1944 jyly tamyz aiynyn 17-i kýni, qazirgi Qytaydyn Ile-Qazaq oblysy, Nylqy audanynyng Lastay jaylauynda «24 qazaq, 3 tatar, 4 úighyr, 2 orys, 2 monghol, jiyny 35 adamnan qúralghan»₍₁₎ kóterilisshilerding myltyq dauysy Saharany úiqysynan oyatty. Asqynghan últtyq ezgi, qordalanghan qoghamdyq qayshylyq, shiryqqan halyqaralyq jaghday el azamattaryn qolyna qaru alyp, berekege kelip, biyleushi últtyng ozbyrlyghynan úiymdasyp qorghanugha mәjbýrledi. Sovet odaghynyng Qúljadaghy konsuldyghy men múqajyrlary osy kóterilisti úiymdastyrugha, qaru-jaraqpen qamdaugha jasyryn kómektesti. Kóterilisshiler qysqa uaqytta Nylqy audanyn azat etip, Qúljadan kelgen Gominidang әskerlerining ýsh retki shabyluyn tas-talqan etip, jeti ret jenisti shayqas jýrgizip, 7-shi qarashada 1800 adamdyq qalyng qoldy ýsh topqa bólip, Kensay partizandarymen jәne Ábdikerim Abbasov Sovetten bastap kelgen qaruly otryadpen birge Qúlja qalasyn qorshaugha aldy. 1945 jyly qantarda Qúlja qalasyn jau qolynan bosatty.

1944 jyly qarashanyn 12-i kýni qúrylghan, Shyghys Týrkistan Respublikasy 1945 jyly qantardyng 5-i kýni Respublikanyng 4-shi retki mәjilisinde 9 tarmaqty ýndeu jariyalady. Ýndeuding birinshi tarmaghynda «Shyghys Týrkistan territoriyasynan Qytaydyng dara biylik ýstemdigin týp-tamyrmen joiy»₍₂₎ dep kórsetilse, jetinshi tarmaghynda «Shyghys Týrkistannyng beybitshiligin qorghau ýshin, әr últ halqynyng qúdiretti qosynyng úiymdastyru»₍₃₎ dep atap ótilgen. Osydan keyin Ýkimet mýsheleri, ministrler, aimaq-audan әkimderi taghayyndalyp, erkindik qolyna tiygen elding ensesi kóterildi. Azattyq soghysy teristik, orta, ontýstik baghyttarynda jýrgizilip, el ishinen enirep tughan erler osynday syn-saghat tughanda atoylap algha shyqty. Solardyng biri әri biregeyi tónkeris oshaghynan shyqqan Nýsiphan Kónbayúly edi.

Ústazy jaqsynyn ústamy jaqsy

Nýsiphan Kónbayúly 1896 jyly qonyr kýzde qazirgi QHR Ile Qazaq avtonomiyalyq oblysy Nylqy audanynda Qyzay ruynda anyzgha ainalghan әigili «aghayyndy ýsh jetimnin» ýlkeni Jolymbet tarmaghynda biylik pen bardamdyqtyng tizginin qatar ústaghan Ystambek aqsaqaldyng túnghysh nemeresi bolyp dýniyege kelgen. Es bile atasyna erip jýrip dala zanyna qanyqqan zerek bala, auyl moldalarynan oqyp jýrip qara tanyp ýlgeredi. Búl jyldarda Ilege kelip irgesin bekitken Qyzaylar salystyrmaly týrdegi tynyshtyqty paydalana otyryp qonys-órisin keneytip, bastaryna dәulet bitip, úrpaq qamyn, el bolashaghyn oilay bastaydy. Osmalyda bastaghan jadizm teniz asyp Jetisu men Altaygha jetip, jonghar joyylyp eki imperiyanyng bólisine týsken qazaqtar endigi shyghar joldy bilimnen nemese jadizmnen izdeydi.

