Ótken aida Tәjikstannyng Badahshan avtonomiyasynda sodyrlar ókimetting lauazymdy túlghalaryn óltirip, artynan qaruly qaqtyghys jasap, tәjik biyligining degbirin úshyrghan bolatyn. Býlikti beybit týrde sheshkisi kelgen Dushanbe sonynan qaruly qaqtyghystyng artynda Ismayliya aghymy túrghanyn resmy týrde habarlady. Býlikti úiymdastyrghan dala komandiyri Badahshandy bólip әketu әreketin Ismayliya jetekshisi Aga Hannyng pәrmenimen jýzege asyrghandyghyn naqty moyyndady. Atalmysh Ismayliya úiymynyng Almaty oblysynyng Tekeli qalasynan Uniyversiytet ashyp otyrghanyn eskersek, Badahshandaghy separatistik býlikting eretng elimizde qaytalanbasyna eshkim kepil bola almaydy. Sonymen, Ismaylitter degen aghym nesimen qauipti?

Ádepkide, hz.Aly (r.a) jәne onyng tandauly úrpaqtary ghana halif bolugha layyqty degen sayasy ústanymgha oray, sunnitterden bólinip shyqqqan shiitter, keyin kele óz ishinen shyqqan ghulat (jamanshylyqta asyra silteushi, jaqsylyqta kertartpa) toptardyng negizsiz kózqarastaryna baylanysty, haq jolynan (dini-uasiyt) auytqyp, aqiqattan ajyray bastady. Shiittik toptardyng Payghambarymyz s.gh.a-nyng kindiginen taraghan (ahly vayt) erekshe túlghalardy úly imam sanauy, olardyng óz ishinen san taraugha bólinuine әkep soqty. Qyzylbastardyng qataryndaghy Ismayliya qauymdastyghy da ghulat toptardyng biri bolyp sanalady.

Ótken aida Tәjikstannyng Badahshan avtonomiyasynda sodyrlar ókimetting lauazymdy túlghalaryn óltirip, artynan qaruly qaqtyghys jasap, tәjik biyligining degbirin úshyrghan bolatyn. Býlikti beybit týrde sheshkisi kelgen Dushanbe sonynan qaruly qaqtyghystyng artynda Ismayliya aghymy túrghanyn resmy týrde habarlady. Býlikti úiymdastyrghan dala komandiyri Badahshandy bólip әketu әreketin Ismayliya jetekshisi Aga Hannyng pәrmenimen jýzege asyrghandyghyn naqty moyyndady. Atalmysh Ismayliya úiymynyng Almaty oblysynyng Tekeli qalasynan Uniyversiytet ashyp otyrghanyn eskersek, Badahshandaghy separatistik býlikting eretng elimizde qaytalanbasyna eshkim kepil bola almaydy. Sonymen, Ismaylitter degen aghym nesimen qauipti?

Ádepkide, hz.Aly (r.a) jәne onyng tandauly úrpaqtary ghana halif bolugha layyqty degen sayasy ústanymgha oray, sunnitterden bólinip shyqqqan shiitter, keyin kele óz ishinen shyqqan ghulat (jamanshylyqta asyra silteushi, jaqsylyqta kertartpa) toptardyng negizsiz kózqarastaryna baylanysty, haq jolynan (dini-uasiyt) auytqyp, aqiqattan ajyray bastady. Shiittik toptardyng Payghambarymyz s.gh.a-nyng kindiginen taraghan (ahly vayt) erekshe túlghalardy úly imam sanauy, olardyng óz ishinen san taraugha bólinuine әkep soqty. Qyzylbastardyng qataryndaghy Ismayliya qauymdastyghy da ghulat toptardyng biri bolyp sanalady.

Zadynda, Ismayliya aghymyn «Jafar as-Sadyq qaytys bolghannan keyin (ól. 765 j) «imam» onyng úly Ismayl bolugha tiyisti, sonday-aq, Ismayl ólgen joq, ol Abbasitterden jasyrynghandyqtan, ghayyp boldy», - dep biletin top ókilderi qalyptastyrdy. Sol kezdegi Mansúr halifting Mәdinagha taghayyndaghan әkimi Ismayldyng tiri ekenine kuә bolghanyn algha tartyp, bazbir jaqtaushylary Ismayldy «ghayyp imam» dәrejesine kóterse, osy toptyng kelesi bir ókilderi «Ismayldy óldi» dep qabyldap, onyng ornyna balasy Múhammedting imam bolghanyn jaqtady. Múhammedting imamdyghyn jaqtaushylar keyin Ismayliyadan enshisin alyp, Mubarakiya aghymyn qúrdy. Al, «Imam alghashqyda jasyrynyp, sonynan sәti tughan kezde payda bolyp, dúshpandarymen kýres jýrgizedi» degen pikirdi ústanushylar Ismayliyadan bólinip Batyniya aghymyn qalyptastyrdy (Múhammed b. Abdulkerim ash-Shahristani. «al-Miylel ven-Nihal» (dinder jәne mazhaptar tarihy) 152-153 b.).

