«Bóri - yrys edi, úran edi, bóri - batyr edi. Endigi qasqyr... sorgha ainaldy, abyroysyz isting bәri qasqyrgha telindi. Mine, ghajap!..» dep týptin-týbinde bóri әuletimizding qalpyna kelerine senip túryp, zәhәr ishken, qayran-ghapyl kýy keshken, sóitse de ruhy sózben enseni týzeushi jazushymyz Múhtar Maghauinning sóz-sureti mening de ishimdegi jaragha dóp sebilgen uyt-túz, jandabylym!..

Nege ekenin qaydam, qasqyrdy ang bitkennen biyik qoyam. Mening qasqyrym - qas Bóri, basynan baqayshaghyna sheyin kýltegindik ruhtan dәt alghan som bolmys, qúrysh qalyp, sorgha ainalsa da, zorgha bolmas býtin bitim, ór namys, naq - Ashina, taq - Kók Bóri! Ózi anyzda joq bolyp ketse de, anamnyng sýti, atamnyng kýshimen, jauyrynyma kókshil qaly bop bitip, terime teri bop sinisken, bәlkim Mahambet atamnyng jyrymen ishime balalyqta shoq bolyp qúlap ketken, әli kýn alaulap kýiip, ón-boyymdy kýidirip túrghan bir dalda (tirek) sharqayraq. Sodan qayrap keledi, qayrap keledi... Al dalamdaghy bóri-qasqyrlar jayrap keledi, jayrap barady... Biter bolghaly qashan? Biraq qúdaygha shýkir bar. Baytaq Qazaq jerinde, Deshti Qypshaq, Úly Túran dalasynda jortyp jýr. Biraq ...sorgha ainalghan.

IYtqús, úlyma, jamanauyz, týz taghysy, qandyauyz atanghan tekti jyrtqyshtyn

«Bóri - yrys edi, úran edi, bóri - batyr edi. Endigi qasqyr... sorgha ainaldy, abyroysyz isting bәri qasqyrgha telindi. Mine, ghajap!..» dep týptin-týbinde bóri әuletimizding qalpyna kelerine senip túryp, zәhәr ishken, qayran-ghapyl kýy keshken, sóitse de ruhy sózben enseni týzeushi jazushymyz Múhtar Maghauinning sóz-sureti mening de ishimdegi jaragha dóp sebilgen uyt-túz, jandabylym!..

Nege ekenin qaydam, qasqyrdy ang bitkennen biyik qoyam. Mening qasqyrym - qas Bóri, basynan baqayshaghyna sheyin kýltegindik ruhtan dәt alghan som bolmys, qúrysh qalyp, sorgha ainalsa da, zorgha bolmas býtin bitim, ór namys, naq - Ashina, taq - Kók Bóri! Ózi anyzda joq bolyp ketse de, anamnyng sýti, atamnyng kýshimen, jauyrynyma kókshil qaly bop bitip, terime teri bop sinisken, bәlkim Mahambet atamnyng jyrymen ishime balalyqta shoq bolyp qúlap ketken, әli kýn alaulap kýiip, ón-boyymdy kýidirip túrghan bir dalda (tirek) sharqayraq. Sodan qayrap keledi, qayrap keledi... Al dalamdaghy bóri-qasqyrlar jayrap keledi, jayrap barady... Biter bolghaly qashan? Biraq qúdaygha shýkir bar. Baytaq Qazaq jerinde, Deshti Qypshaq, Úly Túran dalasynda jortyp jýr. Biraq ...sorgha ainalghan.

IYtqús, úlyma, jamanauyz, týz taghysy, qandyauyz atanghan tekti jyrtqyshtyn

jalpy әlemde 6 týri bar: qasqyr, koyot, shiybóri, efiop shiybórisi, ala shiybóri, tenbil shiybóri. Osylardyng qandayma týri bolmasyn songhy 200-250 jyl ishinde adamnyng kesirinen meylinshe siyregen. Qazir Japoniya, Britan araldarynda túqymy qalmaghan. Fransiya, Gollandiya, Belgiya, Daniya, Shvesariya, Ortalyq Europada qasqyr joqtyng qasy.

Týrge bólmey, tútastay aitqanda qasqyrdyng salmaghy 18-80 keli, úzyndyghy 820-1600mm, qúiryghynyng úzyndyghy 320-560mm.bolyp keledi.