Ár rudyng betke basar aqsaqaldary óz auylynda eskishe, janasha mektepter ashyp jasóskindi ghylym-bilim jolyna bastady. Sol qatarda 1911 jyly Begimbet ruynan shyqqan, Sin patshalyghy qúlaghanda jana qúrylghan Soltýstik militarist ýkimetining kenesshi jorasy bolghan Satybaldy Núrbek degen kisi Kýnesting Sorbúlaq degen jerinen 30-day kiyiz ýy tigip, qazirgi Kýnes, Nylqy, Toghyztarau audandarynan 100-den astam shәkirt jinap, janasha dәris alu bastamasyn bastaydy. Osy kezde qazirgi Qazaqstannyng Oral oblysynda dýniyege kelip, Týrkiyada bilim alyp, birneshe shet tilin biletin jurnalist, baspager, aghartushy Moldaghaly Bektulindi attay qalap, auylyna shaqyrtyp kep dәris ótkizedi. Moldaghaly Bektulin Týrkiyadan oralghan song «Ayqap», «Qazaq» gazetterinde jurnalist bolyp Qúljadan habarlar jazyp túrady. Qúlja ilki zamannan beri Jibek joly boyyndaghy shyghys pen batysty jalghap túrghan manyzdy ótkel edi. Tórt mausymy aiqyn, ómir sýruge jayly meken bolatyn. Altyn Ordanyng Tughylyq-Temir hany, Moghosltannyng Esenbúgha hany, jonghar qontayshylary, Sin imperiyasynyng general mekemesi osy ónirdi óz ortalyghy etken. Moldaghaly Bektulinning Qúljany taldauy da, Resey imperiyasynyng sayasi-ekonomikalyq, geografiyalyq mýddesinen tuyndaghan bolsa kerek. Balighat jasyna kelip qalghan Nýsiphan Kónbayúly, myna dýniyeni zerdeley bastaghanda, osynday kóp kórgen, kóp til biletin ústazgha jolyghypty. 1906 jyly Ile general mekemesi Kýredegi mektepte(uchiliyshe) monghol-qazaq bólimin ashyp, Aqalaqshy Zәngi, Elubasylardyng bir-bir balasyn oqugha beruge mindettep, sol balalargha jalpy pәn men qytay tilin ýiretedi. 1916-1917 jyldary bizding keyipkerimiz de osy bilim júrtyna kelip, Ábeu Qúdysh, Dәuletkeldi, Tanjaryq siyaqty qayratkerlermen qatarlas oqidy. Janasha bala oqytyp býkil Ile ónirine aty mәshhýr bolghan Moldaghaly ústaz da Kýre uchiliyshesine oqugha jauapty orynbasar bolyp auysyp keledi. Zamanynda Aziyany titiretip túrghan Osmanly, Resey, Sin imperiyalarynyng qoghamdyq, sayasi, ekonomikalyq tarihyn jaqsy biletin ústazdyng taghlymy jas Nýsiphangha erekshe әser etip, keyingi әkimshilik, sayasi, әskery ómirine ómirlik azyq boldy. Kózin kórgender Nýkenning ústazy turaly talay ret tandy tangha jalghap, tebirene esine alghanyn jazady.

Toghyztarau atty polkining qúryluy

«1945 jyly sәuirding 4-i kýni Shyghys Týrkistan uaqytsha ýkimetining 43-i nómirli qararymen resmy armiya qúrugha sheshim shygharylyp, birtútas forma, әskery shen belgilinedi әri armiya qúru rәsimi men qúrmetti qarauyldan ótuine sheshim qabyldanady da, sәuirding 8-i kýni Qúlja qalasynyng batys baqshasynyng (qazirgi Stalin baqshasy, tuh maydan) alanynda armiya men halyqtyng jinalysy ótkizilip, Últtyq armiyanyng qúrylghany jariyalady»₍₄₎. Osy aralyqta 21 jasynda Kýredegi uchiliyshe bitirgen Nýsiphan Kónbayúly Kýredegi qazaq basqarmasynda júmys istep, kense júmystary men alman-salyq isine jegilip, býkil Ile ónirin aralap shyghu mýmkindigine ie bolady. Sonyng arqasynda halyqtyng jaghdayyn, zamannyng betalysyn bayqaydy. 1937 jyly militarist Shen Shisay biylikke kelgende tughan jeri Qaratóbe auylynyng әkimi bolady. «Alty sayasattyn» alghashqy jylymyghyn paydalanyp mektep ashyp, mәdeny sharalar úiymdastyryp halyqty otyrshyldyqqa kóshuge bastamashylyq etedi. Sol jyldary ólkelik ýkimetting sayasy kadrlar kursyn tәmamdap, ontýstik Shynjandy aralap shyghady. Nylqy Lastayda kóterilis bastalghanda Ábilqayyr tóre bastaghan yqpaldy túlghalarmen birge týrmege jabylady. Artynan kóterilisshiler audandyq ýkimetti basyp alghanda bostandyqqa shyghyp, el ishindegi bedeli men abyroyyn paydalanyp kóterilisshilerding artqy shep júmystaryn tynghylyqty atqarady.

Kóterilis bastalghanda Toghyztarau audanynyng halqyn bastap, Qúljagha sheru tartqan әkim Jambolat Sórtiúlyna Shyghys Týrkistan uaqytsha ýkimeti audan ortalyghy Tastóbede әsker qabyldau shtabyn qúryp, Toghyztarau, Kýnes, Nylqy syndy shyghys ýsh audannan әsker qabyldaugha, әri olargha kerekti qaru-jaraqpen qamdaudy búiyrady. Búl jaghday soghysty kózimen kórgen, keyin lauazymdy qyzmetter atqarghan Qojay Doqasúlynyng esteliginde bylay bayandalady: «.... soghysqa qatynasqan partizandardyng ishindegi jasy 18-35 jastar aralyghynda qaruly kýres tәjiriybesi bar, soghysta batyrlyq istep, enbek sinirgenderden 300 adam iriktep alyp, 900 adamdy Kýnes, Nylqy, Toghyztarau audandaryn negiz etip, mal sharuashylyq rayonnan qabyldap, jiyny 1200 adamdyq polk qúryldy»₍₅₎.

