Mýmkin, keybireuler «úlshyldar aljy bastaghan eken», der biraq jýzdegen jyldar boyy qalyptasqan týsinik pen sóz mazmúnyn psihologiyalyq túrghydan qabyldaudan qashyp qútyla almaysyn, ekinishden, aitylmasa - sóz óledi. Patshalyq Reseyding qol astynda, keyin Kenes zamanynda orystan basqanyng barylyghy «chmo», «chukchi», «kalbiyt», «chernyi», «nosatyi» bolyp jýrgende, ózderin joghary qoyyp, basqalardy tómendetkisi keletinder, dalanyng túrghyndaryn - malgha teneytin. Sender de dalada jayylyp jýrgen malmen tensinder degenderi bolar. Áriyne, maldyng da maly bar. Sekektep jýretin eshki men eng juas mal - qoydyng da ózindik erekshelikter bar. Al últty mazaqqa ainaldyryp, qorlau ýshin olardyng qúrmetteytin malyn qorlau kerek boldy. Sondyqtan boluy kerek, qazaqty qorlaudyng bir joly - ony qoymen, qazaq siyaqty eng juas, aitqangha kónip, aidaghangha jýretin maldyng týrimen, tenestiru boldy. «U-u barany!» degen kijinis, qazaq ýshin mazaq ta, tómendetu de, shettetu de, qorlau da bolyp tabyldy. Áriyne, bizder de qarap qalmaymyz: «orys, orys onbaghan, on shoshqagha toymaghan» degen siyaqty arzan úiqas arqyly olardyng dastarhandarynan týspeytin negizgi taghamyn, basty malyn ózderine balaymyz. Búny bireuler «túrmystyq shovinizm» dep, kónil bólmeuge shaqyrsa, endi bireuler «últshyldyqtyng naqty kórinisi» esebinde qabyldap, sotqa beruge dayyn túrady.

Mýmkin, keybireuler «úlshyldar aljy bastaghan eken», der biraq jýzdegen jyldar boyy qalyptasqan týsinik pen sóz mazmúnyn psihologiyalyq túrghydan qabyldaudan qashyp qútyla almaysyn, ekinishden, aitylmasa - sóz óledi. Patshalyq Reseyding qol astynda, keyin Kenes zamanynda orystan basqanyng barylyghy «chmo», «chukchi», «kalbiyt», «chernyi», «nosatyi» bolyp jýrgende, ózderin joghary qoyyp, basqalardy tómendetkisi keletinder, dalanyng túrghyndaryn - malgha teneytin. Sender de dalada jayylyp jýrgen malmen tensinder degenderi bolar. Áriyne, maldyng da maly bar. Sekektep jýretin eshki men eng juas mal - qoydyng da ózindik erekshelikter bar. Al últty mazaqqa ainaldyryp, qorlau ýshin olardyng qúrmetteytin malyn qorlau kerek boldy. Sondyqtan boluy kerek, qazaqty qorlaudyng bir joly - ony qoymen, qazaq siyaqty eng juas, aitqangha kónip, aidaghangha jýretin maldyng týrimen, tenestiru boldy. «U-u barany!» degen kijinis, qazaq ýshin mazaq ta, tómendetu de, shettetu de, qorlau da bolyp tabyldy. Áriyne, bizder de qarap qalmaymyz: «orys, orys onbaghan, on shoshqagha toymaghan» degen siyaqty arzan úiqas arqyly olardyng dastarhandarynan týspeytin negizgi taghamyn, basty malyn ózderine balaymyz. Búny bireuler «túrmystyq shovinizm» dep, kónil bólmeuge shaqyrsa, endi bireuler «últshyldyqtyng naqty kórinisi» esebinde qabyldap, sotqa beruge dayyn túrady. Ángime onda emes, әngime bir birimizdi malgha tenegenimizde de emes, әngime - sol tilsiz maldardyn, shyn mәnisinde sol halyqqa balama bolatyndyghynda bolyp otyr.  Ashuymyzdy qozdyryp, namysymyzdy oyatatyn da osy faktor shyghar.

Qazaq últy tәuelsizdigin alyp, basqalarmen teng ekendigin sezingen uaqytta, ekinshi jaq - «agha últ» bolyp qalghan, úlyderjavalyq shovinistik kózqarastan әli de aryla almay jýrgen keybir ishtar jandardyng auzy baylana bastady. Endi tikeley «barany!» dep aiqaylay almaysyn, sondyqtan «biz senderdi adam qylyp edik», «senderge mәdeniyet alyp kelgen úly orys halqy», «oqu men bilimdi bizden ýirengensinder» degen siyaqty pikirler aityla bastady. Onyng kólenkesinde, sóz joq, «sender biz bolmasandar, mәdeniyet pen bilimnen júrday, mal siyaqty (qoy siyaqty!) dalada jayylyp jýrer edinder» degen oy jatty. Áli esimde, 80-jyldardyng basynda, Qyzylordadan qydyryp kelgen anamnyng bir kýni dýkennen týtigip qaytqany. Mening súraghyma anam: «Áy, balam, dýkende mening aitqan qazaqshama orys tilinde «maldyng tilimen emes, adamsha sóileniz» dep jauap ta bermedi. Ana tilindi qorlatyp, qalay shydap jýrsinder!» degeni bar. Ekinshi mysal: Jeltoqsan kóterilisi kezinde Aynabúlaq jaqtan ortalyq alangha bet alyp bara jatqan bir top qazaqqa, mashinada ótip bara jatqan eki orys jigiti terezeden: «Barany» dep aiqaylapty. Qany qarayghan qazaqtar mashinagha túra jýgirgende, jýrgizushiler (búl poshtanyng mashinasy bolyp shyqty, onyng jýrgizushileri qaruly eken) naganmen bir qazaq jigitin atyp qúlatypty. Jeltoqsan kóterilisinen song audarmashy retinde osy isting tergeluine kuә boldym. Jalghyz auyz sóz bir adamnyng ómirin qiyp kete jazdapty.

