal-mәtelge jatpaytyn týrli-týrli leksikalyq birlikter de kezdesip jatady. Keyde tipti mәni-maghynasy joq «It opa, qatyn qapa» [8,151], «Kýlgen kýle jeter, artynan qua jeter» [8,156], «Adasqan jigit jol tappas» [8, 25], «Ebepten sebep, balshyqtan múrat» [8, 25], «Qús jaman (osylay jazylghan - N.R.) shaja, dos jamany baja» [8, 88], «Qauip qaydan bolsa, qater sodan» [4, 122], «Ay jaryq, qoyan aryq» [4, 164],  «Kelme kezek, terme tezek» [4, 124], [7, 185], «Alys-beris qolynan, shygharyp qoyar jolynan» [7, 187], «Aqsha sizdiki, mal bizdiki», «Kóktem, kókten núryn tókken» [10, 143]  degen tәrizdi bos sózder de qalmay, ilesip jýredi.

Búl nemqúraylyqtyng ishinde kópsózdilikke boy aldyrghan maqaldarymyz qanshama. «Bir sózben týy týmen sózding týiinin» demey me J. Balasaghún. Onyng ishinde úiqasyn, yrghaghyn joghaltqan, sonyng nәtiyjesinde әserin joghaltqan sózder, tolyp jatqan grammatikalyq, orfografiyalyq qateler de kezigip jatady (tolyghyraq maghlúmatty qaranyz: N.R. Baspa men baspasózge sóz. "Ana tili" gazeti. - №26, 2004)

 

Ekinshi jәne tórtinshi sebepterge qatysty myna jaydy da aityp ketuge tiyispiz. Kenestik sayasattyng saldary kórkem әdebiyetting audarmasynda da kórinis tauyp jatty. Mәselen, I. Esenberlinning «Kóshpendiler» tarihy etnografiyalyq trilogiyasynyng orys jәne aghylshyn tilderindegi audarmalarynda avtor qoldanghan maqal-mәtelderding biri audarylsa, biri audarylmay, keybiri búrmalanyp ketken bolatyn.

Maghynasy búrmalanghan maqaldardyng birin mynaday mysaldan kóruge bolady. «Arghymaq ólse qúlyn bar, әkesi ólse úly bar» [15, 208] degen maqaldyng orysshasyn audarmashy (M. Simashko) «Umiraet argamak, no ostanetsya tonkonogiy jerebenok, kotoryy rastet y skachet vse dalishe y dalishe v stepi» [16, 197] dep beredi, búl ózgertuding mәni týsingen kisige tym terende jatyr. Al orysshadan audarylghan aghylshynshasynda [17, 210]: "An antelope dies, but its spindly legged the calf remains, grows up and runs further and further into the steppe" dep dalagha ketetin bolsa múnyng ýy january emes, týz january bolghany dúrys bolar dep, audarmashy (O. Chorakaev) jylqy ornyna kiyik tektesti alady. Týnúsqada berilip jatqan Aqsopy biyding eldi birlikke ýndeytin sheshendik sózderi bolatyn. Audarmalardan óz esebin kýittep onday danalyq sózder joghalady. Myna maqal qazaq әuletinde әkesi ólse úly ornyn basyp, úrpaqtan-úrpaqqa úlasqan shanyraq jalghastyghynyng «zany» osylay saqtalatynyn aityp otyrsa, audarmada qúlyn beti aughan jaqqa ketedi dep búryp, "Razve ne po tem je zakonam jiyvem my, kazahiy?" [16, 197], «Don't we Kazakhs live by the same laws» [17, 210] degendi taghy oidan qosyp, «óz zandaryn» qazaqqa tanyp, shegelep beredi.