Ismayl Jafar as-Sadyqtan keyingi jetinshi imam sanalghandyqtan, islam tarihynda búl aghym «jetinshiler» (sәbina) dep te atalady. Ásili, Ismayliya aghymyn Ismayldyng eng jaqyn dosy Ábul Hattab qúrdy. Ismayl qaytys bolghannan keyin (ól. 774 j) onyng úly Múhammedting tóniregine toptanghan Ismayliya aghymynyng ókilderi ózderine jetekshi retinde Ábul Hattabty saylady. Odan keyin búl aghymgha Mәimýn әl-Kaddah pen balasy Abdullah (784 j) jetekshilik jasady. Osy kezden bastap Ismayliya aghymy kóne dinder men grek filosofiyasynyng yqpalyna úshyray bastady (Múhammed b. Abdulkerim ash-Shahristani. «al-Miylel ven-Nihal» (dinder jәne mazhaptar tarihy) 152-153 b.).

Ismayliya aghymynyng ókilderi Úly Jaratushyny bir, Múhammedting (s.a.u)-dy Allanyng Elshisi, sonday-aq, hz. Aliydi Payghambarymyz (s.a.u)-nyng múrageri dep biledi. Ózderining Islammen úiyspaytyn pikirlerin halyqqa qabyldatu ýshin hz. Aly men «ahly vayttyn» (Múhammed s.gh.a-nyng kindiginen taraghan úrpaq) bedelin paydalanady. Osy týsinik olardyng senim negizderining biri sanalady (pr. dr. Sabry Hizmetli, Mazhaptar tarihy. 15 b.).

Tipti, imamnyng avtoritarlyq biyligining joghary bolghany sonshalyqty, imamnyng әrbir aitqany sharighat ýkimderi retinde qarastyrylyp, әsirese, Múhammedting imamdyghy kezinde imamgha moyynsúnu uәjip sanaldy. Ismaylitterdegi «maktum» jәne «mastur» (saqtanu) salty, yaghni, jasyrynu (taqiya: qashan sәtti kezeng tughansha pozisiyany ashyp kórsetpeu) dәstýri de Múhammedting imamdyghy kezinde payda boldy. Olar: «jasyrynushylyq imamnyng biyligine kedergi keltirmeydi», - dep bildi. Múhammed әl-Maktumnan keyin onyng úly Jafar әl-Mussadyq Ismayliya aghymyna imamdyq jasady. Búdan keyin Múhammed әl-Habiyb, odan keyin Soltýstik Afrikany biylegen Múhammed әl-Mahdy imam boldy

Ismayliya aghymy eski mәdeniyetter men dinderding yqpalyna úshyraghany sonshalyqty, Islam negizderine mýlde qarama-qayshy qaghidalardy ústanushy bir-birine úqsamaytyn Ismayliyanyng atyn jamylghan týrli toptar payda boldy. Ásirese, Ismayliya aghymyna Ýndi Brahmanizmi, Ishrak filosofiyasy, Budda dini, eski Iran senimderi qatty әser etti.

Ózge shiittik mazhaptardan Ismayliyanyng bir ereksheligi jasyrynushylyqqa (takiye) tym qatal kónil bólui edi. Olardyng jasyrynushylyghy ýdegen sayyn, islamnan auytqushylyghy da arta týsti. Tipti, olar jazghan hattary men shygharmalaryna da attaryn jazbaytyn. Mysaly, Ismayliya aghymynyng eng negizgi oqulyqtarynyng biri «Ihvan-y Safa Risalasynyn» avtory belgisiz.

Aghymnyng ishinen bólinip Mubarakiya, Batyniya, Hashshasyniya, Nizariya, Mustamiya degen toptar da bar. Búl toptardyng payda boluyna negizinen Ismayliya ókilderining ózge shiittik aghymdar sekildi әrbir kóringen nәrsening bir qúpiya syry bolady dep, týrli pikirlerdi ústanuy sebep boldy.