Alla bergen tuma talanty men atasynyng alaqany, ústazdyng baptauy, ómirden jinaghan mol tәjiriybesining arqasynda, tónkeris ónirining iri sayasy әri әskery túlghasy bolyp qalyptasqan Nýsiphan Kónbayúly erding jasy eluge iyek artar aldynda óz ómirinin, el ómirining ýlken belesi sanalatyn qasiyetti de jauapty mindet jýktelip, órimdey óskenderding taghdyry senip tapsyryldy. Ásker qabyldau komissiyasynyng qúramynda әkim Jambolat Sórtiúly, Qúljadaghy qazaq-qyrghyz úiymynyng tóraghasy Manap, Kýnesten Jayyrbek aqalaqshy, Nylqydan Orazhan aqalaqshy, Toghyztaraudan Núrsapa aqalaqshy, Nókerbek aqalaqshy qatarly elding iygi jaqsylary kiredi. Búl polk general Ysqaqbek Momynov brigadasynyng 5-shi qazaq atty polki atalyp, sol zamandaghy auyr-jenil pulemet, minomet, avtomat, germanika, karabin siyaqty ozyq qarularmen jabyqtaldy. Soghysqa minetin attary Ile túlparynyng biringhay baran týstilerinen tandalyp alyndy. Kýnige 8-10 saghat mashyq jasap, kez-kelgen sәtte soghysqa dayyn bolugha jattyqty. Osy polk qúramynda ((1) barlau vzvod, (2) pulemet vzvod, (3) minomet vzvod, (4) kommandant vzvod, (5) qatynas-transport vzvod) siyaqty bes zamanauy vzvod qúrylyp aldaghy kesilesken úrysqa saqaday say boldy. Qazaq handyghy qúlaghannan beri mynaday jan-jaqty dayyndyqtan ótken, saydyn tasynday tәrtipti qosyndy kórmegen jergilikti halyq, sýiikti armiyasynyng kórkine kózderi toyyp, óz rizashylyqtaryn «myrza әsker» degen ataumen jetkizdi.

Azattyq soghysqa el bolyp kirisken Shyghys Týrkistan armiyasy teristik, orta, ontýstik baghytta joryq jasap Tarbaghatay aimaghyn odan song kóterilisshilermen tize qosa otyryp Altay aimaghyn tolyq azat etip, Manas ózenine kelip attaryn sughardy. Ontýstik liniya qúramynda bolghan Nýsiphan polkinyng mindeti tútas Ile aimaghynyng yaghny Respublikanyng ortalyghynyng amandyghyn qadaghalap, soltýstik, orta baghyttaghy soghysqa jәrdemdesu edi. Sopaqún Soperov, Ábdikerim Abbasov, Qasymhan Qambar otryadtary Múztau asyp Aqsu aimaghyna kirip Bay, Aqsu kóne shahar audandaryn azat etse de, odan ary bara almady. 1945 jyly tamyzda bir bólim partizandar Ileden attanyp Sovet odaghy arqyly Tashqorghan audandyq qalashyqty basyp alyp, tónkeristik ýkimet qúrdy. 400 den astam tәjik, qyrghyz partizandary eki polk bolyp úiymdasyp, 4000 gominidan armiyasy qorghap túrghan Qashqar, Qotan, Yarkentke shabuyl jasady. Jenis te, jenilis te boldy. Biraq sonynan beybit kelisim ornaghan son, soghys qimyldary toqtatyldy. Sonymen ontýstiktegi jeti aimaq jau qolynda qaldy. Tek Bayunghuldaghy mongholdar kóterilis jasap, taban tirep kýreskendikten sol jyly tamyz aiynda uaqytsha ýkimet Júldyz erekshe audanyn qúrdy.

Osy kezde Toghyztarau atty polki ontýstik Shynjannyng Aqsu, Qarashary jaqtan keletin qauipti eskere otyryp, Toghyztaraudyng Kóldenen-Shashy jaylauyna ornalasyp bekinis aldy. Polkting Maqabyl Qyryqbayúly bastaghan vzvody Aqbúzau asuyna deyin baryp, barlau jýrgizdi.

Manas oboronasy, Altay arpalysy

1946 jyly qaqaghan qysta Nýsiphan polki últtyq armiyanyng bas shtabynyng búiryghymen Nylqy audanynyng Kólsay asuy arqyly, aspanmen tildesken, anshylar jazda ghana ayaq basatyn eski sorappen tәnir taudan asyp Shiqugha jetti. Aryp-arshyp, ýsik salghan jauyngerler bir júma tynyqqan son, Manas ózenining ontýstik jaghyndaghy Qyzyltaudan oborona aldy. Sonymen orta jәne teristik, shyghys baghyttaghy armiyalar jenispen bas qosyp Ýrimjige nebәri 150 shaqyrym jer qalghan-dy. Jenis qyr astynda túrdy «Sol kezde Gominidannyng Ýrimjidegi әskery quaty 6 batalion ghana bolyp, azyq-týlik, oq-dәridende qatty taryghuly edi. Áskery astyq zapasy 10 kýndik qajetti ghana qanaghattandyra alatynday, oq-dәri jaghynda myltyq, pulemet oghynan 100 myng talday ghana bolatyn»₍₆₎.