Shygharmanyng oryssha, aghylshynshasynda  mýldem audarylmaghan maqal-mәtelder de bar, olar: «Kóppen kelisip pishken ton kelte bolmas» [15, 319], "Et búzylsa túz sebersin, túz búzylsa ne sebersin?" [15, 351], "Ógizge tughan kýn búzaugha da tumay ma?" [15, 343], "Kýshting arty diyirmen tartady" [15, 539], "Sýirep qosqan tazy týlki almaydy" [15, 99], «Bireuge or qazba, ózing týsesin» [15, 240], t.s.s. (tolyghyraq maghlúmat alu ýshin qaranyz: N.R., A.R. I.Esenberlinning «Kóshpendiler» triyl.-ng or. jәne agh. tt.-gi aud.-da key maq.-mәt.-ng berilu jayy. Q.A.Yasauy at. HQTU „Habarshysy", - № 1 (55) Týrkistan, 2006)

Búdan búrynghy zertteulerimizde atalghan trilogiyanyng oryssha núsqasynan 30 tilge audarylyp taratylghanyn, onda qazaqtyng dini, danalyghy, barlyq bolmys-bitimi, hany men qarasy týgelimen Kenestik Kremli túsyndaghy sayasattyng qalauynsha qayta jasalyp shyqqandyghy jóninde aitylyp keledi. Búlar - qazaqtyng ózgege ózine sengendey senetin sengishtik qasiyetinen ruhany soghysta jenilip, esesin jiberip alghan tústary. Ruhany soghys - bir sәtke de toqtamaytyn, bolyp jatqan soghys, ondaghy ketken eseni qaytaru qazaqtyng ózinen basqa eshkimge mindet emes. Týzeymin dep kelgender tek qana kýzeydi.

 

Oydy qorytsaq, qanday ozyq tәjiriybege jýginsek te, jer betindegi eshbir halyqtyng óz dinine núqsan keltiretin bir nәrseni maqal-mәteline qospaytynyn kóremiz. Shyn aqyl iyesi ýshin barlyq nәrse dinmen bastalady, dinmen jýredi, dinmen ayaqtalady. Konstitusiyasy din bostandyghyn ústanatyn AQSh-ty qaranyz, óz Ata zanyna qayshy keletinine qaramastan, «In God we trust» - «Biz Qúdaygha senemiz» dep aqshasyna, «And this be our motto: "In God is our trust" - «Biz Qúdaygha senemiz, búl - bizding úranymyz» dep әnúranyna jazyp, ony resmy úrany etip jariyalap, sharyqtatyp shyrqap, ashyqtan-ashyq býkil amal-әreketin osy úranmen iske asyrady. Biz de býkil әlem birtindep moyynsúnyp kele jatqan haq din - islamdy tu etip ústauymyz kerek.

Bizding qasiyetti Qúranymyzda «Sender, adam balasy ýshin iygilikti әmir etip, qarsylyqtan tyyatyn, sonday-aq, Allahqa senetin qayyrly bir ýmmet bolyp shygharyldyndar. Al eger kitap iyeleri iman keltirse edi, әlbette, olar ýshin jaqsy bolar edi. Olardan iman keltirgender de bar. Olardyng kóbiregi búzaqylar" (Ály Ghymran sýresi, 110-ayat) dep núsqaydy Jaratushy IYemiz. Biz qalay iygilikti әmir etip, qarsylyqtan tyyamyz? El auzyn bilmestikpen aitylyp jýrgen kýnәdan tyi qolymyzdan keler me eken, kelmes pe eken? «Halyq auzyna qaqpaq qoyyp bolmas» [12, 9] deytin mәtelimiz de bar eken. Búl ras. Halyqtyng auzyn bir Alladan ózge eshkim andy almaydy. Sol Allanyng Ózine jýginsek, «...Kýdiksiz namaz, arsyzdyqtan, jamandyqtan tyyady..." (Ghankabut sýresi, 45-ayat) deydi. Demek, tyghyryqtan shygharatyn birden-bir jol - elding sharighy әleuetin kóteru joly bolyp qalady. Búl jol adamzatty kýnәning barlyq týrinen tyyady.

