نۇرساۋلە رساليەۆا. قازاقتىڭ كەي ماقال-ماتەلدەرىنىڭ يسلامي دۇنيەتانىمعا كەراعار سيپاتى
قاي حالىقتىڭ بولماسىن، وزىندىك ءومىر ءسۇرۋ ادەپ-ءتارتىبى بار، ول ءتارتىپ ەلدىڭ تەك كونستيتۋتسياسى مەن وزگە دە زاڭدارىندا جازىلمايدى. ەشبىر زاڭدى بىلمەيتىن ادامنىڭ دا جولىنان اداسپاي، ءتارتىپ بۇزباي ءتۇپ-ءتۇزۋ ءجۇرىپ تۇرا الۋ مۇمكىندىگى بار. مۇنداي سۇرلەۋدى ەلدىڭ ءدىنى مەن دانالىعى سالادى.
الىمساقتان (الميساقتان) مۇسىلمان قازاق حالقىنىڭ دا كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ادەپ-ءتارتىبى بار. ول، ەڭ الدىمەن، قاسيەتتى قۇراندا، ەكىنشىدەن، پايعامبارىمىز مۇحاممەدتەن (س.ا.ۋ.) قالعان حاديستەردە، ۇشىنشىدەن، حالىق دانالىعىندا جازىلعان. حالىق دانالىعىن مۇنداي جوعارى ورىنعا قوياتىن سەبەبىمىز، ونى قۇرايتىن ماقال-ماتەلدەر مەن ناقىلداردىڭ ءوزى دە مۇسىلماندىقتىڭ قاعيدالارىنان باستاۋ الاتىنىندا. سوندىقتان قينالعاندا دا، قۋانعاندا دا حالىق وسى ءۇش نارسەدەن كومەك سۇرايدى، كەز كەلگەن جاعدايدا جانىنا كەرەگىن تابادى. «ءاي، يمان كەلتىرگەندەر! اللاھقا بوي ۇسىنىڭدار جانە ەلشىگە بوي ۇسىنىڭدار. ەگەر بىرنارسەدە تالاسساڭدار، ونى اللاھقا جانە ەلشىگە جۇگىنتىڭدەر» (نيسا سۇرەسى، 59-ايات) دەلىنەدى قاسيەتتى قۇرانىمىزدا.
قاي حالىقتىڭ بولماسىن، وزىندىك ءومىر ءسۇرۋ ادەپ-ءتارتىبى بار، ول ءتارتىپ ەلدىڭ تەك كونستيتۋتسياسى مەن وزگە دە زاڭدارىندا جازىلمايدى. ەشبىر زاڭدى بىلمەيتىن ادامنىڭ دا جولىنان اداسپاي، ءتارتىپ بۇزباي ءتۇپ-ءتۇزۋ ءجۇرىپ تۇرا الۋ مۇمكىندىگى بار. مۇنداي سۇرلەۋدى ەلدىڭ ءدىنى مەن دانالىعى سالادى.
الىمساقتان (الميساقتان) مۇسىلمان قازاق حالقىنىڭ دا كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ادەپ-ءتارتىبى بار. ول، ەڭ الدىمەن، قاسيەتتى قۇراندا، ەكىنشىدەن، پايعامبارىمىز مۇحاممەدتەن (س.ا.ۋ.) قالعان حاديستەردە، ۇشىنشىدەن، حالىق دانالىعىندا جازىلعان. حالىق دانالىعىن مۇنداي جوعارى ورىنعا قوياتىن سەبەبىمىز، ونى قۇرايتىن ماقال-ماتەلدەر مەن ناقىلداردىڭ ءوزى دە مۇسىلماندىقتىڭ قاعيدالارىنان باستاۋ الاتىنىندا. سوندىقتان قينالعاندا دا، قۋانعاندا دا حالىق وسى ءۇش نارسەدەن كومەك سۇرايدى، كەز كەلگەن جاعدايدا جانىنا كەرەگىن تابادى. «ءاي، يمان كەلتىرگەندەر! اللاھقا بوي ۇسىنىڭدار جانە ەلشىگە بوي ۇسىنىڭدار. ەگەر بىرنارسەدە تالاسساڭدار، ونى اللاھقا جانە ەلشىگە جۇگىنتىڭدەر» (نيسا سۇرەسى، 59-ايات) دەلىنەدى قاسيەتتى قۇرانىمىزدا.
وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، بولسا دا بارشاعا ءمالىم، جاراتۋشىدان مۇحاممەدكە (س.ا.ۋ.) جەبىرەيىل (ع.س.) ارقىلى جەتكەن قاسيەتتى قۇراننىڭ ءبىر ءسوزى دە وزگەرمەگەن دەپ سەنەمىز. ال ءوز زامانىندا دىنىمىزگە، اللانىڭ ەلشىسىنە قاستىق قىلعاندار پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) اتىنان ءوز ايلا-امالدارىن «حاديس» دەپ تاراتقان بولاتىن، ونى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) سەزىپ، كىم كورىنگەننىڭ حاديس دەپ ءوز ويلارىن تاراتۋىنا تىيىم سالىپ، «كىمدە-كىم مەنىڭ اتىمنان مەن ايتپاعاندى ايتسا، وزىنە توزاقتان ورىن دايىنداي بەرسىن» [1, 50] دەدى. شىن حاديس پەن جالعان ءحاديستى ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ جولدارىن دا كورسەتىپ، حاديس ەڭ اقىلعا سىيىمدى قاعيدالار جيناعى، ەگەر اقىلعا سىيماسا، تىڭداۋشىلارىن يلاندىرماسا، ول شىن حاديس ەمەس دەپ ءتۇسىندىردى [2, 3]. سودان حاديستەردى زەرتتەۋ عىلىمى پايدا بولىپ، اللانىڭ ەلشىسىنىڭ تەك سەنىمدى ساحابالارىنان جەتكەن «حاديستەر» عانا ىرىكتەلىپ الىنعان. ول ءۇشىن عۇلامالار ۇلكەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. سەنىمدى دەپ تانۋ ءۇشىن دە حاديستەردى جەتكىزۋشى ساحابالاردىڭ، ياعني يسنادتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىرى تەرەڭىنەن زەرتتەلگەن. ناتيجەسىندە بۇگىنگى كۇنى بىزگە ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتان تازارتىلىپ الىنعان ءال-بۇحاري «ساحيح» حاديستەرى توپتاماسى جەتكەن. «ساحيح» دەگەن ءسوز اراب تىلىندە «دۇرىس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
قاسيەتتى قۇراننىڭ ءناجم سۇرەسىنىڭ 2-اياتىندا: «ول (پايعامبار) ءوز ويىنان سويلەمەيدى» - دەلىنەدى. دەمەك، اللاھتىڭ ءدىنىن جەتكىزۋ بارىسىندا پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) بارلىق سوزدەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى ونىڭ ءناپسى، قالاۋىنان تۋىنداماي، جوعارىدان باسقارىلعان [1, 4]. سونداي-اق «ەلشى نەدەن تىيسا، سودان تىيىلىڭدار» (حاشر سۇرەسى، 7-ايات), «كىم پايعامبارعا باعىنسا، راسىندا، اللاھقا باعىنعان بولادى » (نيسا سۇرەسى، 80-ايات), «راسىندا سەندەر ءۇشىن اللاھتىڭ ەلشىسىندە كوركەم ونەگەلەر بار» (احزاپ سۇرەسى، 21-ايات) دەپ كەلەتىن ت.ب. كوپتەگەن اياتتار بار.