Mysyrlyq zertteushi Múhammed Ábu Zahra Ismayliya aghymynyng pikirlerin bylaysha jikteydi:

1. Ilahy núr, yaghni, Allah-Taghala qalauy týsken imamdargha ózinen bir bólik núr bergen. Imamdardy osy ilahy núrmen halyqtan ýstem etedi. Ol ýstemdik olardyng bilimimen ólshenedi, yaghni, sharighat ýkimderin dәl beruimen erekshelenedi.

2. Imamnyng tanymal adam boluy shart emes. Túlghasyn jasyrghan adam da imam bola alady. Imamgha moyynsúnu uәjip. Imam degenimiz adamdargha aqiqat joldy núsqaghan - mahdi. Ol әiteuir bir uaqytta jer betine oralyp zúlymdyqpen kýresip, әdilet ornatady.

3. Imam eshbir adamnyng aldynda jauapty emes. Eshqanday adamnyng da imamnyng is-әreketinen qate tabugha qúqyly emes, qayta, imamnyng әrbir isinde jaqsylyqtyng bolatyndyghyna senui kerek. Óitkeni, imam adamdardyng aqiqatpen qauyshuyna dәneker bola alatyn túlgha. Osyghan baylanysty, Ismayliyanyng keybir ókilderi imamnyng ismat (kýnәsiz) sipatynda ghúmyr keshetinine kepildik berdi (Múhammed Ábu Zahra. Islamda sayasi, itikadi, fykhy mazhaptar tarihy. 60-61 b.).

Alghashqy jýz elu jyldyq tarihynda imamdarynyng jasyruyna baylanysty, Ismayliya aghymyn belsendi ýgit jýrgizushileri basqardy. Ýgit jýrgizushiler Kufa, IYemen, Irak jәne Soltýstik Afrika ónirlerinde óz pikirlerin taratudy qolgha aldy. Bahreyndegi Ismayliya ókilderi osy ólkening sayasy biyligin qolyna alyp, Karmaty memleketin (IH-H ghasyr) qúrdy. Olar zúlymdyq pen әlimjettik oryn alghan búl dýniyege әdilet ornatushy «mahdi» (Hadis boyynsha mahdy degenimiz Alla Elshisi (s.a.u)-men attas jәne Onyng kindiginen taraghan úrpaqtan shyghushy kýresker úly imam. Biraq, mahdy jónindegi ghúlamalardyng kózqarasy birdey emes. Shiittik toptar kóbine mahdiydi sayasy jetekshi

dep bilse, sunnitter aqiqat joldy núsqaushy ruhany túlgha dep tanidy. Al, ibn Haldun mahdy jónindegi derekti әlsiz jetkizilgen hadisterding qataryna jatqyzady) keledi dep halyqty sendirip, óz senimining ayasyn úlghaytugha kýsh saldy. IYemen men Soltýstik Afrikada da Ismaylya pikirleri qanat jayyp, osynda Fatimitter memleketining qúryluyna týrtki boldy. Ismaylitter Mysyrda әl-Asqar uniyversiytetining negizin qalap, Kayrdy ózderine astana etti. Býlikshi búl aghym 1171 jyly Aybiyler tarapynan joyylghanmen, Fatimitter memleketi úzaq uaqyt IYemen, Mysyr, Siriya, Hizaj, Soltýstik Afrikanyng manyzdy bóligin ózine baghyndyrdy.

Ál-Mutansyrdyng halifalyghy kezinde Ismaylitter (1036-1094) Nizary jәne Mustamy toby bolyp bólindi. Osy aghymnyng belsendi ókili sanalghan Hasan Sabbah Nizarlardyng imamdyghyna qoldau kórsetip, IYemende Nizarlardyng ýstemdik etuine kýsh salyp, kóp úzamay Nizar kóterilisshileri IYemende tәuelsiz óz iyelikterin qúra aldy. Alayda, keyin IYemende shiittik Zaydiya mazhaby ýstemdik ornatty.

Degenmen, Nizariya ókilderi óz pikirlerin әlemning kóptegen aimaqtaryna tarata aldy. Ýndistandaghy Bahra dep alatyn top osy Nizarlardan taraydy. Nizariya basshysy Hasan Sabbah Iranda óz pikirlerin nasihattap, 1090 jyly Kazvin ólkesindegi Alamut qalasyn basyp alyp, Irannazary Ismayliya memleketin qúrdy. Sonday-aq, Nizariya pikirleri Anadoly, Siriya, Irak ólkelerine de keninen taralghan (pr. dr. Sabry Hizmetli, Mazhaptar tarihy.15 b.).