Sóz basynda Qúrangha, hadiske jәne halyq danalyghyna negizdelgen әdep-tәrtibimiz bar dedik. Qúran men hadis Allanyng jәne Onyng elshisining sózi bolghandyqtan san myndaghan jyldar ótse de eskirmeydi, kerisinshe, uaqyt ótken sayyn jana quaty tanylyp, jandana týsedi. Allanyng Ózi de, Ózi arqyly qorghalghan Sózi de mәngilik. Basqanyng bәri týgeydi. Al halyq auyz әdebiyetining halyq danalyghy sanalatyn maqal-mәtelderi biri júmaqqa, biri tozaqqa ketip jatqan pendelerding sózi, ol ózgertuge bolmaytyn Qúran, ne hadis emes. Naqtylap aitqanda, olardyng Qúran men hadiske qayshy keletin tústary týzetilu kerek.

 

Paydalanylghan әdebiyetter:

 

1.        Imam Ábul-Abbas Ahmad ibn Abdul-Latif әz-Zubәidi. Sahih әl-Búhari. / Aud. Q.Spatay. - Almaty: «Kәusar-sayahat» JShS, 2009 - 922 b.

2.        Múhammed Payghambardyng ósiyet hadisteri. Jinap, qúrast.: A.Bekjigit, Y.Ákimjan. -Shymkent: «Aziat» - 2005. - 96 b.

3.        Álimbaev M. Halyq - ghajayyp tәlimger. - Almaty: «Rauan», 1994. - 144 b.

4.        Qazaq maqal-mәtelderi. Qúrast.:  Ó. Túrmanjanov - Almaty: «Ana tili», 1993. - 176 b.

5.        Qazaq maqal-mәtelderi. Redaktor jәne qúrast.: A.E.Mentebaeva - Almaty: «Oljas kitaphanasy» baspa ýii, 2012. - 172 b.

6.        Qaydar Á. Halyq danalyghy (qazaq maqal-mәtelderining týsindirme sózdigi jәne zertteu). Almaty: «Toghanay T» baspasy, 2004. - 560 b.

7.        Qazaqtyng maqal-mәtelderi. Qúrast.: Smailova A.T. Almaty: «Kóshpendiler», 2002 - 312 b.

8.        1001 qazaq maqal-mәtelderi. Qúrast.: J. Malaysariyn. Almaty: «Ana tili» baspasy, JShS, 2006/2011 - 184 b.

9.        http://www.kuttybolsyn.kz/684-dn-turaly-maal-mtelder.html

10.     Qazaq maqal-mәtelderi. Jinap, qúrast: Ó.Túrmanjanov, K. Ahmetbekúly. - Almaty: «Qazaqstan», 2008. - 208 b.

11.     Qazaq maqal-mәteli. Jinap, qúrast: Ó.Túrmanjanov. - Almaty: «Jazushy», 1980. - 352 b.

12.     Qazaq maqal-mәtelderi. qúrast: M. Aqqoziyn. Almaty: «Qazaqstan», 1990. 288 b. Qaz., orys tt.

13.     Abay. Ensiklopediya. Almaty: «Qazaq ensiklopediyasynyn» Bas redaksiyasy, «Atamúra» baspasy, 1995. - 720 b.

14.     http://www.adebiet.kz

15.     Esenberliyn. I. Kóshpendiler. Almaty.: Iliyas Esenberlin at. qor. 1998. 581 b.

16.     Esenberlin I. Kochevniki. Almaty.: Fond iym. Iliyasa Esenberlina. 1998. c. 533.

17.     Yesenberlin Ilyas. The Nomads. Almaty.: The Ilyas Yesenberlin Foundation. 2000. 559 p.

 

Núrsәule Rsaliyeva,

Filol. gh. k., Sýleyman Demiyrel uniyversiyteti dosenti

 

«Abay-aqparat»