سونىمەن، اللاعا شۇكىر، قۇراننىڭ ءسوزى وزگەرمەگەن ەكەن، حاديستەر تازارتىلعان ەكەن. ال «ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ دانالىعى قانداي كۇيدە تۇر؟»، «ونىڭ دا قانداي دا ءبىر بۇرمالاۋشىلىقتاردان زارداپ شەگىپ، بۇرالقى سوزگە اينالىپ كەتكەن تۇستارى جوق پا؟» دەگەن ءتارىزدى سۇراقتار توڭىرەگىندە ءبىز ويلانىپ كوردىك پە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، الدىمەن، «ماقال-ماتەلدىڭ اتقاراتىن فۋنكتسياسى نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيىك. ماقال-ماتەلدىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن م.الىمباەۆتىڭ «قايىق بىلمەگەنىن كەمەدەن سۇرايدى، حالىق بىلمەگەنىن كونەدەن سۇرايدى» [3, 122] دەگەن ناقىل سوزىنەن تابا الاتىن ءتارىزدىمىز. ناقتىلاي ايتساق، ماقال-ماتەل - حالىقتىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنەن الىنعان اقىل-كەڭەس، دانالىق. ءتىل - بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ باستى سيپاتى بولعاندىقتان، cول تىلدەگى ماقال-ماتەل دە ۇلتتىڭ رۋحاني قازىناسى بولىپ سانالادى. مۇنداي قازىنانىڭ كەرەمەتتىگى سونشالىق، حالىق دانالىعى ۇلت ساندىعىنان تابىلىپ جاتقان اسىل تاستار ىسپەتتى ۇلت وكىلى سانالاتىن ءاربىر تۇلعانىڭ ساناسىندا «بۇل ءسوزدى مەنىڭ حالقىم ايتقان» دەگەن ماقتانىش سەزىم ۇيالاتۋى ءتيىس. سوندا باسقا حالىقتار دا مىناداي حالىقتا مىناداي ءسوز بار ەكەن دەپ، ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ الىپ قاجەتىنە جاراتىپ جاتادى. دەمەك، ماقال-ماتەل ادامزاتتىڭ ورتاق قازىناسى ىسپەتتى، ءبىر حالىقتىڭ دانالىعى باسقا ءبىر حالىققا ونەگە بولارلىق جوعارعى دەڭگەيدە قۇرالىپ جاتادى. ونىڭ دانالىق دەپ اتالۋى دا سول سەبەپتەن. مىسالى، قىتاي ايتادى ەكەن: «ەكى جاقسى ادام بار، بىرەۋى ءولىپ كەتكەن، بىرەۋى دۇنيەگە ەندى كەلەدى» دەپ (اعىل.ت.-نەن اۋدارىپ وتىرمىز - ن.ر.), اعىلشىن ايتادى: «اتتى جەتەكتەپ سۋعا اپارا الاسىڭ، بىراق ماجبۇرلەپ ىشكىزە المايسىڭ» دەپ. قازاقتىڭ دا الەمدى اۋزىنا قاراتاتىن دانالىعى بارشىلىق، «داۋ شەشەننەن قورقادى، شەشەن مىلجىڭنان قورقادى»، «باقانى تاققا وتىرعىزساڭ دا باتپاقتاعى ادەتىن قويمايدى»، «اسپاننان كيىز جاۋسا دا سورلى ۇلتاراققا جارىماس»، «سىڭبەيتىن جەرگە سۋ قۇيما»، «شىبىنعا شوقپار كوتەرمەس بولار»، «ۇلكەن پىشاق ۇيالعاننان وتەدى»، ت.ب.
جىر الىبى جامبىل بابامىزدىڭ «جاقسى ءسوزدى ەل جاتتار، ەل جاتتار سوزدە سالماق بار» دەگەن سوزىنەن دە كەز كەلگەن ەل جاتتايتىن ءسوزدىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىنىن ۇعامىز. دەمەك، ماقال-ماتەل - بىلمەگەندى سۇراۋعا، قينالعاندا دا، قۋانعاندا دا، كەز كەلگەن كەڭەس كەرەك بولعان جاعدايدا سۇيەنەتىن اقىلشىمىز، كەڭەسشىمىز ەكەنىنە داۋ جوق.
كەزىندە اباي ءوزىنىڭ «جيىرما توعىزىنشى سوزىندە» «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ماقالدارىنىڭ كوبىنىڭ ىسكە تاتىرلىعى دا بار، ىسكە تاتىماق تۇگىل، نە قۇدايشىلىققا، نە ادامشىلىققا جارامايتۇعىنى دا بار» دەپ، «جارلى بولساڭ، ارلى بولما»، «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى»، «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە»، «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى»، «اتا-انادان مال ءتاتتى، التىندى ۇيدەن جان ءتاتتى» دەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ سىناعان ەدى. وسى قاراسوزىندە سىنالعان بەس ماقالدىڭ سوڭعىسى قازىر بەلسەندى قولدانىستا بولماسا دا، الدىڭعى تورتەۋىن حالىق ءالى اۋزىنان تاستاماي كەلە جاتىر. «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى» مەن «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە» اۋىسپالى ماعىناسىنداعى قولدانىستا اسا قاۋىپتى بولماسا دا، «جارلى بولساڭ، ارلى بولما»، «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەن ماقال سانالىپ جۇرگەن سوزدەر شىن مانىندە قاجەتسىز، ءتالىمى كەرى، جولدان اداستىراتىن قاۋىپتى سوزدەر. دەگەنمەن، «جارلى بولساڭ، ارلى بولما» دەگەندى بىرقاتار جيناقتار (مىس، [4, 172] [5, 111]، [8, 61]، [12, 133].) «جارلى بولساڭ دا، ارلى بول» دەگەن دۇرىس نۇسقامەن الماستىردى دا، كەي ادەبيەت كوزدەرى (مىس، [6, 317]، [11, 320]) ءالى وزگەرتپەستەن بەرىپ وتىر. اۋىزدان تاستالۋ ءۇشىن بۇلار الدىمەن كوزدەن تاسالانىپ، ماقال-ماتەلدەردىڭ جيناقتارىنا ەنگىزىلمەي قالۋ كەرەك بولاتىن. قازاق دانالىعىنىڭ ءبىر ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن م. الىمباەۆ «ابايعا توقتامايتىن قازاق قۇدايعا دا توقتاماس» [3, 135] دەگەندى ايتىپتى، بۇعان قوسا، قازىرگى ۋاقىتتا حالىق اراسىندا «ابايعا توقتامايتىن قازاق جوق» دەگەن ءسوز دە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. بىراق، قالىپتاسقانمەن، ءالى نەگىزىنەن ءسوز جۇزىندە، ول ءىس جۇزىندە قالىپتاسقان جاعدايدا بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتى ءبىرتۇتاس اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس ەكەنىن، ونى جانە ونىڭ حيكمەتىن سۇيەتىندىگىن پارىز بولعان امالدارىن ءبىر كىسىدەي ورىنداۋمەن كورسەتىپ وتىرعان بولار ەدى. دەسەك تە، سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا وتكەنگىدەن بۇگىن جاقسى بولعاندىقتان، بۇگىنگىدەن ەرتەڭ جاقسى بولاتىنىنا سەنىم بار. «اۋەلى ايات، حاديس - ءسوزدىڭ باسى»، «اللا ءمىنسىز، اۋەلدەن پايعامبار حاق، ءمۇمين بولساڭ ۇيرەنىپ سەن دە ۇقساپ باق..." دەگەن جۇرەكجاردى اباي تاعىلىمى «جۇرەكتەن كىرىپ بويدى الماي قويمايدى».
سول ابايدان باستاپ «سوڭىنان ولمەيتۇعىن ءسوز قالدىرعان» قازاقتىڭ قاي داناسىن الىپ قاراساڭىز دا، بىردە-ءبىرى حاق تاعالانى اينالىپ وتپەگەن. عىلىم ىزدەۋدى مۇسىلماننىڭ پارىزى دەگەن قاعيدانى ۇستانعان ءجۇسىپ بالاساعۇن ءوزىنىڭ «قۇتتى بىلىگىن» تۇگەلىمەن دەرلىك ءبىر اللانى تانىپ، ونىڭ ەلشىسىنە مويىنسۇنۋعا ارناعان دەۋگە بولادى. بۇقار جىراۋدىڭ تىلەگىنە قۇلاق سالساڭىز، «ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز - ءبىر اللاعا جازبازقا، ... بەسىنشى تىلەك تىلەڭىز - بەس ۋاقىتتا بەس ناماز بىرەۋى قازا قالماسقا» دەيدى.
بەسىگىندە ۋىزىنا جارىعان، ءوز تەگىنە ادال بولىپ وسكەن ۇرپاق نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن ايىرسا كەرەك. قازاق ۇعىمىندا قالىپتاسقان تەكتىلىك دەگەن ۇعىمدى دا قازىر اركىم ارقالاي ءتۇسىنۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوعارىداعى اتالىپ وتكەن «قۇران - حاديس - دانالىعىمىزعا» نەگىزدەلگەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ادەپ-ءتارتىبى ەكى دۇنيەدە دە ابىرويلى بولۋدى قامتاماسىز ەتەتىن، ناعىز تەكتىلىكتىڭ كەپىلى ىسپەتتى. تەكتى ەل وسى ادەپ-تارتىپتەن جاڭىلماسا كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا ەل، ونداعى ۇلكەن دە، كىشى دە دۇرىس جول (حيدايات) مەن اداسۋشىلىقتى (دالالات) ايىرا الماي، ازۋى مۇمكىن. ەلدىڭ ازۋى، ازعان ەل دەگەن ءجاي ءسوز ەمەس. «جاستار قايدا بارادى؟»-نى بىلاي قويعاندا، قازاق تىلىندەگى ەڭ كەرەمەت «اجە» دەگەن ءتاتتى سوزگە شامدانعان قىزىل باس، جاسىل باس كەمپىرلەر، ءالى جاسپىن دەيتىن بەيمازا شالدار، كوزى ءبارىن كورىپ، ءبىر اللانى كورمەيتىن، مىڭ كىتاپ وقىپ، ءبىر قۇراندى اشپايتىن عالىمدار - سونداي زۇلماتتىڭ بەلگىلەرىنەن ءتارىزدى كورىنەدى.