Ismayliya tarihynda alghash ret «Agahan» degen ataqty Iran biyleushisi Fath-Aly shah (1797-1834) ózining kýieu balasy Hasan-Aliyge tartu etti. Hasan-Aliyding búl ataqty aluyna onyng tikeley Payghambarymyz (s.a.u)-nyng úrpaghy boluy septigin tiygizdi. Alayda, Múhammed shahtyng túsynda Agahan I-shining Iran biyligin kýshpen tartyp alamyn degen әreketi әshkerelenip, ol 1840 jyly Bombeyge qashty. Ýndistandaghy aghylshyn biyleushileri Agahan I-shini qúrmetpen qarsy alyp, oghan «Úly dәrejeli» degen ataq berdi. Hasan-Aly Agahan I-shi 1881 jyly qaytys bolyp, onyng ornyna úly Aliy-Shah Agahan II otyrdy. Agahan II aghylshyn ýkimetimen tatu bolumen qatar, Irannyng songhy biyleushisi Nasreddin shahtyng qaryndasyna ýilenip, sol dәuirdegi sayasy biyleushilermen beybit qatynas jasady. Aliy-Shah Agahan II 1885 jyly qaytys bolyp, Ismayliya taghyn onyng úly Súltan ser Múhammed shah iyemdendi. Súltan ser Múhammed shahtyng Agahandyghy kezinde Ismaylitter sayasy isterge belsene aralasty. Agahan III Ýndistandaghy «Músylman ligasynyn» preziydenti bolyp saylanyp, ol Ýndistannyng oqu-aghartu isine belsene aralasuymen birge, Pәkistannyng últtyq tәuelsizdigine de qyzu qoldau bildirdi. Agahan III batys alpauyttarymen de tyghyz qarym-qatynasta boldy. Ol Angliya hanshayymy Viktoriyamen etene jaqyn aralasty. Agahan III-ting әielderi italiyan jәne fransuz últynan edi. Al, Súltan ser Múhammed shahtyng úly Ismaylitterding qazirgi basshysy Kәrim әl-Huseyn Agahan IV 1936 jyly dýniyege kelgen. Ol Ismaylitterding 49-shi imamy sanalady. Ol Ismaylitter imamatyn 40 jyldan beri basqaryp keledi. Qazir, Agahan IV Fransiyada túrady.

Ismayliya qauymdastyghy býgingi tanda Aziya men Evropa jәne Afrikanyng kóptegen memleketterindegi sýiekti diny aghymdardyng biri sanalady. Agahan IV-ting belsendiligining arqasynda Ismaylitterding sany býgingi tanda әlem boyynsha 13 mln adamgha deyin jetip otyr.

Qyzylbastargha tәn «imamnyn» (haliyf) tek «ahly vayttan» boluyn ýndeytin Ismaylitterding sharighatqa qayshy kóptegen týsinikteri bar. Sabry Hizmetliyding pikirinshe Ismaylitter Ramazan aiynda auyz bekitip, zeket pen hajylyqty atqarghanmen, kýnine ýsh ret namaz oqidy jәne júma namazyn oqymaydy. Ismayliya ókilderinin

kózqarasynsha kez-kelgen adam olardyng imamdaryna moyynsúnsa ghana músylman bola alady. Al, Ismayliyanyng imamyn qabyldamasa, onda ol adamnyng әrbir adal isi haram dep tabylyp, kerisinshe, imamdy qabyl etkenderge әrbir nәrse adal sanalady. Sonday-aq, Ismayliya ókilderi diny ýkimderde qúpiya úghymdar bar dep, odan әrtýrli filosofiyalyq maghynalar shygharugha qúshtar. Jalpy, adasqan búl aghymnyng ókilderi teoriyalyq túrghydan islam ýkimderin qabyldaghanmen, is jýzinde oryndaugha asa mәn bermeydi. Ruhany jәne sayasy jetekshileri namaz ghibadatyn qylmaydy. Islam әleminde hurafalar (dinde joq nәrselerdi oidan shygharu) men israyliyat (eski dinderdin, әsirese, iuda dinining qúndylyqtary) úghymdaryn músylman mәdeniyetine kirgizip, ózderining kózqarastaryn keyde anarhiya jәne terrorlyq is-әrekettermen jýzege asyrady. Tipti, esirtki men mafiya jәne әielderdi óz maqsattaryna paydalanady (pr. dr. Sabry Hizmetli, Mazhaptar tarihy. 14-15 b.).

Zertteushilerding Ismaylitter haqyndaghy pikiri teris bolghanymen, Kәrim Aga Han IÝ-shi qauymdastyqtyng missiyasyn zamanauy tehnologiyamen júmys jasaugha beyimdep, halyqaralyq qauymdastyqtardyng aghymgha degen syny kózqarasyn ózgertuge kýsh salyp keledi. Ásirese, Ismaylitter esirtkige qarsy kýres, júmyssyzdyqty azaytu, әiel tendigi, oqu-aghartu salasyna basymdyq beruimen erekshelenip, әlemdik týrli sayasy kýshterding qoldauyna ie boluda.

Bizding elimizde Ismaylitter alghash ret 1998 jyly Almaty qalasynda esirtkige qarsy halyqaralyq konferensiya ótkizuge demeushilik jasap, BÚÚ-nyng Semey aimaghy boyynsha jýrgizilgen onaltu baghdarlamasyn jýzege asyrugha da qarjylyq kómek kórsetumen kózge týsti. Ile-shala Kәrim Aga Han IÝ-shi Orta Aziyadaghy tauly aimaq túrghyndary kóptegen әleumettik jәne ekonomikalyq qiyndyqtargha tap bolghandyqtan, halyqtyng tauly ónirlerden jappay kóshuin boldyrmau maqsatynda osy aimaqtardyng mәselelerin zertteumen jәne osy sala boyynsha mamandar oqytumen tikeley shúghyldanatyn uniyversiytet ashudy úsyndy. Sóitip, Aga Han IÝ-shi 2000 jyly Astanagha kelip, sol joly Ismaylitter imamaty men Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan elderi basshylary Ortalyq Aziya uniyversiytetin qúru turaly kelisimge qol qoydy. Býgingi kýni osy kelisimsharttyng negizinde Tәjikstannyng Horog, Qyrghyzstannyng Naryn, Qazaqstannyng Tekeli kentinen Ismaylitter imamatynyng oqu ordasynyng qalashyghy túrghyzylyp jatyr. Tekeli kentindegi Orta Aziya Uniyversiytetining qalashyghy 3400 student jәne 400 adamdyq professor-oqytushygha layyqtalyp salynuda. Aqparat kózderindegi derekterge qaraghanda Kәrim Aga Han IÝ-shi Tekelidegi oqu ornynyng qalashyghyn túrghyzugha 250 mln dollar qarjy qúighan kórinedi.

Ismaylitter osylaysha qayyrymdylyq baghytta júmys isteytin qauymdastyq bolyp kórinegenmen, әsili, Qazaqstan mýddesi ýshin kez-kelgen shiittik aghym qauipti sanalady. Sebebi, sunnitter men shiitterding bir arnada basy toghysyp, beybit ghúmyr keshetinin kózge elestetu mýmkin emes. Búl pikirimizge tolghauy toqsan tarihtan ondap emes, jýzdep mysaldar keltiruge bolady. Ári-beriden song Ismaylitterding qayyrymdylyq is-sharalary, qauymdastyqtyng eskiden kele jatqan «takiye» (shynayy pighylyn jasyru) әdisi boluy әbden mýmkin. Sonday-aq, Ismaylitterding «mahdi» týsinigining tek diny emes, sayasy sipaty basym. Agha Handar bolsa, «mahdi» men qauymdastyqty baylanystyrushy dәneker túlgha sanalady. Jalpy, islam әleminde Ismaylitter tónkerisshildik sipaty basym (mahdilik tónkeristerding nәtiyjesinde Fatimitter, Karmati, Irannazary memleketteri payda boldy) shiittik aghym dep sanalady. Al, batys memleketterining Ismaylitterdi qarjylyq túrghydan qoldauynyng sebebi, islamnyng tútastyghyna jaryqshaq týsiru ýshin reaksiyalyq sipatqa ie múnday aghymdardy óz mýddesine tiyisinshe paydalanghysy keledi. Sondyqtan, keshegi qosaq arasynda milliondaghan músylmannyng jazyqsyz kóz júmuyna sebep bolghan Iran-Irak qasireti basymyzgha kelmesin dep tilesek, elimizde shiittik

toptardyng qonglana týsuining aldyn alyp, әrbir din mәselesinde Hanafiya mazhabynyng sheshushi rólge ie boluyn qamtamasyz etuge tiyistimiz.

«Abay-aqparat»