Qasqyrlar ýiirimen ómir sýredi. Bir ýiirde 5-10 keyde 15-22 ge sheyin jyrtqysh bolady. Ádette ýiirde 5-6 bóltirik óredi. Ózining ómir sýrer aumaghyn saryghymen jәne aghashtardy tyrnap, belgileydi. Tyrnaq-belgisi alystan «men múndalap» túrady. Ózge jyrtqyshtar búl aumaqtan ainalyp ótedi. Ýiir ondaghan, tipti myng sharshy km-ge sozylatyn jerlerge ie bola alady. Azyghy azaysa, búdan da kenui mýmkin.

Ýiir basy - arlan. Bóltirik órbiterde qanshyq úyabasy rólin atqarady. Túqayly, iri hayuandargha qasqyr jeke jýrip tiyise bermeydi, kóbine bar ýiirimen shauyp, jemtik etedi. Jerdi jaqsy biledi. Ýirengen jerlerinde jemtik andaryn aidap-quyp, tyghyryqqa tirep, aulaydy. Qúrbandyghy kýshti bolsa, ony dinkeletip baryp alady. Ol ýshin qansha uaqyt kerek bolsa, sonsha kýtedi, yaghny tózimmen jenedi. Qara an da qúrban. Bir qyzyghy ózinen on ese kýshtini enseretin, jemtik talghamaytyn qasqyr týlkige kelgende týsiniksiz minez tanytady. Kóptegen zoologtardyng bayqauynsha týlkini ústaghanmenen jemey tastap ketetin kórinedi. Týlki de qasqyr joqta onyng bóltirikterin óltirip ketip otyrady. Biraq jemeydi. Ekeuining arasynda ózara antagonizm bar. Anshylardyng bayqauynsha ólgen qasqyrgha qúrt ta týspeytin kórinedi.

Basqa jyrtqyshtargha qaraghanda aldyn oilay jýretin qasqyr et artyghyn kómip saqtaydy.Keyin kómbesin iyispen tabady. Óziniki bolmasa, basqaniki.

Qasqyrdyng tili - mimika, yaky túmsyghyn tyrjitu, ózgertu arqyly beriletin әser jәne qimyl men qalay túrghany, qúiryghyn qozghau arqyly da kónil kýiin bildiredi. Onyng yryly, úluy, pysqyruy ózinshe bir belgi. Adamnan qauip tónse, pysqyryp, bir-birine belgi beredi. Qasqyrdyng úluy -  airyqsha tili. Túmsyghyn kókke úmsyntyp, úzaq úluynda jalbarynu da aibat-kәr de bar. Kókjal joryq aldynda әuliyeli molagha baryp-shyghady deydi. Múnyng jalghan-rasy beymәlim, biraq búljymas aqiqaty sol - oghan syiynu jat emes. Zadynda Jaratushysyna arzu aityp, aily týnde úlidy.

Qasqyr qauip-qaterdi tez angharghysh jәne adamdy tany biledi. Kim qaterli, kim beybit -

ajyratady. Jyldamdyghy saghatyna 40-50 km, al atylyp, yrshy jýrse, saghatyna 60-65 shaqyrymdy onay enseredi.

Sayahatshy, jurnalist Vasiliy Peskovtyng jazbalaryna ýnilsek, «Birde, - deydi sayahatshy - Qasqyrmen kezdesip qaldym. Aramyz on bes qadam. Aldymda túrghan oilay biletin maqúlyq ekenine esh bir kýmәnim joq. Tipti maghan: birdene súrasang - sózing jauapsyz qalmaytyn siyaqty bolyp kórindi.» Dúrys qoy. Qasqyrda tabighy týisik tamasha jetilgen. Týsinedi. Biraq qaytpas qaysarlyghy, tektiligi sol - ol eshqashan eshkimning yrqyna kónbeydi. Taqa bolsa zooparkke qamar, sirkke eshqashan ýirenbeydi. Keybir ang ýiretushilerding qasqyrdy da qolgha ýirettik deui ótirik, olar itpen shatys sylan, yaky budandarmen eldi aldaghangha mәz. Arlanynan aiyrylghan qanshyq auyl jaghalap, itpen úiyghady, sodan tughan iyt-qasqyr týr-týsi súr bolghanmen, ishi úrlanghan, shala, shiyki keledi. Ol endi qasqyr emes. Últyn, dini men tilin úmytqan qayyrsyz ekiayaqty siyaqty.