سوندىقتان ءوزىمىز دە، ۇرپاعىمىز دا كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، تەكتى ەل بولامىز، تاۋەلسىز ەلمىز، تۇزەلەمىز دەسەك، ەڭ الدىمەن، سول تىزەلۋدى ءسوزىمىزدى تۇزەتۋدەن باستاۋىمىز كەرەك. حالقىمىزدى تۋرا جولىنان تايدىرۋدى نۇسقاعان، تەگىنە، ءتۇپ-تامىرىنا تارتپاعان، كەرىسىنشە، وعان بالتا شابۋ ءۇشىن قۇرالعان، دانالىعىمىزدىڭ تۇنىعىن لايلاپ، ءدىنىمىزدىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، مۇسىلماندىعىمىزعا كۇمان كەلتىرىپ تۇرعان بىرقاتار بۇرالقى سوزدەردەن ارىلۋعا اسىعۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىز. ولاردىڭ بىرقاتارى مىنالار:
1. اداي قازاق قورىقسا، «بەكەت!» دەيدى، بەكەت تە ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيدى [6,167].
2. ادال دەگەن موللانىڭ قوينىنان التى دوڭىز شىعادى [10, 36].
3. ادامنىڭ قۋى مولدا بولار، جىلقىنىڭ قۋى جورعا بولار [6, 172].
4. ازانسىز مولدا بولسا دا، قازانسىز قاتىن بولمايدى [6, 177].
5. اق سالدەلى قوجادان اق جاۋلىقتى قاتىن ارتىق [4, 134]، [12, 62].
6. اقشا موللانى نامازىنان قالدىرادى [10, 38].
7. الا شاپاندى مولدا دا ءبىر، الا قاناتتى ساۋىسقان دا ءبىر، ەكەۋى دە ارام نيەت: جىعىلعاننىڭ قاسىندا، ولگەننىڭ باسىندا [7, 305]، [10, 43]، [12, 63].
8. اللا كەشىرەر، ارۋاق كەشىرمەس [10, 40].
9. اللانىڭ وزىنەن اتى ابىرويلى [10, 35]
10. اللاڭنان ويبايىم جاقسى /تىنىش [4, 133]، [5, 169]، [7, 45]، [8, 45]، [10, 34].
11. التىن كورىپ پەرىشتە جولدان تايىپتى [4, 134] / التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى [6,191]، [10, 39].
12. ارىستان بابقا تۇنە، قوجا احمەتتەن تىلە [10, 36].
13. اس ىشسەڭ اتاۋىڭدى ءىش، اۋىرساڭ مۇرتتاي ۇش [4, 150]، [6, 202] (ماقال ەمەس، قارعىس).
14. اتا-انادان جار جاقىن، تۋىسقاننان مال جاقىن [4, 62].
15. ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق، مولداعا ناماز ۇيرەتكەن تاماق [4, 135]، [10, 35]، [11, 327]، [12, 62].
16. اكىممەنەن اراز بولساڭ، كۇنىڭ جامان، مولدامەنەن اراز بولساڭ، ءدىنىڭ جامان [8,118].
17. ءالى جەتپەگەن/كەلمەگەن اقىرەتشىل/اللاشىل [4, 171]، [8, 134]، [10, 37].
18. اۋەلى قازى بولدى، سوڭىنان قاجى بولدى، اقىرىندا الاياقتىڭ ءوزى بولدى [10, 8]، [11, 327].
19. اۋليە دە قاسىنداعىسىن قولدايدى [4, 133]، [10, 34] / اۋليە قاسىنداعىسىن قولتىقتايدى [8, 45].
20. باسى امان، مالى تۇگەلدىڭ، قۇدايمەن ءىسى جوق [10, 34].
21. باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەنەن ءىسى جوق [6, 242]، [10, 38].
22. ءدىن قاراڭعى ءىن [9]، [ 12, 63]
23. ەكى مولدا/موللا ءبىر كىسى، ءبىر مولدا/موللا جارتى كىسى [8, 46]، [10, 35]، [12, 63].
24. ەكى تاۋ قوسىلدى دەسە نان، ەكى بۇزىق تۇزەلدى دەسە نانبا [8, 120].
25. ەسكى مەشىتتە ەسەك ازانشى [6, 293].
26. جامان سوپى توباشىل، جامان ادام تاباشىل [4, 134]، [6, 304]، [10, 43].
27. جانى كۇيگەن/كەيىگەن قۇدايىن/تاڭىرىن قارعايدى [6, 304]، [10, 37]، [12, 62].
28. جارلى بولساڭ، ارلى بولما [6, 317].
29. جارلى بولساڭ، ارلى بولما، قاراپ ءجۇرىپ سورلى بولما [11, 320].
30. جارىمدى العان قۇدايدىڭ كەلىنى مەندەي جىلاسىن [10, 43]، [12, 63].
31. جەگەنىن بىلمەيتىن - شۇناي، جۇتقانىن بىلمەيتىن - قۇماي، العانىن بىلمەيتىن - قۇداي [10, 39].
32. جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى، قاتتى-قاتتى سويلەسەڭ، مۇسىلمان دىنىنەن شىعادى [6, 339].
33. كەدەيشىلىك ەسىكتەن كىرسە، يمان تەرەزەدەن شىعا قاشادى [10, 37].
34. كوكتە قۇدايدىڭ ءالى كەلمەيدى، جەردە قۇمايدىڭ ءالى كەلمەيدى [10, 40].
35. كۇشتىدە ءتاڭىرى جوق [4, 133]، [8, 44]، [12, 62].
36. قارعا كورگەنىن شوقيدى، مولدا بىلگەنىن وقيدى [12, 62] / موللا بىلگەنىن وقيدى، قارعا كورگەنىن شوقيدى [4, 134]، [10, 43].
37. قارعىستان كىسى ولمەيدى [4, 45]، [8, 45] / قارعىستان ولگەن كىسىنىڭ مولاسىن كورگەنىم جوق [10, 34].
38. قوجا مولدا ەلدى ازدىرار، قۋراي، قۇماي جەردى ازدىرار [7, 304].
39. قۇداي اتقان وڭالار، ارۋاق اتقان وڭالماس [10, 41].
40. قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي دا ەمەس [10, 39].
41. قۇداي كوگىن بيلەسىن، جەرىمە مەنىڭ تيمەسىن [4, 133]، [12, 63].
42. قۇداي قارعىسىنان حالىق قارعىسى قاھارلى [12, 63].
43. قۇدايعا جازساڭ جاز، كوپكە جازبا [12, 63].
44. قۇدايعا قولىم جەتسە، پايعامبارىڭدى ۇرعانىم بار ما؟ [10, 35]
45. قۇدايدان قولىڭ بوساسا، اۋىلىڭا قاراي تايراڭدا [10, 39].
46. قۇلقۋاللامەن قويدى قۇرتتى، اسسالاۋمەن استى قۇرتتى، ەندى جان-جاعىن قارماۋدى شىعاردى [10. 43].
47. ماي - اۋليە، مايسىز جارىلقايتىن قاي اۋليە [4, 134]، [9]، [10, 42]، [12, 63].
48. مەن اللانىڭ الا تاناسىن ۇرلاپپىن با؟ [10, 43]
49. مولدا/موللا ءوزىن ءبىر الدايدى، وزگەنى ەكى الدايدى [7, 305]، [10, 35]، [11, 327]، [12, 62].
50. مولدالارعا/موللالارعا مال قايعى، مومىندارعا جان قايعى [7, 306]، [10, 43]، [12, 62].
51. مولدانىڭ سالدەسى اق بولعانمەن، نيەتى قارا [7, 304]، [12, 63].
52. موللا ارباپ الادى، ساۋداگەر الداپ كەتەدى [10, 8].