Ishterining qyjylyn qalay basaryn bilmey, qazaqtyn, qazaq tilining de ózderimen, orys tilimen teng dәrejede ekendikterin moyyndaghysy kelmey jýrgen jandardyng baybalamdary men is-әreketterin jiyrma jyl boyy kórip kelemiz, kóterip kelemiz. «Almaty»  aty qaytarylyp edi, kóshede «Vernyi», «Alma-Ata» degen dýkender men ashanalar tolyp ketti. Orystyng aty jetpegen jerlerge aghylshyn, italiya, qytaydyng ataulary qoyyldy. Áyteuir jandalbasa bir qarsylyq! Árbir sózdi, әrbir úghymdy qazaqqa qarsy qoy nemese mazaqqa ainaldyru әreketi... Jaqynda KTK arnasy «Beshbarmaq» degen habar bastapty degendi estidik. Qazaq halqy eshqashan «beshbarmaq» degen asty bilmegen. Qúrmetti qonaghyna et asyp bergen. Ony qolymen jep otyrghan (eng taza halyq bolghanymyzdan shyghar) atalarymyzdy jabayy kórsetu maqsatymen «besh barmaq» degen mazaq ataudy da otarshyldardyng shygharghany dausyz. Keybireulerimiz osy mazaq ataudy qúdayday kórip, as mәzirine jazyp ta qoyamyz. (Atauda túrghan ne bar dep qabaqtaryndy shytpandar, kezinde bizding últymyzdyng atyn da san býrmalap «qyrghyz», «qaysaq» dep jýz qúbyltqanyn esimizden shygharmayyq). Úiqydaghy qazaqtyng últtyq namysyn kóteruge baghyttalghan búnday әreketter songhy uaqytta zandylyqqa ainalghan siyaqty.

Endi mening kýiip-pisuimning negizgi sebebine keleyik. Almatyda jýrginshilerding kósheni belgilenbegen jerden kesip ótuin toqtaugha baghyttalghan arnayy plakattar jasalynyp, ilinilip jatyr degen aqparat estidim. Sol plakatqa kósheden ótip bara jatqan (belgilenbegen jerden boluy kerek) qonyr qozynyng ne juas toqtynyng sureti salynghan deydi. Qysqasy, belgilenbegen jerden ótsen, sen naghyz «baransyn!». Men qala әkimi Ahmetjan aghamyzdyng qateligine qayran qalamyn. Auylsharuashylyghy ministri bolghan, maldyng qasiyetin bir adamday biledi, qazaq deseng - qazaq, aqsaqaldyghy taghy bar. San ret qoydyng basyna aldyna qoyyp, bata bergen de bolar. Serik Seydumanov (mening kópten bergi tanysym, «siz», «bizdigimiz» bar jigit) qatelesip ketse, keshirimdi, onyng auylsharuashylyghyna eshqanday qatysy joq,  onomastika ghylymyn ghana birshama mengergen azamat... Al Ahmetjan aghamyzdyng qoydy qorlatugha jol bergeni maghan mýldem týsiniksiz. Birinshiden, eng qasiyetti mal bolghandyqtan, qúrbandyqqa da qoydy soyamyz. Ekinshiden, eng bir momyn maldy eng bir tәrtipsiz, beybastaq minez kórsetetin mәselege mysal qylu - ómir shyndyghyna da say kelmeydi (Qúdaydan qorqayyq ta!). Ári iytersen, keri ketetin esek ne bolmasa adam jýrmeytin jerde jayylatyn, aidasang jan-jaqqa qashatyn eshki maly bolsa bir sәri... Kósheni jónsiz jerden kesip ótemin dep qyrylyp jatqan qoylardy kórsem kózim shyqsyn. Jol bermey túryp aludan siyrdan asqan mal joq, al mashinanyng astyna týsuden itter birinshi oryndy eshkimge bermeydi. Búl jerge qoydyng qanday qatysy bar? Mýmkin orys pen qazaqtyng arasyna ot salmay, basqa qúrlyqtyng january - kengurudy suretke qoyarmyz. Statistika boyynsha dóngelekting astyna kóp týsetin de solar deydi. Men búl jerde shoshqanyng suretin úsynyp, daudy asqyntyp alghym kelmeydi, biraq shoshqanyng qasynda qoydyng tәrtibining «bes» ekedigin ministrden bastap, әrbir qazaq balasy biledi. Eng qyzyghy, qazaqshasynda «mal» degen sóz qoldanylghan da, orysshasynda maldyng bәri «barangha» ainalypty. Osynyng ózi qoydyng minezimen plakattaghy suretting ýilespeytindigining aighaghy emes pe?  Aytppaqshy búl plakatty birinshi bolyp, Reseylikter qoldapty degen sóz bar. Áriyne, qoldaydy! Aspannan izdegeni jerden tabylyp, ózinning sózindi bireuler sóilese, miyghynnan kýlip otyra berersin.

Dos Kóshim,

«Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy

«Abay-aqparat»