- Qantarda bolghan oqigha elde tek qoghamdyq-sayasi, әleumettik mәseleler ghana emes, әdebiyet pen mәdeniyetting de yqpaly az, sózi ótimsiz ekenin bayqatty. Keshegi oqigha qoghamnyng ruhany dengeyin de kórsetti ghoy.
- Nege osynday zamanda oqigha sony býlinshilikke apardy? Óitkeni bizding kóp jastarymyz júmyssyz, ýi-kýii joq, qanghyp jýr. Sosyn biylikke әbden yzaly bola týsti. Olar kez kelgen sheneunikti ayamay jazalaytynday kónil- kýide boldy. Sol ashu-yza qiratushylyqqa alyp bardy. 2030 jyly ozghan elding qatarynda bolamyz dep ek, tozghan elding qatarynan bir-aq shyqtyq. Bizding týbimizge jetken maqtan. Maqtana-maqtana aqyry eldi kedeyshilikke aparyp tiredik. Barlyq problema jyldar boyy qordalanyp keldi de jalghyz kýnde búrq etti. Múnyng negizgi sebebining biri – iydeologiya joq. Al negizgi iydeologiya – әdebiyet boluy kerek. Qazaq – qúlaqtyng halqy. Ejelden sóz tyndaghan halyq. Sol әdebiyetpen auyzdanyp, qúlaqtandy. Búryn kitap oqityn adam kóp edi. Qazir kitap oqymaytyn adamdar kóshede tolyp ketti. Eger olar kitap oqyghan bolsa, tipti qazaq әdebiyetining ózinen birshama oqyghany bar adam onday búzaqylyqqa barmaydy. Al әdebiyetti oqymaghan adam sauatsyz. Sauatsyz adam nadandyqqa, jabaylyqqa tez boy aldyrady. Bayaghyda Resey Sheshenstangha soghys ashqanda Evtushenkonyng jazghan maqalasy esime týsedi. Sonda ol: «Orys ofiyserleri әdebiyetti oqymaghan. Eger olar Tolstoydyng «Qajymúratyn» oqyghanda Sheshenstanmen soghyspas edi» dep jazdy. Sol siyaqty bizding jastarymyz әdebiyetti oqyp óskende múnday búzaqylyqqa barmas edi. Kitap oqudyng kýrt azayyp ketuinen bizding ruhany sauatsyzdyghymyz bastaldy. Ruhany sauatsyzdyq osyghan әkep tiredi. Eger onyng bәri oqyghan, bilimdi adam bolsa, oghan barmas edi. Týp sebebi – osynda jatyr. IYdeologiyanyng bastauy – últtyq әdebiyet bolu kerektigin eskermedik.
Toqaev jana Qazaqstan degen sóz aitty. Bәrimizding soghan kónilimiz auyp, qoldap otyrmyz. Óitkeni sonyng keybir alghyshartyn jýzege asyrugha kiristi. Atap aitsa da bolady: Qorghas isi, Samúryq Qazyna, utilialym, «Altyn Orda» bazaryn tarqatu syndy ister bar. «Nazarbaev ókilettilikterining bәrinen aiyryldy» dep shetel telearnalarynyng bәri berdi. Qanday ókiletteri ekenin bilmeymin. Endi osylay bastap, tóniregin tazalap jatyr. Bәrin bir kýnde bitire almaydy.
Endi biz tól mәdeniyetimizdi, tól әdebiyetimizdi halyqqa jaqyndatatyn amaldy oilastyruymyz kerek. Búl iste shetelding tәjirbiyesin paydalanuymyz qajet.
- Osyghan deyin әleumettik jelilerde, baspasózde qantar oqighasyna, eldegi mәselelerge óz oiynyzdy ashyq aittynyz. Mәselen, keshe nege.kz saytyna súhbat berip, preziydentting jasap jatqan ózgeristerin qoldaytynynyzdy aityp, synap ta alypsyz.
- Qantar oqighasy elimizde keninen oryn aldy. Kerek bolsa, qantógiske deyin bardyq. Búghan deyingi maqalalarymda ashy bolsa da shyndyqty aittym. Biraq ghaybat sóilegen sóz ketken joq. Nege.kz-ten kelip, jalynyp qoymady. Áueli Erlan Qarinmen sóilesip alayyn, sosyn baryp senderge súhbat bereyin dedim. Sóitip súhbat berdim. Onda da «Dostyq ýiinde» dýiim júrttyng aldynda, Erlan Qarin ózi jýrgizip otyrghan jiynda aitqanymdy aittym. Keshe qarasam, Nege.kz bas taqyrybyn «Toqaevpen kezdessem, bәrin aityp betine basam» dep aighaylatyp túryp, ghaybat sózben beripti. Toqaevtyng aldyna baryp betine basatyn men kimmin? Búl – qatyn ósek sózder ghana. Preziydent mening kýnde aralasyp jýrgen zamandasym emes, әriptesim emes. Mening aitqanym, eger de uaqyty bolyp, Toqaev meni qabyldasa, ómirding biraz problemalaryn aitar edim degen ghana sóz edi.