53. موللانىڭ قارنى بەسەۋ، ونىڭ بىرەۋى ءاردايىم بوس تۇرادى [10, 38].
54. مىڭ كۇن/گى جۇماقتان، ءبىر كۇن/گى تىرلىك ارتىق [4, 45]، [10, 34] / مىڭ ۇجماقتان - ءبىر كۇن تىرلىك [12, 59].
55. نادان مولدا نامازقوي [9]، [12, 62].
56. نادان موللا پەش قادام [10, 43].
57. ورازا-ناماز توقتىقتا، اشتىق ۇرعان موللانىڭ سالدەسى قالار بوقتىقتا [10, 42].
58. ورازا-ناماز توقتىقتا، قۇيرىعىن قىسار جوقتىقتا [11, 327].
59. وسى قۇداي قايدا؟ موللانىڭ كوڭىلى مايدا [10, 43].
60. ءوزىڭ قۇداي بولماعان سوڭ، كورگەن كۇنىڭ قۇرىسىن [10, 39].
61. ساۋاتسىز مولدانىڭ سالدەسى ۇلكەن [6, 306]، [10, 43]، [12, 63].
62. سەن قۇدايعا جەتكەنشە، مەن ۇيگە جەتەم [4, 45]، [8, 45] / سەن قۇدايىڭا جەتكەنشە، مەن اۋىلىما جەتەرمىن [10, 36]، [12, 63].
63. سوقىر موللا، بىلگەنىن شاتىپ-بۇتىپ وقىر موللا [10, 43].
64. سوپى سۇمنان شىعادى [4, 134]، [7, 306]، [12, 63].
65. سۇم قارتايسا سوپى بولادى [10, 8]، [11, 327].
66. سىيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىڭ كۇشتى بولسىن [4, 26]، [5,140]، [6, 471]، [8, 67]
67. تاي جامانى - جورعا، ادام جامانى - مولدا [7, 306].
68. تانا پايدا بەرمەسە، ءتاڭىرى پايدا بەرمەيدى [4, 90]، [12, 63].
69. تانىساڭ - ادايمىن، تانىماساڭ - قۇدايمىن [ەل اۋزىنان].
70. تاۋ تاۋعا قوسىلادى دەسە نان، ادام پيعىلىن وڭعارتتى دەسە نانبا [8, 158].
71. تەنتەك مولدا/موللا - تەلمىرگەن وگىز [8, 46]، [10, 35].
72. ۇرا بەرسەڭ، قۇداي دا ولەدى [4, 133]، [10, 39]، [12, 17].
73. شەشەمنىڭ ولەتىنىن بىلسەم، ءبىر قاپ كەبەككە ساتىپ جىبەرەتىن ەدىم عوي [6, 541].
بۇل قاتاردى ءالى دە تاقىرىپقا قاتىستى بارلىق ادەبيەت كوزىنەن تىركەلگەن «ماقال-ماتەلدەردىڭ» تولىق ءتىزىمى دەۋگە بولمايدى، بۇلاردىڭ باس-اياعىن تۇگەلدەپ، كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەسكە جوق ەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بۇلاردىڭ بىردە-بىرەۋىندە دانالىق جوق، كەيبىرى، ماسەلەن، 72-ءcوز - ەسى دۇرىس ەمەس ادامنىڭ ءسوزى، ال سوڭعى 73-ايتىلعان ءسوز - دانالىققا باستاماق تۇگىلى، كىسى شوشىرلىق، مۇسىلمان تۇرماق كاپىردىڭ جانى تۇرشىگەتىن ءسوز. ءسوز جوق، مىناداي بۇرالقى ءسوزدىڭ ءبارى حالىقتى ءتۇپ-نەگىزىنەن اداستىرۋ ءۇشىن جۇمسالادى، ونسىز دا تۋرا جولىن تابا الماي جۇرگەندەر بولسا، سولارعا «سىنىققا سىلتاۋ» بولۋ قىزمەتىن اتقارادى. بۇل تۇرعىدان بۇلار ءوز فۋنتسيالارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ تا كەلەدى. بىراق اللا تاعالا سەنىم ارتقان اقىل يەلەرى مەن عىلىم بەرىلگەندەر ءۇشىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورىنىپ تۇرعان انىق نارسە بار، بۇل - مىناداي سوزدەردى ماقال ەتىپ حالىقتىڭ دانالىعىنا بالاۋ بىلاي تۇرسىن، ءبىر رەت اۋىزعا الۋدىڭ ءوزى - ۇلكەن كۇنا. اللا تاعالانى تانىماعان كىسى، وعان سەرىك قوسۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن، مولدانىڭ، باسقانىڭ كىم ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟ «ادام الاسى ىشىندە» دەگەندەي، مۇمكىن ءوز كەزىندە «مولدا» اتىن ناپاقا تابۋ ءۇشىن عانا جامىلعان از-كەم مىسالدار كەزدەسكەن بولسا، بۇل جاپپاي سولاي بولدى جانە بولىپ جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس، تۇتاس قارالاۋ ءسوزىنىڭ سالماعى وتە اۋىر. «كىمدە-كىم ءدىندار ادامنىڭ كۇناسىن جاسىرسا، بۇل ءولىپ قالعان ءسابيدى تىرىلتكەننەن جاقسىراق» [2, 72] دەپ كەلەتىن جانە «اللانىڭ قاتتى قاھارىنا جولىعاتىن جان - ارام پيعىلدى عۇلاما ءدىن يەسى» دەپ كەلەتىن، ولاردىڭ قاندايىنا بولماسىن، نيەتىنە قاراي پەندە رەتىندە كەشىرىممەن دە قاراۋعا بولاتىنىن جانە جازانىڭ ەڭ اۋىرى كۇتىپ الاتىنىن دا ەسكەرتەتىن حاديستەر بار ەكەن [2, 73].
كەلتىرىلگەن ءاربىر «ماقالدىڭ» ءمانىن جەكە-دارا اشىپ، مۇندايدى ايتۋ نە سەبەپتى كۇنا بولاتىنىن تۇسىندىرۋگە دە بولادى، بىراق قازىرگى كوپشىلىكتە ءدىني ساۋات بار، كوپ ادامدار بۇلاردى ەستىسە، نە كورسە، «استاعىفيرۋللا» دەپ جاتادى. سول سەبەپتى اربىرىنە جەكە تۇسىندىرمەنىڭ ارتىق بولۋى دا مۇمكىن، ال انىقتاعىسى كەلگەن كىسى نەنى بولماسىن انىقتايدى.
«حالىق ايتسا قالت ايتپايدى»، بۇل حالىقتىڭ ءسوزى دەپ تابان تىرەسەتىندەر دە تابىلاتىن بولار. قالاي بولعاندا دا، بۇلار زامانى كەتكەن، توزىعى جەتكەن ماقال-ماتەلدەر بولىپ، قولدانىستان شىعۋعا ءتيىس. «ماقالدىڭ ازىعى بار، توزىعى بار، بىلمەستىكپەن ايتىلعان سوزدەن ساق بولايىق» [13, 344] دەگەن اباي «سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن، يواننا اركتى وتقا ورتەگەن، عايسانى دارعا اسقان، پايعامبارىمىزدى تۇيەنىڭ جەمتىگىنە كومگەن كىم؟ ول - كوپ، ەندەشە كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال» دەيدى وتىز جەتىنشى سوزىندە. ەندەشە، ءجون بىلمەگەندى جونگە سالۋدىڭ ەبىن ىزدەيىك. «قازانعا تۇسكەن قاپقا تۇسپەس» دەگەندەي، حاتقا تۇسكەننىڭ دە قايتىمى قانشالىقتى قيىن ەكەنىن بىلەمىز، سوعان قاراماستان ەندىگى جەردە مۇنداي بۇرالقى سوزدەردەن ارىلۋعا كۇش جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك. بۇلار بۇعان دەيىن كوپ تارالىپ كەتكەندىكتەن، ءتىپتى ەندىگى شىعاتىن ماقال-ماتەلدەردىڭ جيناقتارىندا مىناداي ماقال-ماتەلدەردى قولدانۋعا (ماسەلەن، ءمۇفتيات، نە مينيسترلىك تاراپىنان) تىيىم سالىنادى دەپ، ولاردى ءتىزىپ كورسەتۋ دە قاجەت بولار دەپ ويلايمىز. ال كىتاپحانالاردا قولدانىستا جۇرگەن جيناقتاردىڭ ىشىنە «قوسىمشا» ەنگىزىپ قويۋعا بولادى.
قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ اراسىنا مۇنداي كەلەڭسىز كورىنىستىڭ ەنىپ كەتۋىنە مىناداي سەبەپتەر بولۋى مۇمكىن:
بىرىنشىدەن, كەڭەس داۋىرىنە دەيىنگى جالپاق دالانىڭ مۇسىلمانشىلىقتى بىرتەگىس ۇستانباۋى;
ەكىنشىدەن، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى اتەيزمدى ناسيحاتتاعان ساياساتىنىڭ اسەرى;
ۇشىنشىدەن ء(بىرىنشى جانە ەكىنشى سەبەپكە وراي), ماقال-ماتەلدەردى جيناقتاپ، قۇراستىرۋشى عالىمدارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ شاريعي ساۋاتىنىڭ جەتىسپەۋى;
تورتىنشىدەن, قازاق قازاق بولعالى، ياعني الىمساقتان (الميسساقتان) مۇسىلمان سانالاتىن قازاققا ءدىنى بولەك دۇشپاندارىنىڭ جاساپ كەلە جاتقان جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان قاسكويلىك (ميسسيونەرلىك) قارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسى;
بەسىنشىدەن, تاۋەلسىزدىكتىڭ وتكىنشى كەزەڭىندە قالتانىڭ عانا قامىن ويلاۋ ماقساتىمەن ماقال-ماتەل دەگەن كىتاپتاردىڭ ءىشىن نە بولسا سولمەن تولتىرۋ كەرەك بولعان نەمقۇرايلىقتى دا سەبەپتەر قاتارىنا قوسپاسقا لاج جوق.
ءبىرىنشى سەبەپكە تۇسىندىرمە. بۇل قاي ەلگە بولماسىن ءتان قۇبىلىس، حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇستاناتىن ءدىندى ءبارى بىرتەگىس 100 پايىز ۇستانىپ جاتپايدى.
«التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەنگە «پەرىشتەدەن ساداعا كەتكىر-اي! پەرىشتە التىندى نە قىلسىن، ءوزىنىڭ كورسەقىزار سۇمدىعىن قوستاعالى ايتقانى» دەپ اباي دىننەن ساۋاتى جوق بولعان بىرەۋدىڭ قانقۋ ءسوزىنىڭ ماقال بولىپ تاراپ كەتكەنىنە جانى كۇيەدى. ابايدان نەبارى 10 جىل بۇرىن تۋعان شوقان «ازىرشە مۇسىلمانشىلىق ءبىزدىڭ قانىمىز بەن جانىمىزعا ەنە قويعان جوق. ونىڭ كەلەشەكتە حالىقتى ءبولىپ-جارار قاۋپى بار» دەپ جازادى [14]. ونىڭ ەڭبەكتەرىنەن ءوزىنىڭ دە مۇسىلماندىقتىڭ بايىبىنا بارا الماعاندىعى بايقالادى. تاريحتىڭ سول تۇسىندا شاكارىم «يمان دا سول، ءدىن دە سول - اداسپايتىن ايقىن جول»، «...جۇرەكتىڭ ءسوزىن قۇران قىل» دەپ, ىبىراي «ءبىر اللاعا سىيىنىپ، كەل بالالار، وقىلىق، ... ءىستىڭ بولار قايىرى باستاساڭىز الدالاپ» دەپ ەل جۇرتتى، بالالاردى ءبىر اللانى تانىپ ءبىلىپ، ءىلىم-ءبىلىم ىزدەۋگە شاقىرىپ جاتتى. سول تۇستا جاسىنداي جالت ەتىپ ۇلتىن ءسۇيىپ، ادىلدىك، تەڭدىك دەپ زار يلەپ س.تورايعىروۆ مولدادان ءىلىم السا دا، ابايدى وقىسا دا، ءدىن - ەجەلگى ناداندىقتىڭ كەسىرى، جۇماق، توزاق دەگەندى كىم كورىپتى، ونىڭ ءبارى مولدانىڭ وتىرىگى دەپ (ونى قۇداي اياسىن - ن.ر.), «اداسقان ءومىرىن» اياقتاپ، وتە شىعادى. بىراق ونىڭ ەجەلگى دەگەن سوزىنەن دە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وسى حاق ءدىندى ەجەلدەن ۇستانىپ كەلە جاتقاندىعى كورىنەدى. «قوبىلاندى»، «الپامىس» ءتارىزدى ەپوستىق جىرلارىمىزدىڭ «كەشەگى/بۇرىنعى وتكەن زاماندا، ءدىن مۇسىلمان اماندا» دەپ باستالاتىنىن،
«...ءلا ءيلاھادا پايدا بار،
بىلمەگەن جانعا نە ايلا بار؟
بارار جەرىڭ قاراڭعى
شامشىراعىڭدى سايلاپ ال...» دەپ كەلەتىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، بەسىك جىرى بولىپ ايتىلىپ كەلە جاتقان تاعىلىمدى دا كوزى اشىق ەكى قازاقتىڭ ءبىرى بىلەدى دەۋگە بولادى.
حيكمەت (تەرەڭ ءبىلىم) بەرىلگەندەردىڭ ۋاعىز، ناسيحاتى ءوز الدىنا، الگىندەي اللا تاعالاسىن تانىپ بىلمەگەن بەيباقتاردىڭ اۋزىنا كىم قاقپاق بولعان، وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تاراپ كەتە بارعان جاعدايلار جوق ەمەس.
ەكىنشى سەبەپكە تۇسىندىرمە. حالىق دانالىعى، دانالىق بولعاندىقتان ول ماقال-ماتەل بولا ما، ناقىل ءسوز، شەشەندىك ءسوز، وسيەت ءسوز، كوسەم ءسوز بولا ما، ولاردىڭ ارالارىندا ءبىر-بىرىنە ۇلكەن كەراعارلىق بولۋعا ءتيىس ەمەس، كەرىسىنشە، جالپى ەسەپتە ءوزارا ۇندەستىك بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن «ماقال-ماتەلدەرىمىزدىڭ» مازمۇنى مەن ءوز عۇلاما، دانالارىمىزدان جەتكەن دۇنيەتانىم اراسى مۇلدەم الشاق. سوندىقتان بۇلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جولدان قوسىلعان جاساندى «ماقال-ماتەلدەر» ەكەنى وزدىگىنەن تۇسىنىكتى بولا قالادى. ءبىزدىڭ «قارا تىزىمگە» الىپ وتىرعان «ماقال-ماتەلدەرىمىزدەن» دىننەن بەزۋ، جاراتۋشىعا ءتىل تيگىزۋ، سەرىك قوسۋ، ءدىندى ۇستانعاندار مەن ونى ناسيحاتتاۋشىلاردى جەك كورۋ، سوعان ساي ولاردى مازاق-مىسقىل ەتۋ عانا بايقالادى. «ولاردىڭ كەكتەرى اۋزىنان-اق كورىنىپ تۇر» دەلىنەدى قاسيەتتى قۇرانىمىزدا ء(الي عىمران سۇرەسى، 118-ايات). ال دىندارلىقتى وسىنشاما جەك كورۋ قايدان شىقتى؟ ەلدىڭ اتەيزمدى ۇستانعان ساياساتىنا قاراي تەرىس وقىتۋدان، «ءدىن - اپيىن» دەگەن ۇراننان شىقتى. ءجون بىلگەندەر «حالىق جاۋى» بولىپ جونىنە كەتتى. تەكتىنى تەكسىز تىلدەگەن تەرىس زامان ورناپ، وزگە ەمەس، وزىمىزدەن شىقتى. ءبىلىمنىڭ قالاي جوعالاتىنى جونىندە بىزگە پايعامبارىمىزدان (س.ا.ۋ.) مىناداي ساحيح حاديس جەتكەن ەكەن: «راسىندا، اللاھ پەندەلەرىنەن ءبىلىمدى تارتىپ المايدى، بىراق ءبىلىمدى عۇلامالاردى الۋ ارقىلى جويادى. ول بىردە-ءبىر عۇلامانى ء(تىرى) قالدىرماعان كەزدە ادامدار ءبىلىمسىز نادانداردى وزدەرىنە باسشى ەتىپ الادى. ءسويتىپ، ولارعا سۇراقتار قويىلسا، ءبىلىمى بولماسا دا، ءپاتۋا شىعارىپ، ناتيجەسىندە وزدەرى دە اداسادى، وزگەلەردى دە اداستىرادى» [1, 49].
ءتىل - جۇمىس ىستەپ تۇرعان ءتىرى اعزا بولعاندىقتان، 70 جىل تۇرماق، 7 جىلدا دا بىرقاتار وزگەرىستەرگە ۇشىراپ كەتىپ جاتادى.