Halyqaralyq jaghdayda 1943 jyly qarashanyng 28-inde Tegeranda bas qosqan odaqtastardyng ýsh serkesi Polishany qúrbandyqqa shalyp, fashizmge qarsy ekinshi front ashugha kelisse, 1945 jyly aqpannyng 4-inde ýsheui Qyrym týbegindegi Yaltada taghy da kezdesip soghystan keyingi әlemning sayasi, әkimshilik aumaghyn talqygha salady. Mine osy kezde Iranda Sovet kýshimen qúrylghan Ázirbayjan Demokratiyalyq Respublikasy qúrbandyqqa shalyndy. Áriyne әlemdik imperiyagha ainalghan Sovet bauyrlas týrik elderinen taghy bir Týrkiyanyng shyghuyn qalamady. Kelissóz qarsanynda Sovet Odaghy óz «quyrshaghy» Shyghys Týrkistannan әskery kenesshileri men auyr qaru jaraqtaryn shegindirip ketti. 1945 jyly 15 qazanda bastalghan kelissóz 1946 jyly shildening 6-syna deyin jalghasyp halyq uәkilderi atalghan Raqymjan Sadry Qajiyev, Ábilqayyr tóre, Ahmetjan Kәsimy ýsheui «11 tarmaqty beybit bitimge» qol qoydy.

Osy kelisimnen keyin birikken ýkimet qúrylyp, qúraldy kýshter qaytadan jasaqtaldy. Nýsiphannyng 5-inshi atty polki, Tarbaghatay 6-nshy polki, Erenqabyrgha 7-nshi qazaq-atty polki biriktirilip Qobyq-Sauyr 2-nshi qazaq-atty polki bolyp qúrylyp sarbazdar sany 2100 jetti. Polkovnik Nýken polk komandiyri, sayasy komissary bolyp podpolkovnik Qazyhan Manasbay, polk orynbasary Kamalbek Seytqazy, polk aqylshysy bolyp podpolkovnik Jaghyda Babalyq taghayyndaldy. Qúramynda eki batalion, alty eskadron bar armiya Qobyq pen Qostolaghaygha baryp ornalasty. Qostalaghay Altay men Tarbaghatay jәne Manas, Qútybiydi jalghap túrghan strategiyalyq manyzy bar qatynas ortalyghy bolatyn. Qútyby men Sanjydaghy Qytay әskerleri de tandauly kýshin osylay baghyttaghan. Osynday jaghdayda talay synnan sýrinbey ótken, mol tәjiriybe jinaghan, әbden súryptalghan Nýsiphan polkining osy ónirge kelip ornalasuy azattyq ansaghan elding óz úlandaryna degen zor senimi әri qúrmeti edi. Nýsiphan polki halyqtyng perzentteri ekenin, komandirlerding basshylyghynda isimen dәleldedi. Búl ónir strategiyalyq manyzyna qaray talay keskilesken soghys bolyp, halyq tozyp, audan ortalyghy әbden býlingen bolatyn, kóshelerdi tazalap, qoqsyqtardy órtedi. Jarly-jaqybay, jetim-jesirlerge óz azyqtarynan ýnemdep bólip berdi. Qostolaghay ózenining suyn búryp 333 ga jerge egin ekti, sol arqyly әskerge qajetti azyq-týlik, jem- shópke bola halyqqa salmaq salmady. 1946 jyly shilde aiynyng 6-sy kýni óz aitqandaryna kónbey, basqasha sayasy baghyt ústanghan panislamizmdik kózqarastaghy Respublika basshysy Álihan tóre jәne Ahmetqajy Yrymjan Ýsenderdi Qúljadaghy konsulgha jiyngha shaqyryp, artynan barymtalap, Qorghas shekarasynan ótkizip ketti. Sodan keyin ýkimet organdarynyng mandayshasyndaghy Shyghys Týrkistan degen jazudy alyp tastaugha búiryq berildi.  Áriyne, Yalta konferensiyasynan habary joq, aqparat әleminen óte alysta jatqan diny kósemder men joghary jik ókilderine múnyng bәri únaghan joq. Ásirese, Altay beti abyr-sabyr bola bastady. Sol jyly kýzde bas qolbasshy Yskaqbek Mominov, Ile aimaghynyng orynbasar uәlii Jambolat Sórtiúly bastaghan uәkilder arnayy saparmen Altaygha bara jatyp, jol jónekey jauyngerlerden hal súrady. Uәkilder Altaygha jetkende Ospan batyr uәly mekemesin tastap Kóktoghaydaghy Quýy degen jerde kiyiz ýy tigip jatqan. Uәkilder qasyna orynbasar uәly Dәlelhan Sýgirbaev bastaghan Altaydyng iygi-jaqsylaryn qosyp, batyrgha amandasa baryp, «uaqytsha ýkimetting Bes búryshty birinshi dәrejeli altyn ordenin úsyndy, Ospan múny bógde niyetpen Shen Shisaydyng «Alty úranyna» salystyryp, «jeti jyl soghysyp jýrip bireuin әreng joghaltyppyn ghoy, әli beseui bar eken»₍₇₎ – dedi. Sonymen әngime tәmam. Búl jaghday birikken ýkimetting qazyna departamentining bastyghy bolghan Janymhan qajynyng balasy Dәlelhan Janaltaydyng esteliginde bylay jazylghan: «Batyr Jәkeng qajy arqyly Ólkelik әskery qolbasshy general Súng Chy Lenmen baylanys jasap, birlik istegen. Búnymen qabat qarym-qatynasty kýsheytu ýshin general Súng 4 qytay jiberip jәne symsyz telefon beripti»_(8).