Qasqyrdy ayaghy men aqyly asyraydy. Ol úyalastarymen bir izben jýrip, oryn auystyrady. Ol jerden birneshe qasqyrdyng jýrip, ótkenin әkki izshi ghana aiyrady. Sonday-aq býkil ýiir bas biriktirip, ordaly jylanday kósh týzeytin sәtteri bolatynday. Álde solay kórindi me eken? Áyteuir ótken ghasyr sheninde Janaqala betinde kóp qasqyrdyng әldeqaygha bet týzegenin bayqaghandar bolghan. Anau-mynau emes, óte kóp, birneshe ýiir desedi. Neden yqqan? Qayda barady? Júmbaq kýii qaluly.

Qasqyrdyng negizgi qoregi et. Asqazanynyng myqtylyghy sonsha saqighan múz etti, sinir-sýiekti qopara qorytady. Jemtigining mýiizi men túyaghyn ghana qaldyrady. Ash qasqyr 25 keli etti birden qylghytady. Etpen qatar orman jemisterimen de qorektenedi. Qasqyr ang bitkenge ósh emes, tek әlsizderin aulaydy. Osylay tabighy irikteludi jedeldetedi.

Qazaqstan aimaghynda súr qasqyr kóp taraghan. Ara-kidik qarasy da kezdesedi. Negizi bizding dala súr qasqyr túqymy, kókbóri tekti azulylardan. Súr qasqyrdyng ýlkeni úzynynan 160 sm, biyiktigi 100 sm, salmaghy 80 keli, bas sýiegi 270 mm. bolyp keledi. Biraq tabighy súryptalu búdanda nebir-nebir zorlaryn shygharar, kim ólshep-piship jatyr deysin?

Qasqyr men adam arasynda bitispes kýres adam balasy ýy januarlaryn baghyp, mal sharuashylyghyn qolgha alghaly jalghasyp keledi. Býginde oqpen, umen, qaqpanmen, neshe týrli jyldam kóliktermen, tikúshaqpen aulap, tekti túqymdy tyqsyryp baramyz. Elimizde úzyn sany 30 mynday delingenmen, jyldyng tórt mezgilinde, kez-kelgen jerde olardy qyryp-jonggha eshqanday shek qoyylmaghan. Sondyqtan naqty sany, populyasiyasy belgisiz. Áriyne, sóz joq, sany artyp, jyrtqyshtar tarapynan mal-jangha qater tónip jatsa, tiyisti sharalardyng alynyp, basyn qysqartyp otyru qajettigin eshkim joqqa shygharmaydy. Solay boluy tiyiste. Biraq obal men sauapty әmәnda este ústau paryz. Tabighattaghy Qúday jaratqan tirshilikting eshbireui orynsyz qiyanatqa layyq emes. Olar da úrpaq órbitip, ómir sýruge qayyrly. Búl zan, ar-ojdangha jýk bolghan qasiyetti kodeks. Bәrining súrauy bar. Qyr qazaghy «salyghyn» tólep qoyyp, qasekenmen beymaral ómir sýrgen. Qaytymyna tórt týligin zaual soqpaydy. Eger túqymyn túzday qúrtpaqshylar tabylyp jatsa, onda (2007 j. qarasha ) Qandyq auylynda bolghan súrapyl qaytalanbasyna kim kepil?

Taghy da Maghauin aghamnan keltirsem: «Qazaqtyng qasqyry - әlbette, qasqyr emes, shene, qúrt kezinde, yaghny baghzy zamanda әlemdegi eng aibarly ang bolghan. Jәne qandas, tumalas, eng sýiikti an. Barlyq júrt emes, qazaq - әuelgi qazaq ýshin. Arystanyng da, jolbarysyng da teng emes. Ras, arystan - ses pen kýsh, jolbarys - ep pen quat, biraq shene, qúrt - jýrek pen ruh. Qaytpas erlik. Ári tylsym men pys. Sondyqtan da babamyzdyng bayraghyna týsip, úranyna ainaldy.» Biz bolsaq mysyqtúqymdasty әspettep, nyshan qyldyq. Qayran-ay, bóri basymdaghy bórkim, shashymdaghy buyryl kórkim, ishimdegi óshpes órtim bolatyn. Solay bolyp qala bermek. Ony eshbiri atyp ta, tartyp ta, satyp ta ala almaydy. Qazaqtyng qasqyry qazaqpen birge jasaydy. Eger ol zahir (anyq) qazaq bolsa!.. Bas azattyghyn bәrinen biyik qoyatyn ghasy ( qaysar) bórini barlyghynan joghary qoyatynymnyng gәpi osynda! Oral qalasy

«Abay-aqparat»