ءبىرىنشى سەبەپتىڭ دە سالدارىن جوققا شىعارمايمىز، دەگەنمەن دە ابايدىڭ «جيىرما توعىزىنشى سوزىندە» ماقالدار سىنعا الىنىپ جاتقان تۇستا ءبىزدىڭ بۇگىنگى «قارا تىزىمگە» ىلىككەن «ماقالدارىمىز» بار بولعاندا ولاردىڭ ابايدىڭ قۇرىعىنا تۇسپەي قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، سوندىقتان بۇل بۇرالقى سوزدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى حح عاسىردا، اسىرەسە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قىزىل تۋى استىندا پايدا بولدى دەۋگە نەگىز بار دەپ ويلايمىز.
ءۇشىنشى سەبەپكە تۇسىندىرمە. سونىمەن، كەڭەس داۋىرىنە دەيىنگى دالانىڭ مۇسىلمانشىلىقتى بىرتەگىس ۇستانباۋى بار، اتەيزمدى ناسيحاتتاعان كەڭەستىك ساياسات بار، بۇلار، تيىسىنشە، وزىنە ءتان زەرتتەۋشىلەردى دايارلادى. اسىرەسە، بالاباقشادان باستاپ، مەكتەپ، جوعارعى مەكتەپتىڭ بارلىعى بالانىڭ ميىنا ماتەرياليزمدى قۇيعان كەڭەستىك يدەولوگيا ءوزىنىڭ مول جەمىسىن بەردى. سونداي ساياساتتىڭ ۇرانىن ۇرانداپ ءوسىپ، سۇيەگى قاتايىپ كەتكەن ماقال-ماتەلدەردى قۇراستىرىپ، جيناقتاۋشىلاردىڭ شاريعي ساۋاتىنىڭ جەتىسپەۋىنەن، كەيدە ءتىپتى يسلامنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنان دا حابارى بولماعاندىقتان حالىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى، بولمىس-بىتىمىنە، باعىت-باعدارىنا قايشى كەلەتىن، ءدىنىمىزدىڭ دۇشپاندارىن قۋانتىپ، ايىزىن قاندىراتىن نەبىر «دەرەكتەردىڭ» حاتقا ءتۇسىپ، كىتاپقا ەنىپ كەتىپ جاتقانىن بايقاماۋى دا - زاڭدىلىق. بايقاعان كۇندە دە «بۇل - حالىقتىڭ ءسوزى، ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق» دەگەن ۇستانىمدا بولۋى مۇمكىن. بۇل ۇستانىمدى ءجون ۇستانىم دەلىك، دەگەنمەن دە، اللا تاعالانىڭ ءسوزى - قۇراننان جوعارى عىلىم جوق ەكەنىن، حالىقتىڭ دانالىعىنىڭ كوبىنە كوپ اللانىڭ جانە ونىڭ ەلشىسىنىڭ سوزىنە - حاديستەرگە نەگىزدەلەتىنىن، ونى بۇزىپ-جارىپ كەتەتىن سوزدەردىڭ زور عايبات، شەكتەن شىعۋشىلىق بولاتىنىن بىلگەن زەرتتەۋشى قولىنا تۇسكەن ماتەريالدىڭ كەرەگىن الىپ، كەرەك ەمەسىن قالدىرىپ، ىرىكتەي جۇمىس ىستەي بىلگەن بولار ەدى.
قازاق ماقال-ماتەلدەرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ جيناقتاۋشىلاردىڭ العاشقىسى ش.ءۋاليحانوۆ بولعانىمەن، بەرىگە دەيىنگى جيناقتاۋشىلاردىڭ قاتارىندا وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ دە، ميسسيونەرلەردىڭ دە بار ەكەنىن بىلەمىز (قاجەتتىلىك جاعدايىندا الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ دا ەڭبەكتەرىن تاۋىپ سارالاپ شىعۋعا بولادى).
بارلىق جەردە، عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ءدىني ساۋاتتى العا تارتۋىمىز قاجەت. مۇنىڭ عالىمعا دا، حالىققا دا ەكى دۇنيەدە قايىرى بار. ءدىني ساۋاتتىڭ جەتىسپەۋىنەن كەي ماقال-ماتەلدەرىمىزدىڭ تۇسىندىرمەسىن بەرە الساق، كەيبىرىنىڭ تۇسىندىرمەسىن جەتكىزە الماي جاتاتىن جاعدايلارىمىز دا جوق ەمەس. اعىلشىنداردىڭ ماقالدارىنا ءتيىستى ورىندارىندا "biblical quotation" دەگەن سىلتەمە بەرىلىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ دە «سىبىرلاعاندى قۇداي ەستىمەيدى دەيسىڭ بە؟»، «اماناتقا قىلما قيانات»، «بىرىككەن ءجۇز، بىتىراڭقى مىڭدى الادى»، «قارىزداردا يمان جوق»، «كۇمان يماندى قاشىرادى»، ت.ب.س.س. تولىپ جاتقان ماقال-ماتەلدەرىمىزدىڭ قاسيەتتى قۇراننان، حاديستەردەن باستاۋ الاتىنىن كورسەتىپ وتىرۋىمىز - مىندەت.
ءتورتىنشى سەبەپكە تۇسىندىرمە. جوعارىدا كەلتىرىلگەندەي «قيسىق» ءسوزدىڭ بارلىعىن جيىپ-تەرىپ «مۇسىلماندىقتىڭ سيقىن قاراڭدار» دەپ، ءوز زەرتتەۋلەرىنە مولىنان ماتەريال تاۋىپ جاتقان ميسسيونەرلەر قانشاما. ءوزىمىزدىڭ تاجىريبەمىزدەن دە مىسال الساق بولادى. بىردە امەريكاندىق Eric Aasland ەسىمدى ميسسيونەر «مەن قازاقتىڭ ماقال-ماتەلىن زەرتتەپ ءجۇر ەدىم، ماعان قانداي كومەگىڭىز بار؟» دەگەندە، ول كىسىنى قازاقتا وسى سالانى تەرەڭىنەن زەرتتەپ وتىرعان ۇلكەن اكادەميك بار، سول كىسىمەن تانىستىرايىن دەپ ءا. قايدار مىرزاعا الىپ كەلگەن بولاتىنمىن. امەريكاندىقپەن قازاقشا اڭگىمەلەسىپ، وعان ءوزىنىڭ «حالىق دانالىعى» دەگەن ۇلكەن ەڭبەگىن ۇسىندى. الگى امەريكاندىق ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ماعان قايتىپ كەلىپ، مىنا «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى، قاتتى-قاتتى سويلەسەڭ، مۇسىلمان دىنىنەن شىعادى» دەگەن ماقالدىڭ ماعىناسىن قالاي تۇسىنەسىز دەپ، ءا. قايداردىڭ كىتابىن اشىپ كورسەتىپ تۇر. مەن: «بۇل دۇرىس ماقال ەمەس، ءوزىڭىز ويلانىپ قاراڭىز، ماعان بىرەۋ قاتتى-قاتتى سويلەسە، مەن دىنىمنەن شىعىپ كەتەمىن بە، مەن بىرەۋ ولتىرسە دە دىنىمنەن شىقپايمىن» دەپ ءتۇسىندىردىم. وسى ەسىمى اتالعان ميسسيونەر ءسويتىپ ءجۇرىپ بۇگىنگى كۇنگى حالقىمىزدىڭ 100 پايىزدىق ساۋاتتىلىعى جاعدايىندا (كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ دەگەندەي), ەرىك (Eric -ءوزى) جانە كۇمىس (Kim - جۇبايى) ااسلاندتاردىڭ «قازاقتىڭ كونە-جاڭا ەرتەگىلەرىنىڭ بۇگىنگى ومىردە توعىسۋى» دەپ اتالاتىن بۇلىڭعىر اتپەن بۇرالقى ەڭبەگىن جارىققا شىعارىپ ۇلگەردى. اۆتورلار پىكىر سۇراعان بولاتىن، قازاقتى جولىنان اداستىراتىن، دىنىنەن، ادەت-عۇرپىنان بەزدىرەتىن ماقساتتى ۇستانعان ميسسيونەرلىك ەڭبەك ەكەندىگىن دالەلدەپ، «جالىن» جۋرنالىنىڭ 2009ج. 12-سانىنداعى «حالىق اۋىز ادەبيەتىنە اۋىز سالعاندارعا اۋىزدىق قايدا؟» دەگەن ماقالامىزدا ەڭبەكتى اياۋسىز سىناپ، ويىمىزدى اشىق باياندادىق.
ميسسيونەرلەردىڭ ماقال-ماتەلدى زەرتتەگەندە سۇرامايتىن نارسەسى جوق. «نەگە جىگىتتى نامىس ولتىرەدى؟»، «نەگە قوياندى قامىس ولتىرەدى؟» - دەپ بارلىعىن سۇرايدى. ولار قازاق ءتىلىن امەريكادان (وزدەرىنىڭ دىندەرىنە كىرىپ كەتكەن قازاقتاردان) ۇيرەنىپ كەلىپ، قازاقتىڭ فولكلورىن زەرتتەيمىز دەگەن جەلەۋمەن ونى-مۇنى شاتىپ، وزدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋدىڭ امالدارىن تالماي ىزدەپ، بىردە-ءبىر مۇمكىندىكتى ءمۇلت جىبەرمەيدى.
بۇرىن ءدىنىمىزدىڭ دۇشپاندارى مىنانى مۇحاممەد پايعامبار (س.ا.ۋ.) ايتتى دەپ، حاديستەردى قالاي بۇزعان بولسا، ءدال سول نيەتتەگى امالدار قازىرگى كۇنى تىيىلدى دەۋگە بولمايدى. قۇران مەن حاديستەردى بۇزۋدان جەڭىلىپ، ەندى حالىق اۋىز ادەبيەتىن بۇرمالاۋعا، ودان قانداي دا شيكىلىك تابۋعا، تابىلماسا ونى قولدان جاساۋعا بار كۇشىن سالىپ، مول قارجىسىن دا ءبولىپ كەلەدى.
بەسىنشى سەبەپكە تۇسىندىرمە. كەز كەلگەن تولىققاندى قازاق سانالاتىن ءبىلىمدى ازاماتتىڭ اۋزىنان قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرى دەگەن كىتاپتارىن وقىپ وتىرعاندا «مىناداي دا ماقال بولادى ەكەن-اۋ» نە بولماسا، «مىناۋىڭ ماقال ەمەس قوي» دەگەن سوزدەردى ايتىپ جاتقانىن ەستىپ قالىپ جاتامىز. مۇقاباسىندا ماقال-ماتەل دەپ جازىلعان كىتاپتىڭ ىشىندە يديومالار دا، افوريزمدەر دە، ماقال-ماتەلگە جاتپايتىن ءتۇرلى-ءتۇرلى لەكسيكالىق بىرلىكتەر دە كەزدەسىپ جاتادى. كەيدە ءتىپتى ءمانى-ماعىناسى جوق «يت وپا، قاتىن قاپا» [8,151]، «كۇلگەن كۇلە جەتەر، ارتىنان قۋا جەتەر» [8,156]، «اداسقان جىگىت جول تاپپاس» [8, 25]، «ەبەپتەن سەبەپ، بالشىقتان مۇرات» [8, 25]، «قۇس جامان (وسىلاي جازىلعان - ن.ر.) شاجا، دوس جامانى باجا» [8, 88]، «قاۋىپ قايدان بولسا، قاتەر سودان» [4, 122]، «اي جارىق، قويان ارىق» [4, 164]، «كەلمە كەزەك، تەرمە تەزەك» [4, 124]، [7, 185]، «الىس-بەرىس قولىنان، شىعارىپ قويار جولىنان» [7, 187]، «اقشا سىزدىكى، مال بىزدىكى»، «كوكتەم، كوكتەن نۇرىن توككەن» [10, 143] دەگەن ءتارىزدى بوس سوزدەر دە قالماي، ىلەسىپ جۇرەدى.
بۇل نەمقۇرايلىقتىڭ ىشىندە كوپسوزدىلىككە بوي الدىرعان ماقالدارىمىز قانشاما. «ءبىر سوزبەن ءتۇي تۇمەن ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن» دەمەي مە ج. بالاساعۇن. ونىڭ ىشىندە ۇيقاسىن، ىرعاعىن جوعالتقان، سونىڭ ناتيجەسىندە اسەرىن جوعالتقان سوزدەر، تولىپ جاتقان گرامماتيكالىق، ورفوگرافيالىق قاتەلەر دە كەزىگىپ جاتادى (تولىعىراق ماعلۇماتتى قاراڭىز: ن.ر. باسپا مەن باسپاسوزگە ءسوز. "انا ءتىلى" گازەتى. - №26, 2004)
ەكىنشى جانە ءتورتىنشى سەبەپتەرگە قاتىستى مىنا جايدى دا ايتىپ كەتۋگە ءتيىسپىز. كەڭەستىك ساياساتتىڭ سالدارى كوركەم ادەبيەتتىڭ اۋدارماسىندا دا كورىنىس تاۋىپ جاتتى. ماسەلەن، ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تاريحي ەتنوگرافيالىق تريلوگياسىنىڭ ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندەگى اۋدارمالارىندا اۆتور قولدانعان ماقال-ماتەلدەردىڭ ءبىرى اۋدارىلسا، ءبىرى اۋدارىلماي، كەيبىرى بۇرمالانىپ كەتكەن بولاتىن.
ماعىناسى بۇرمالانعان ماقالداردىڭ ءبىرىن مىناداي مىسالدان كورۋگە بولادى. «ارعىماق ولسە قۇلىن بار، اكەسى ولسە ۇلى بار» [15, 208] دەگەن ماقالدىڭ ورىسشاسىن اۋدارماشى (م. سيماشكو) «ۋميراەت ارگاماك، نو وستانەتسيا تونكونوگي جەرەبەنوك، كوتورىي راستەت ي سكاچەت ۆسە دالشە ي دالشە ۆ ستەپ» [16, 197] دەپ بەرەدى، بۇل وزگەرتۋدىڭ ءمانى تۇسىنگەن كىسىگە تىم تەرەڭدە جاتىر. ال ورىسشادان اۋدارىلعان اعىلشىنشاسىندا [17, 210]: "An antelope dies, but its spindly legged the calf remains, grows up and runs further and further into the steppe" دەپ دالاعا كەتەتىن بولسا مۇنىڭ ءۇي جانۋارى ەمەس، ءتۇز جانۋارى بولعانى دۇرىس بولار دەپ، اۋدارماشى (و. چوراكاەۆ) جىلقى ورنىنا كيىك تەكتەستى الادى. تۇنۇسقادا بەرىلىپ جاتقان اقسوپى ءبيدىڭ ەلدى بىرلىككە ۇندەيتىن شەشەندىك سوزدەرى بولاتىن. اۋدارمالاردان ءوز ەسەبىن كۇيتتەپ ونداي دانالىق سوزدەر جوعالادى. مىنا ماقال قازاق اۋلەتىندە اكەسى ولسە ۇلى ورنىن باسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلاسقان شاڭىراق جالعاستىعىنىڭ «زاڭى» وسىلاي ساقتالاتىنىن ايتىپ وتىرسا، اۋدارمادا قۇلىن بەتى اۋعان جاققا كەتەدى دەپ بۇرىپ، "رازۆە نە پو تەم جە زاكونام جيۆەم مى، كازاحي؟" [16, 197], «Don't we Kazakhs live by the same laws» [17, 210] دەگەندى تاعى ويدان قوسىپ، «ءوز زاڭدارىن» قازاققا تاڭىپ، شەگەلەپ بەرەدى.
شىعارمانىڭ ورىسشا، اعىلشىنشاسىندا مۇلدەم اۋدارىلماعان ماقال-ماتەلدەر دە بار، ولار: «كوپپەن كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» [15, 319]، "ەت بۇزىلسا تۇز سەبەرسىڭ، تۇز بۇزىلسا نە سەبەرسىڭ؟" [15, 351]، "وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋماي ما؟" [15, 343]، "كۇشتىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى" [15, 539]، "سۇيرەپ قوسقان تازى تۇلكى المايدى" [15, 99]، «بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەسىڭ» [15, 240]، ت.س.س. (تولىعىراق ماعلۇمات الۋ ءۇشىن قاراڭىز: ن.ر.، ا.ر. ءى.ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريل.-ڭ ور. جانە اع. تت.-گى اۋد.-دا كەي ماق.-ءمات.-ڭ بەرىلۋ جايى. ق.ا.ياساۋي ات. حقتۋ „حابارشىسى", - № 1 (55) تۇركىستان، 2006)
بۇدان بۇرىنعى زەرتتەۋلەرىمىزدە اتالعان تريلوگيانىڭ ورىسشا نۇسقاسىنان 30 تىلگە اۋدارىلىپ تاراتىلعانىن، وندا قازاقتىڭ ءدىنى، دانالىعى، بارلىق بولمىس-ءبىتىمى، حانى مەن قاراسى تۇگەلىمەن كەڭەستىك كرەمل تۇسىنداعى ساياساتتىڭ قالاۋىنشا قايتا جاسالىپ شىققاندىعى جونىندە ايتىلىپ كەلەدى. بۇلار - قازاقتىڭ وزگەگە وزىنە سەنگەندەي سەنەتىن سەنگىشتىك قاسيەتىنەن رۋحاني سوعىستا جەڭىلىپ، ەسەسىن جىبەرىپ العان تۇستارى. رۋحاني سوعىس - ءبىر ساتكە دە توقتامايتىن، بولىپ جاتقان سوعىس، ونداعى كەتكەن ەسەنى قايتارۋ قازاقتىڭ وزىنەن باسقا ەشكىمگە مىندەت ەمەس. تۇزەيمىن دەپ كەلگەندەر تەك قانا كۇزەيدى.