«Kýshtining qúiryghy dirmen tartady degendey» azuly imperiyalar birde ózara birigip, endi birde jaulasyp kerek kezinde sanasy últtyq dengeyge kóterilmegen, berekesi qashqan azshylyqtardy óz qolayyna paydalanyp otyrady. Otyryqshylar ot qaru oilap tauyp, múhitty iygergennen bastap, kóshpelilerding basynan baghy tayyp, solardyng oiynshyghyna ainaldy. Búl joly da solay boldy. Beykýnә halyqtyng qany susha aghyp, bozdaqtar qúrbandyqqa shalyndy. Keshegi bir tu astyna jinalghandar, qan maydanda bir-birine qarsy shapty. 1947 jyly qyrkýiekting basynda Nýsiphan polki últtyq armiya men soltýstik qolbasshylyq shtabynyng búiryghy boyynsha Qobyqtan Búryltoghaygha jóktelip keldi. Búl soghysta keshegi jau gominidan ýkimetining qaruy men әskerine arqa sýiegen Ospan batyr bir mezgil basym oryngha shyghyp Altay qalasyn basyp aldy. Qobyq-Sauyr atty polki men Sarsúmbe atty polkinen 250-ge tayau jauynger qúrban boldy. Osy soghysty kózimen kórgen Toghyztarau atty polki qúrylghan kýninen bastap, polk qúramynda bolghan, keyin Ile-Qazaq oblysynda lauazymdy qyzmetter artqarghan Maqpysh Bolatbekúly óz esteliginde ashyq jazbasa da, kisi nazaryn biraz kýmәndi isterge audarady.

Qyrkýiek basynda jenisti soghystar jýrgizgen Rayymbaydyng qúrama әskeri jeniliske úshyrap, Syrtqy Mongholiyagha ótip ketken song ile-shala kelip, bekinis alghan Qobyq-Sauyr polkining komandiyri Nýsiphan Kónbayúlyn Soltýstik shtabtynyng bas komandiyri general Dәlelhan Sýgirbaev 10-shy qyrkýiekte Sarsýmbege qorghaushylarmen qosa shaqyrtady. Búnyng sebebi mәlimsiz edi. Sol kýni Dәlelhan general taghy da búiryq berip, bir eskadrondy Shiytiden Sarybúlaqqa shabuyl jasaugha búiyrsa, qyrkýiekting 14-i kýni polktyng qalghan bólimin Qandyghataydyng Biteuirge degen jerine baryp jaudyn aldyn bógeudi búiyrady. Búiryqqa baghynghan әskerlerding barlyghy qorshaugha tap bolady. Is әbden nasyrgha shapqanda Jemeney shekarasy arqyly Sovetke ótip ketuge bel baylaghan Dәlelhan Sýgirbaevqa polkovnik Nýsiphan bylay deydi: «Men Altay qalasynan sheginip shyghuynyzgha qosylamyn, biraq Jemeney arqyly Sovet Odaghyna ótip ketu qararynyzgha qosyla almaymyn. Qobyq 2-shi aty polkining әskery kýshi bólip-bólip ornalastyru sebebinen týgeldey jeniliske úshyrady, men qazir tobynan aiyrylghan jalghyz qazday boldym, endi saghan ilese almaymyn»₍₉₎. Endi búghan Dәlelhan Janaltaydyng esteligidegi myna dialogty oqyp kóriniz: «Menen búryn da habar alghan eken. «Abbas batyr Altaydy bosatyp aldy» dep quanyp otyrdy. Symsyz telefon bar eken.

- Aman keldi dep әkeme habar beriniz, - dedim

- Bolady, - dedi. Kenese otyryp:

- Dәlelhan Sýgirbaevqa baghyn, alyp keteyin, dep aitpadyng ba? – dedi.

- Jýrerde baryp qoshtasyp, «Abbas batyrdyng әskeri býgin qalagha kiredi eken», dep aittym. Esh jauap qaytarmady. Men de qozghamadym. Hosh aityp kettim, degenimde:

- Sen aitsan, keletin edi – dedi. Janynda qashqan orys әskerinen týsken eng songhy modeli symsyz telefon bar edi.»₍₁₀₎

Erikti, eriksiz týrde imperiyalister qoyghan qoyylymgha aralasqan eki jaqqa da onay bolghan joq. Qanshama otbasy anyrap qaldy, qansha auyl jer auyp, ashtyq pen sýrginning taqsyretin tatty.