Múnday alasapyran kezde artyq-auys sózder aitylyp jatady. Bolghan, bola da beredi. Biz keshirimmen qarauymyz kerek. Ári Toqaevtyng jaghdayyn da týsinem, bәri taban astynda boldy. Oqigha kezindegi ishki-syrtqy jaghday preziydentting degbirin alghan boluy kerek. Eldi, memleketti, qalany qorghau ýshin ol әreketterine men keshirimmen qaraymyn. Kóz aldynda qala qirap jatqanda ol sonday iske bardy. Keyingi eki-ýsh kýnde kóp nәrseden habardar boldym. Egerde onyng ornynda men preziydent bolsam, ne ister edim dep oiladym. Strategiyalyq nysandardyng bәrin basyp alyp, qalany qiratyp jatqanda oq atpayyq dep qarap otyramyz ba? Terroristterding oiynda ne baryn men de, qarapayym halyq ta bilgen joq. Keyin maghan kartinany tolyq týsindirdi.
Nege.kz ke taghy da aittym: «shymbaygha batatynday sózdi aitpauym kerek edi. Senderde jurnalistika etikasy degen bola ma? Mening aitqanymnyng ónin ainaldyryp beripsinder. Búl kimge paydaly? Halyqqa paydaly ma? Senderge paydaly ma? Mýmkin reyting ýshin shekten shyqqan bir ghaybat sózben taqyrypty aighaylatyp bersek júrt kóp oqidy dep bergen shygharsyndar. Maqalanyng ishinde alyp bara jatqan eshtene joq. Tek taqyrypty qúrtypsyndar». Anyghyn aitqym kelip otyr. Biraq mening sózim bolmaghandyqtan ol jurnalisterding etikasynyng tómendigi.
- Endi әdebiyetting mәselesine oiyssaq. Osydan birneshe jyl búryn maghan bergen bir súhbatynyzda memlekettik baspa ashu, kitap taratu isi, qalamaqy jýiesi turaly N.Nazarbaevqa aittym, úsyndym dep ediniz. Búl mәseleler әli ózekti ghoy.
- Toqaevqa aitatyn kóp әngimem bar edi degenim sol. Betine basayyn degen sóz emes ol. Mine, osyny aitayyn dep edim. Búrynghy preziydentke de osyny aitqam. Qazaqstandaghy eng ýlken baspa – «Jazushy» baspasyn úzaq jyl basqardym. Sol baspa ózge baspalardy da asyraytyn. Qalamaqy mәselesin de aityp, qúlaqty mezi qyldym. Nazarbaev «qalamaqyny kóbeytemiz, kóbeytemiz» dep jii aitty. Bir kýni ózimen kezdesuding sәti týskende «Núreke, qalamaqyny qalay kóbeytpekshisiz? Qazaqstanda 700 jazushy bar. Onyng bәrining qalamaqysyn kóteru ýshin mehanizm kerek» dedim. Shetelderde arnayy әdebiyetti qoldau memlekettik qory bolady. Olar osy qor arqyly әdebiyetti qarjylandyrady. Sóitip, Núrekene týsindirdim: biz búrynghygha qayta oralyp, bir memlekettik baspa ashayyq. Ár oblystaghy mәdeniyet basqarmasynan kitap saudasymen ainalysatyn eki shtat ashyp, kitap dýkenderin qalpyna keltireyik. Sóitip, әr oblystan jyl sayyn taqyryptyq atalymdy bekitip, ony oblystargha joldau kerek. Ár aimaq sol atalym boyynsha kimge qanday baghyttaghy qansha kitap kerektigi boyynsha ótinish jazady. Osylaysha tiraj jinalady. Men orta eseppen әr kitapqa 15 myng tiraj eseptegem. Aymaqtar ótinishi negizinde jinalghan atalymdar boyynsha baspagha jiberemiz de kitap shyqqan son, jetkizip beremiz. Ári qaray ózderi biledi. Jәne kitaptyng baghasy halyqtyng qaltasyna shaq boluy tiyis. Qazirgidey balalardyng kitabyn 2 mynnan satugha bolmaydy.
Memlekettik baspa ashu ýshin memleket 375 million tenge berse boldy. Ári qaray bir tiyn bermese de bolady. Tiraj ósken son, qalamaqy da ósedi. Osy aitqandarymdy qaghazgha týsirip, Nazarbaevqa bergem. «Múnyng jaqsy eken» dedi. Biraq istemedi. Ekinshi ret jolyqqanda taghy aittym, istemedi. Nege jýzege asyrmady dep oilasam, bizding biylikke jazushylardyng tәueldi bolyp jýrgeni tiyimdi me dep qaldym. Eger qalamgerding qalamaqysy joghary, toq bolsa, olar tәuelsiz bolyp ketip, aitqandy tyndamay qoya ma dep oilaydy-au dep ózimshe topshyladym. Basqa sebebin kóre almadym.
- Jastar, kitap mәselesin aityp jatyrsyz ghoy. Jana ózgeristermen birge qazaq jastarynyng da oqu-aghartu mәselesi kýn tәrtibine shyqty. Jaqynda preziydent jastardy Reseyde tehnikalyq mamandargha oqytu kerek degen bastama aitty. Múny el ishinde «oybay, taghy da bodan bolamyz" dep baybalamdatyp jatqandar da bar. Osy jastardy tehnikalyq oqulargha jiberuge qalay qaraysyz?
- Osy biz bir nәrse bolsa mindetti týrde birjaqty týsinemiz. Anau VGIYK-ti qanshama azamattarymyz bitirdi. Dýniyejýzilik әdebiyet institutyn qanshama qazaq qalamgeri oqyp, bitirip shyqty. Qalihan, Ákim bәri sony bitirdi. Reseyde oqyp kelse de Reseyding bodany bop ketken joq. Shetelde de «Bolashaqpen» oqyp jatyr ghoy.
Toqaev óte oryndy mәsele kóterip otyr. Gumanitarlyq bilim jaqsy, endi bizge tehnikalyq bilim kerek. Mәselen, mashinanyng bólshekterin syrttan alyp kelip, ony qúrastyrugha mamandy taghy shetelden әkelemiz. Tehnikalyq bilim alyp keletin jastar erteng sol mashina jasau syndy salalarda kәnigi maman bolady. Sondyqtan bizge tehnikalyq intelegensiya kerek. Sol sebepti múny qoldaymyn. Jaqsy bastama.
- Sóz sonynda әdebiyetimizding aqsaqaly retinde elge, el azamattaryna aitarynyz bar ma?
- Elge de, preziydentke de sabyr tileymin. Toqaevpen ol preziydent bolmay túryp-aq qarym-qatynasymyz jaqsy bolghan. Áli de solay. El tizginin qolyna alghan ýshinshi jylynda mynaday jaghdaygha tap boldy. Alasapyranda myna jaqta sheruletken halyq, ana jaqta terroristter, oghan eski biylikting ishindegi qarsy toptar da qosyldy. Bir sәtte onyng bәrining tilin tabu mýmkin emes. Bylay tartsang ógiz óledi, bylay tartsang arba synady. Men qazir preziydentke janashyrlyqpen qaraytyn dәrejege jettim.
Halyqqa da – «sabyr týbi sary altyn» degim keledi. Biz ózi kýtu ýshin jaralghan halyq sekildimiz. Sonau 1916 jyldan beri basymyzdan ne ótpedi. Azamat soghysy, eki asharshylyq, repressiya, soghys, taghy da repressiya, tyng kóteru. Bәri de ótti. Demek bәri de ótedi. Ayaghyna deyin sabyrmen qarayyq jәne Toqaevqa tilekshi bolayyq degim túr. Jәne taghy da bir tilegim birneshe kýnge sozylghan alasapyrannyng kezinde jazyqsyz jandar da tútqyndalyp, birazy týrmede jatyr. Estuimshe olardyng bәrin úryp-soghyp jazalau oryn alypty. Keybir jastar jazyqsyz ólim qúshyp, ony ata-analary jerlep qoyghan jerinen sýiekterin qayta qazyp alu da bastalghan eken. Ol ne ýshin kerek? Búl qazaqtyng dәstýrinde, ómirinde bolmaghan oóqigha ghoy. Mening tilegim jappay jazalaudyng kezinde jappay qamalghan jazyqsyz kóp jandardy bostandyqqa shygharu kerek. Qalay bolghanda da óz últymyz, qandastarymyz emes pe? Olargha janashyrlyqpen qaraugha tiyispiz. Preziydent Toqaevqa aitpaq bolghan oiym da osy edi.