ويدى قورىتساق، قانداي وزىق تاجىريبەگە جۇگىنسەك تە، جەر بەتىندەگى ەشبىر حالىقتىڭ ءوز دىنىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ءبىر نارسەنى ماقال-ماتەلىنە قوسپايتىنىن كورەمىز. شىن اقىل يەسى ءۇشىن بارلىق نارسە دىنمەن باستالادى، دىنمەن جۇرەدى، دىنمەن اياقتالادى. كونستيتۋتسياسى ءدىن بوستاندىعىن ۇستاناتىن اقش-تى قاراڭىز، ءوز اتا زاڭىنا قايشى كەلەتىنىنە قاراماستان، «In God we trust» - «ءبىز قۇدايعا سەنەمىز» دەپ اقشاسىنا، «And this be our motto: "In God is our trust" - «ءبىز قۇدايعا سەنەمىز، بۇل - ءبىزدىڭ ۇرانىمىز» دەپ ءانۇرانىنا جازىپ، ونى رەسمي ۇرانى ەتىپ جاريالاپ، شارىقتاتىپ شىرقاپ، اشىقتان-اشىق بۇكىل امال-ارەكەتىن وسى ۇرانمەن ىسكە اسىرادى. ءبىز دە بۇكىل الەم بىرتىندەپ مويىنسۇنىپ كەلە جاتقان حاق ءدىن - يسلامدى تۋ ەتىپ ۇستاۋىمىز كەرەك.
ءبىزدىڭ قاسيەتتى قۇرانىمىزدا «سەندەر، ادام بالاسى ءۇشىن يگىلىكتى ءامىر ەتىپ، قارسىلىقتان تىياتىن، سونداي-اق، اللاھقا سەنەتىن قايىرلى ءبىر ۇممەت بولىپ شىعارىلدىڭدار. ال ەگەر كىتاپ يەلەرى يمان كەلتىرسە ەدى، البەتتە، ولار ءۇشىن جاقسى بولار ەدى. ولاردان يمان كەلتىرگەندەر دە بار. ولاردىڭ كوبىرەگى بۇزاقىلار" ء(الي عىمران سۇرەسى، 110-ايات) دەپ نۇسقايدى جاراتۋشى يەمىز. ءبىز قالاي يگىلىكتى ءامىر ەتىپ، قارسىلىقتان تىيامىز؟ ەل اۋزىن بىلمەستىكپەن ايتىلىپ جۇرگەن كۇنادان تىيۋ قولىمىزدان كەلەر مە ەكەن، كەلمەس پە ەكەن؟ «حالىق اۋزىنا قاقپاق قويىپ بولماس» [12, 9] دەيتىن ماتەلىمىز دە بار ەكەن. بۇل راس. حالىقتىڭ اۋزىن ءبىر اللادان وزگە ەشكىم اڭدي المايدى. سول اللانىڭ وزىنە جۇگىنسەك، «...كۇدىكسىز ناماز، ارسىزدىقتان، جاماندىقتان تىيادى..." (عانكابۋت سۇرەسى، 45-ايات) دەيدى. دەمەك، تىعىرىقتان شىعاراتىن بىردەن-ءبىر جول - ەلدىڭ شاريعي الەۋەتىن كوتەرۋ جولى بولىپ قالادى. بۇل جول ادامزاتتى كۇنانىڭ بارلىق تۇرىنەن تىيادى.
ءسوز باسىندا قۇرانعا، حاديسكە جانە حالىق دانالىعىنا نەگىزدەلگەن ادەپ-ءتارتىبىمىز بار دەدىك. قۇران مەن حاديس اللانىڭ جانە ونىڭ ەلشىسىنىڭ ءسوزى بولعاندىقتان سان مىڭداعان جىلدار وتسە دە ەسكىرمەيدى، كەرىسىنشە، ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭا قۋاتى تانىلىپ، جاندانا تۇسەدى. اللانىڭ ءوزى دە، ءوزى ارقىلى قورعالعان ءسوزى دە ماڭگىلىك. باسقانىڭ ءبارى تۇگەيدى. ال حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ حالىق دانالىعى سانالاتىن ماقال-ماتەلدەرى ءبىرى جۇماققا، ءبىرى توزاققا كەتىپ جاتقان پەندەلەردىڭ ءسوزى، ول وزگەرتۋگە بولمايتىن قۇران، نە حاديس ەمەس. ناقتىلاپ ايتقاندا، ولاردىڭ قۇران مەن حاديسكە قايشى كەلەتىن تۇستارى تۇزەتىلۋ كەرەك.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. يمام ءابۋل-ابباس احماد يبن ابدۋل-لاتيف ءاز-ءزۋبايدي. ساحيح ءال-بۇحاري. / اۋد. ق.سپاتاي. - الماتى: «كاۋسار-ساياحات» جشس، 2009 - 922 ب.
2. مۇحاممەد پايعامباردىڭ وسيەت حاديستەرى. جيناپ، قۇراست.: ا.بەكجىگىت، ى.اكىمجان. -شىمكەنت: «ازيات» - 2005. - 96 ب.
3. الىمباەۆ م. حالىق - عاجايىپ تالىمگەر. - الماتى: «راۋان»، 1994. - 144 ب.
4. قازاق ماقال-ماتەلدەرى. قۇراست.: ءو. تۇرمانجانوۆ - الماتى: «انا ءتىلى»، 1993. - 176 ب.
5. قازاق ماقال-ماتەلدەرى. رەداكتور جانە قۇراست.: ا.ە.مەنتەباەۆا - الماتى: «ولجاس كىتاپحاناسى» باسپا ءۇيى، 2012. - 172 ب.
6. قايدار ءا. حالىق دانالىعى (قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى جانە زەرتتەۋ). الماتى: «توعاناي ت» باسپاسى، 2004. - 560 ب.
7. قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرى. قۇراست.: سمايلوۆا ا.ت. الماتى: «كوشپەندىلەر»، 2002 - 312 ب.
8. 1001 قازاق ماقال-ماتەلدەرى. قۇراست.: ج. مالايسارين. الماتى: «انا ءتىلى» باسپاسى، جشس، 2006/2011 - 184 ب.
9. http://www.kuttybolsyn.kz/684-dn-turaly-maal-mtelder.html
10. قازاق ماقال-ماتەلدەرى. جيناپ، قۇراست: ءو.تۇرمانجانوۆ، ك. احمەتبەكۇلى. - الماتى: «قازاقستان»، 2008. - 208 ب.
11. قازاق ماقال-ماتەلى. جيناپ، قۇراست: ءو.تۇرمانجانوۆ. - الماتى: «جازۋشى»، 1980. - 352 ب.
12. قازاق ماقال-ماتەلدەرى. قۇراست: م. اققوزين. الماتى: «قازاقستان»، 1990. 288 ب. قاز.، ورىس تت.
13. اباي. ەنتسيكلوپەديا. الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» باس رەداكتسياسى، «اتامۇرا» باسپاسى، 1995. - 720 ب.
15. ەسەنبەرلين. ءى. كوشپەندىلەر. الماتى.: ءىلياس ەسەنبەرلين ات. قور. 1998. 581 ب.
16. ەسەنبەرلين ي. كوچەۆنيكي. الماتى.: فوند يم. يلياسا ەسەنبەرلينا. 1998. c. 533.
17. Yesenberlin Ilyas. The Nomads. Almaty.: The Ilyas Yesenberlin Foundation. 2000. 559 p.
نۇرساۋلە رساليەۆا،
فيلول. ع. ك.، سۇلەيمان دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتى دوتسەنتى
«اباي-اقپارات»