Nýsiphan Kónbayúly general Dәlelhan Sarysýmbege shaqyrtqanda býkil polkting júmysyn shtat bastyghy Salahiyden Sydyqov pen onyng orynbasary Ásen Jýnisúlyna tapsyrady. Salahiyden qorshauda soghysa jýrip, tútqyngha týsedi. Tútqynnan qashyp shyghyp, arpalasyp jýrgende polkting tuyn joghaltady. Altayda tynyshtyq ornaghan son, qolbasylardyng bәri ilgerinde-keyindi Sovetten jәne Syrtqy Mongholiyadan qaytyp kelgen son, Nýsiphan polkining búrynghy danqyn, soghystaghy janqiyarlyq erligin eskergen Ýsh aimaq ýkimeti, polkting atyn búrynghyday saqtap, Qobyq 2-shi atty polk dep qaytadan qúrady. 1948 jyly Nýkeng Ysqaqbek general-polkovnikting óz qolynan «Stahiyat» altyn ordening alyp, últtyq armiyanyng bas shtabynyng kadrlar basqarmasynyng basshysy bolyp taghayyndalady. Búdan keyin әigili polkting komandiyri Mahametjan Yusipgov, sayasy komissiyary Balqash Bapin bolady.

Qúbylghan zaman, ghasyr jasaghan abyz

Qytay kompartiyasy 1948 jyly qyrkýiekting 12-nen, 1949 jyly qantardyng 31-ne deyin tórt ai, toghyz kýnde gominidang armiyasynyng 1 million 540 myng әskerin, yaghny 147 diviziyany joyghan «ýsh ýlken shayqastan» keyin batys-soltýstikke baghyt alghan Pyn Dyhuay armiyasy jol jónekey Hu Szunnannyng 500 myng armiyasyn, dýngen militaristerining 300 myng atty, jayau әskerlerin qy sypyryp, Yumini qamalyna taban tiredi. Eki ottyng ortasynda qalghan gominidannyng 80 myng armiyasy men Sovet Odaghy teris ainalyp bir qinasa, eriksiz bolsa da artynan ergen kósemderi, әue apatyna úshyrap eki qinalghan Ýsh aimaq ýkimetining 30 myng armiyasy beybit kelisimdi qabyldaugha mәjbýr boldy. 1949 jyly jeltoqsannyng 17-i kýni Qytay halyq azattyq armiyasy, gominidang armiyasy, Ýsh aimaq armiyasy biriktirilip qayta qúrylghanda Shynjang әskery okrugi ekinshi dәrejeli әskery okrug sanalyp, óz ishinen Ýrimji, Ile, Qashqar syndy ýsh bólimshe okrugke bólinedi. Nýkeng osy kezde Ýrimji әskery okrugynyng bas qolbasshysynyng orynbasary bolyp taghayyndalady. 1952 jyly armiyanyng qúrylymyna taghy bir retteu jýrgizilgende 6-shy korpustyng orynbasary bolady. Odan keyin Shynjang óndiris, qúrylys qúrama polkining (Bintuani) óndiris bólimining orynbasar bastyghy bolyp bir jylday júmys isteydi. Áskery saladan osylay birtindep syrghytylghan polkovnik 1954 jyly Ile-qazaq avtonomiyalyq oblys qúrylghanda, osy oblystyng kóp orynbasardyng biri bolyp, taban audarmay 12 jyl júmys isteydi. «Manas boyynda shep jayghan sol jyldarda últtyq armiyada adam sany 29 650 bolatyn. Sol shaqta býkil armiyanyng 60 payyzy qazaq azamattary ústaghan»₍₁₁₎ – dep jazady Qojay Doqasúly taghy bir esteliginde. Taghy bir derek kózi býkil últtyq armiyanyng 70 payyzy atty әsker ekenin jazyp ketken. Biraq 1955 jyly Qytay Halyq azattyq armiyasy Ortalyq әskery komiyteti jaghynan, әskery shen berilgende Saypiden Ázәzy general-polkovniyk, 28 jastaghy Marghúp Ysqaqov, Mәntimin IYmenov, Zúnyng Tayrov, Zayyr Saudanovtar general-leytenant bolyp shygha keldi. Kóterilisti bastap, maydanda qan tókkender, bir-bir polkty basqaryp, ýsh liniyanyng alghy shebinde jýrgender eleusiz qaldy. Mysaly Sopahan Soperov 1945 jyly sәuirding 27-i kýni Maytauda 1 rota atty әskerding 13-in bastap kóterilis jasap jol jónekey Núrpay batyrdyng auylyna soghyp jol baghdaryn bilip qasha soghysyp, Buratala arqyly Qúljagha ótedi. Sonynda Núrpay batyrdyng auyly qyrghyngha úshyraydy. Keyin ontýstik baghyt armiyasynyng bas qolbasshysy bolady. 1949 jyldan keyin óndiris, qúrylys qúramy polkining 4-shi diviziyasynyng tasymal otryadyn basqarady әri bólim bastyghy bolady. 1955 jyldan 1984 jylgha deyin Shynjang Úighyr avtonomiyalyq rayondyq tas-jol mekemesinde bólim bastyghy bolady. Keyin mekemening aqylshysy retinde zeynetke shyghady₍₁₂₎.

Ile-qazaq avtonomiyalyq oblysy qúrylghanda, oblystyng alghashqy basshysy Pәtihan Sýgirbaev, Dәlelhan Sýgirbaevtyng aghasy jәne Sarsýnbe atty polkining komandiyri retinde enbegi el esinde. Biraq keyin 2-shi kezek әkim Jaghda Babalyqov bolsa, Qobyq 2-shi atty polk Dólbiljinge baryp turghanda Nýkenning orynbasary bolghan. 1958 jyly 3-shi kezek әkim Qúrmanәli Ospanúly Nýkender polk qúryp, joryqtan joryqqa shyghyp jýrgende Qúljagha partizan qatarynda kirip biraz jyl jurnalist bolghan. Búnyn sebebi terende boluy kerek. Áriyne, Shyghys Týrkistan Respublikasynyng artynda Sovet Odaghynyng arnayy qyzmeti túrghany aidan anyq. Biraq olardyng ishinde Ysqaqbek pen Dәlelhannan basqasy qaru ústap, qan maydanda bolghandar emes. El ishindegi abyroy, bedeli de joghary emes edi. Tek Sovetten tәrbie kórip, arnayy qyzmetting kózine týsip, solardyng yqpalymen kresloda otyrghan bolatyn. Sondyqtan da qan keship, jaraly bolyp, jaqyndarynan aiyrylghan qolbasylar men osy kóterilisti jan-tәnimen qoldaghan rubasylar otyzdyng ar-jaq berjaghyndaghy sholaq etek, qyzyl kósemderdi boyyna toghytpauy, ishtey moyyndamauy әbden zandy. Sondyqtan da bolar әueli orystyn, keyin qytaydyng senimine kirgen Saypiden Ázәzy basy asau, el arasynda yqpaly zor túlghalargha qyryn qarady. 1962 jylgha deyin Sovetpen sanasa otyryp tónkeris, ashtyq jyldarynda Sovette tuylyp, Shynjangha auyp kelip eseygen sauatty jastargha kóbirek mәn berip, manyzdy oryndargha qoyyp keldi. Osy jerde Sovet Odaghynyng iydeologiyasyna erekshe tәnti bolasyn. Atalary, әkeleri, jaqyn tuystary Sovettik mashinanyn sýrginine, repressiyasyna úshyrap kelgen jastardy ózine baurap, adal qyzmet ettirdi. 1962 jyly Sovet Qytay qarym-qatynasy búzylghanda, biylik kólemi úlghayyp birneshe birinshilikti qatar alyp jýrgen Saypiden Ázәzy jer reformasy kezinde ósip shyqqan jergilikti kommunistterge kóbirek mýmkindik berdi. Ile aimaghynyng orynbasar uәlii bolghan Jambolat Sórtiúly Shyghys Týrkistan Respublikasynyng Bilim ministrining orynbasary (Ministr - Saypiden Ázәzi) Múqabay, 1952 jyly jalamen atylyp ketti. Tarbaghatay aimaghynyng uәlii Bashpay Sholaqúly ishki Qytayda ekskursiya kezinde túiyqsyz qaytys boldy. Qaruly kýreske shyqqan Ospan batyr, gominidang ýkimetining qolayyna jaqqan Janymhan qajy, qazaq diviziyasynyng komandiri Zәkәriya siyaqty el aghalary da atyldy. Osy oqighalardyng qyr-syry әli tolyq ashylghan joq. Biylik beybit jolmen almasqanmen syrtqy arandatu men ishki narazylyqtar órship kishigirim búlghaqtar bastaldy. Áriyne qaruly kýrespen biylikke kelgen kompartiya ayanyp qalghan joq, qatang jazalaudy kýn tәrtipke engizdi. Osy kezde órisi tarylyp, qúqyghy shektelgen Nýkeng shamasy kelgenshe óz halqyna ara týsti. «... ólkelik ýkimetting qyzmet gruppasy ishki jaqtan jiyn ashyp, «bandy» dep ústalghan 23 adamdy ólim jazasyna bekitip, partiyasyz qolbasshy Nýkennen syrttay pikir alypty.... Nýken: «Au, onda tәubege kelip, qylmysyn moyyndap, aqiqatqa qaytqandargha kenshilik jasalatyn sayasatymyz qayda qaldy?! Solardyng ishindegi ana bir sorly ekiqabat әiel, ýiinde zorlyqpen jasyrynghan qaruly bandylargha birneshe kýn tamaq jasap bergen eken.... sol ýshin onyng ózi túrmaq, ishindegi ai-kýni tolyp otyrghan balasy da atyla ma?! Mening pikirimdi 6-shy korpustyng qolbasshysy Lo Yuenipa generalgha jetkizinder.» Endi birde sol kezdegi ólkelik ýkimetting tóraghasy Búrhan Shahididyng qol astyndaghy Niyghmet Mynjangha: «Býgin jer-jerden ýgit-nasihat arqyly aqiqatqa qaytarylghan qalyng elding endigi kýn kórisi turaly asa manyzdy, aqyldasu jiyny ashyldy. Ol jiynda ózimizding qatarymyzda jýrgen «sovetshil» bireu bandylyqtan qaytqan eldi ishki ólkelerge aparyp, taratyp ornalastyrmasa, týbi qayta qanpezerlene bas kóteredi... degen әsire pikirin ortagha qoydy. Men ony qúptamadym. Qay jerden ketken bolsa, sol jerge baryp ornalastyrudy dәriptedim. Qytay tilinde shama sharqynsha aittym. Partiya-ýkimetting qytay basshylaryna mening búl pikirimdi tolyq týsindirip jan-jaqty tez jetkiz, qaraghym, búl partiya men ýkimetting bedeline, últ taghdyryna, últ bolashaghyna sayatyn barynsha manyzdy da iri is».₍₁₃₎ Azamat nemese túlgha ómir boyy erlik jasay bermeydi. Alayda, sanaly ghúmyrynda jyldar boyy qalyptasqan sezimi men týisigine ie bolyp bir eki ret әlsizdi qorghap, әdilettikke jaqtasa bilse sonyng ózi jetedi. Búlghaq kezende túlghanyng bir auyz sózi nemese kózqarasy san myng adamnyng taghdyryna arasha bolary sózsiz. Korpus basqarghan polkovnik mine osylay ana men bolashaq úrpaqtyn, bir taypanyng taghdyryna ara týsui ashtyq kezinde «beseuding hatyn» úiymdastyrghan T.Rysqúlov pen Gh.Mýsirepovtyng erligine bara-bar. 1986 jyly Jeltoqsanda Kolbinnyng aldynda jastargha arasha týsken J.Moldaghaliyev pen S.Shaymerdenovty kóz aldymyzgha alyp keledi. «Jau qashqan zaman men beybit zamannyng batyrlary» (M. Maghauin sózi) kóbeygen myna zamanda naghyz batyrdyng jýregimizdegi qadyr-qasiyeti arta týsedi. 1986 jyly 18-tamyzda N.Kónbayúly mәngilik sapargha attanghanda sol qútqarylghan ana men bala Qúljagha arnayy kelip, kónil aityp, jetisi ótkenshe aza tútypty.

Ghasyr aiyryghynda dýniyege kelip, sol zamannyng ystyq-suyghyn teng kórgen, at basyn tartyp mine salyp, el isine aralasyp, azamattyq paryzyn adal ótep, óz últynyng ósui, tolysuy, tendigi, azattyghy ýshin tolarsaqtan qan keship, túlpary auyzdyqpen su ishken, qaytsem qazaqtyng berekesin saqtap, kósegesin kógertem dep kýresken abyz aqsaqaldyng basyp ótken joly tirisinde anyzgha ainalyp júrt jýreginde qaldy. Kóshpendilerding erligin birneshe ret qaytalap, zamanyna qaray ainalasyn ghylym men bilimge baghyttap, erte bildi. Erlikteri elenbese de, esimi el jýreginde qaldy.

PAYDALANYLGhAN DEREKTER TIZIMI:

1. Qojay Doqasúly «Ofiyserding kýndeligi» // Últtar baspasy, Pekiyn, 31 b
2. Shynjannyng ýsh aimaq tónkerisi tarihyn qúrastyryp jazu gruppasy «Shynjannyng ýsh aimaq tónkeris tarihy» // Últtar baspasy, Pekiyn, 86 b
3. Shynjannyng ýsh aimaq tónkerisi tarihyn qúrastyryp jazu gruppasy «Shynjannyng ýsh aimaq tónkeris tarihy» // Últtar baspasy, Pekiyn, 86 b
4. Maynúr Qasym «Ahmetjandy eske alu» 2-kitap // Qytay mәdeniyet, tarih baspasy, Pekiyn, 147 b
5. Qojay Doqasúly «Ofiyserding kýndeligi» // Últtar baspasy, Pekiyn, 63 b
6. Shynjannyng ýsh aimaq tónkerisi tarihyn qúrastyryp jazu gruppasy «Shynjannyng ýsh aimaq tónkeris tarihy» // Últtar baspasy, Pekiyn, 186 b
7. Maqysh Bolatbekúly «Ile tarihy materialdary» 9 kitap // Ishki material, 36 b
8. Dәlelhan Janaltay «Qily zaman – qiyn kýnder» // Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy, Almaty, 64 b
9. Maqysh Bolatbekúly «Ile tarihy materialdary» 9 kitap // Ishki material, 46 b
10. Dәlelhan Janaltay «Qily zaman – qiyn kýnder» // Dýniyejýzi qazaqtar qauymdastyghy, Almaty, 69 b
11. Qojay Doqasúly «Ile tarihy materialdary» 5 kitap // Ishki material, 11 b
12. Maynúr Qasym «Ahmetjandy eske alu» 2-kitap // Qytay mәdeniyet, tarih baspasy, Pekiyn, 153 b
13. Júmadil Maman, Uәliybek Nýsiphan «Nýsiphan polkovniyk» // Ile halyq baspasy, Kýitun, 176-177 b

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz