Jeksenbi, 29 Qyrkýiek 2024
Danghyl 3235 7 pikir 31 Qantar, 2022 saghat 14:13

Tәuelsizdikting josyqsyz joly

Qazaqstan tәuelsizdigining 30 jyldyghyna arnalghan

2009 jyly Ontýstik Koreyada ótken Ortalyq Aziya respublikalarynyng investisiyalyq forumynda AQSh memleket jәne qogham qayratkeri, Nobeli syilyghynyng iyegeri Genry Kissindjer: «Qazaqstan – órkeniyetting besigi, – dey kele, – Qazaqstanda «Altyn adam» alty jerden tabyldy, al búl Egiypette jәne basqa jerlerde tabylghan altyn jәdigerlerden qaraghanda әldeqayda kóbirek...», – dep qorytyndy jasaghan bolatyn. Al búghan deyin arheologtar mynaday jәdigerlerdi ashqan bolatyn:

- Botay mәdeniyeti, múnda bizding eramyzgha deyingi 4 mynjyldyqtaghy tarihty pash etedi. Al búl kezde alghash ret jylqylar qolgha ýiretilip, qymyz (qyshqyl sýt) alyndy;

- «Qalalar eli» (Arqayym, Sintashta... barlyghy 20-dan astam ejelgi qalalar), bizding dәuirimizge deyingi 2800 jyldyng shamasy, onda metal qorytyldy, kýimeler jasaldy, qalalar observatoriyagha ainaldy... Úly dalada alghash ret (Temir dәuirinen myndaghan jyldar búryn qatty metaldyn, kremniyding qúimalary alynghan, al b.z.d. Qarghalydan, Jezqazghannan jәne basqa ken oryndarynan million tonnadan astam metall Tayau Shyghysqa, Ejelgi Egiypetke, Ýndistangha jәne t.b. basqa aimaqtargha (Chernov jәne basqalary) ekportalghan. Eger qazirgi órkeniyetti onynshy kezeng dep qarastyratyn bolsaq, onyng toghyzy – metall óndirisi. Sondyqtan, Qazaqstandy órkeniyet besigi dep atau oryndy.

1992 jyly BÚÚ-gha mýshesi retinde qabyldanghan Qazaqstangha býginde mynanday sipattama berilgen: «Qazaqstan – avtoritarlyq ýkimeti bar últtyq memleket...».

28 jyl boyy jýrgizilgen memleket sayasaty túraqty avtoritarlyq biylikting mórin jasaugha negizdeldi. Eger sayasy jәne ekonomikalyq búl baghyt uaqytynda ózgertilmese, búghan deyin tarihta bolghan úqsas rejimderding taghdyryn qaytalaytyndyghyn kórsetti.

Negizgi makroekonomikalyq jәne әleumettik-sayasy kórsetkishter qoghamnyng jetistikteri men kemshilikterin aiqyn kórsetedi.

BÚÚ-nyng jәne basqa da halyqaralyq úiymdardyng statistikasy boyynsha Qazaqstan әlemde:

- 12-18 jastaghy qyzdar arasyndaghy suisidten – 1 oryn, al túrghyndar arasynda 3-4 oryn alady. Búl negizinen 1957 jyldan 1991 jylgha deyingi 500-den astam jer asty, jer ýsti jәne auada synalghan atom jarylystarynyn, sonday-aq, 1963 jyldan bastap osy uaqytqa deyin Bayqonyr gharysh ailaghynan úshqan radioaktivti geptilding (raketalargha arnalghan otynnyn) nәtiyjesi. Sonymen qatar, Qazaqstannyng 10 million gektar jeri әr týrli dengeydegi zymyrandar synalatyn Reseyding әskery poligondaryna berildi. Osy poligondar men oghan jaqyn aimaqtarda meken etken túrghyndardyng arasynda qaterli isik pen suisid respublika boyynsha ortasha dengeyden 10-12 ese joghary (Konkord);

- el bay adamdardyng sany ósuimen әlemde 7-shi oryngha iye;

- jazasyn óteushilerding sany, adam qúqyqtary men baspasóz bostandyghy, sybaylas jemqorlyq, balalar men ana ólim-jitimine qysym jasau boyynsha әlemde alghashqy 20 elding qataryna kiredi;

- 2021 jyly bәsekege qabilettilik túrghysynan 37 oryngha shyqty;

- bilim dengeyi boyynsha 50 oryn;

- adam damuy túrghysynan 68-72 oryndar;

- medisinalyq kómek pen innovasiya boyynsha 82-90 oryn;

- halyq densaulyghy kórsetkishteri boyynsha 120 oryn;

- ómir dengeyi boyynsha 122 oryn;

- әr azamatqa memlekettik shyghyndar reytinginde 140 oryn;

- erlerding ómir sýru úzaqtyghy boyynsha 150 oryn;

- ortasha ómir sýru úzaqtyghy boyynsha 188 oryn. Búl Ózbekstan, Qyrghyzstanmen shamalas, al Aughanstan men Gondurasqa qaraghanda azyraq tómen;

- syrtqy qaryz – 160,4 milliard dollar (jan basyna shaqqandaghy TMD elderining ishindegi eng joghary kórsetkish. Ózbekstanda – 21 dollar, Reseyde – 468 milliard dollar...);

- ekonomikanyng 75%-dan astamy basqarylatyn nemese satylatyn sheteldik kompaniyalargha tiyesili, onyng 40%-y múnay-gaz sektoryn iyelengen qytaylyq kompaniyalardyng ýlesinde;

- ekonomikadaghy innovasiyanyng ýlesi 0,96% qúraydy (AQSh – 51%, Shveysariya – 62%);

- Kәsiporyndardyng innovasiyalyq belsendiligi – 7-8% (AQSh 30%-dan astam);

- ghylymgha JIÓ-ning 0,20%-y bólinedi (damyghan elderde 18-20 ese kóp);

- Qazaqstan memlekettik qúrylymdar is jýrgizudi memlekettik emes tilde jýrgizetin әlemdegi eki elding biri...

- songhy 7-8 jylda Qazaqstan ekonomikasynyng ortasha ósu qarqyny 2,5-3,4% deyin tómendedi;

- 1993 jyldan 2021 jylgha deyin Últtyq valuta jýz ese qúnsyzdandy ...

QR Parlament Mәjilisining deputaty Ayjan Sqaqova: «Dýniyejýzilik bankting mәlimetteri boyynsha, Qazaqstanda 2,6 million kedey azamat (olardyng kópshiligi kýnine 0,82 dollar júmsaydy), al YuNIYSEF-ting mәlimetteri boyynsha, 1 milliongha juyq kedey balalar bar» dep atap ótti.

Esep komiytetining tóraghasy N.Godunova: «Qazaqstannyng últtyq qaryzy 20 trillion tengeden (46,73 milliard dollar) asty. Búl rúqsat etilgen shekten joghary (27%). 2014 jyly memlekettik qaryzdyng qauipsiz shegi jalpy ishki ónimning 22 payyz qúrady. Qazir ol 29 payyzgha jetti. Múnday qolaysyz jaghday josparlaudaghy qatelikterden, jobalardy qarjylandyrudyng jetkiliksizdiginen, sonday-aq qarjylyq tәrtipting bolmauynan tuyndady ... ».

«2017-2019 jyldary elden kapital eksporty 8,4 trln tengeni ($ 19,6 mlrd) qúraghanyn A.Túrsynhan men A.Álibaev syndy qarjygerler atap ótti.

Búl qúrghaq statistika kez-kelgen argumentterden góri qoghamdaghy jalpy kórinisti senimdi týrde kórsetedi jәne sol arqyly siz kýrdeli mәseleler men olardy sheshu joldaryn anyqtay alasyz.

Ayta ketu kerek, Qazaqstan halyqaralyq arenada elding bedelin kóteru maqsatynda týrli sharalardy belsendi jýzege asyrdy jәne jýzege asyryp keledi, sonymen qatar, shiyelenis oshaqtaryn túraqtandyrugha belsene qatysady. Mәselen, jyl sayynghy Astana ekonomikalyq forumdary, BÚÚ-nyng gumanitarlyq baghdarlamalary ayasynda Aughanstangha kómek, EQYÚ otyrysy (Astana-2011), Astana-EKSPO-2017, Siriya problemalaryn beybit jolmen retteu boyynsha Astana dialogtary jәne t.b.

Sonymen qatar, Qazaqstan biyligi әlemge әigili Janaózendegi ondaghan beybit túrghyn qaza tapqan mitingti qaru arqyly basqany (әr týrli mәlimetter boyynsha 17-den 120-gha deyin ólgen) tarihta qaldy.

Qasym-Jomart Toqaev 2019 jyldyng mausym aiynda Qazaqstannyng ekinshi Preziydenti bolyp saylandy. Ol 2000 jyly Premier-ministr retinde memlekettik shekarany jobalau boyynsha kelissózder prosesine belsendi qatysty. Yadrolyq qarudy taratpaudyng ghalamdyq ýderisine qatysty.

2007 jyldyng qantarynda ol Qazaqstan Respublikasy Parlamenti Senatynyng Tóraghasy bolyp saylandy. 2008 jyly ol EQYÚ Parlamenttik Assambleyasynyng viyse-preziydenti bolyp, Qazaqstan parlamentining jogharghy palatasynyng spiykeri bolyp saylandy.

2011 jyly nauryzda Toqaev BÚÚ Bas hatshysynyng orynbasary, BÚÚ-nyng Jenevadaghy kensesining bas diyrektory, sonymen qatar, BÚÚ Bas hatshysynyng qarusyzdanu jónindegi konferensiyadaghy jeke ókili bolyp taghayyndaldy.

Bolashaq memleket basshysy qarusyzdanu konferensiyasynyng bas hatshysy qyzmetin de atqardy. TMD jәne Shanhay yntymaqtastyq úiymy syrtqy ister ministrleri kenesining tóraghasy bolyp saylandy.

El ishinde oligarhiyalyq klandarmen baylanysty emes, ózining tabighaty boyynsha demokrat-liyberal...

Ózining inaugurasiyalyq sózinde Toqaev Qytay jәne Reseymen strategiyalyq seriktestikti nyghaytudy syrtqy sayasattaghy basymdyq dep atady. Ol sonday-aq Amerika Qúrama Shtattarymen (A. Gorbunova) ekonomikalyq yntymaqtastyqty atap ótti.

90-shy jyldardyng basynda múnday sózderdi qúbylys retinde qabyldaugha bolar edi! Biraq qazir búl kórkem sózderding qúny tómendedi. Reseyding Qyrym anneksiyalap alghannan keyin jәne Reseyding Ukraina jәne Gruziyamen qarym-qatynasynyng ushyghuy, sonday-aq әlemde oryn alyp jatqan músylmandar genosiydinen keyin (Shyghys Týrkistan, Siriya, Aughanstan, Liviya) qazaqtar, jalpy týrki halyqtary әlemge «raushan týsti kózildirigin» sheship qarau kerek! Oyanatyn kez keldi! Sayasat әlsizderdi jәne ózine senimsizderdi jaqsy kórmeydi. Jýz jyl búryn T.Rysqúlov bylay dep jazdy: «...Qazaqstan óz egemendigin saqtau ýshin Qytaymen jәne Reseymen teng dәrejede sayasat jýrgizui kerek. Ol ýshin týrki respublikalary birigui kerek».

Qazaqstan ýshin №1 sauda seriktesi – Resey nemese tipti Qytay emes, Europalyq Odaq (39%). EO Qazaqstannyng eng iri investory bolyp tabylady.

Q.Toqaev pen Sh.Mirziyyoevting inaugurasiyalaryndaghy sózin salystyrsaq, biraz dýniyeni angharugha bolady. Preziydent Europalyq Odaq elderi, Týrkiya bastaghan bauyrlas respublikalar Qazaqstannyng egemendigin birinshi bolyp moyyndaghany turaly inaugurasiyada eske týsirmedi.

Preziydent Toqaevtyng birinshi bastaghan isi sayasy reformalar boldy. Ol Parlamentke sayasy jýielik reformalargha tújyrymdamalyq baylanysty zang jobalaryn úsyndy. Memleket basshysy bәsekege qabiletti ekonomika bolsa, Qazaqstan túraqty damu jolyna týse alady dep týsindi. Dese de óz qúqyqtary bar erkin adamdarsyz búl mәsele ong sheshim tabuy mýmkin emes.

Ol ózining alghashqy Joldauynda barlyq qayta qúrulardyng basty maqsaty retinde «býkil memleket júmysynyng tiyimdiligin arttyru, sәikesinshe, qazaqstandyqtardyng ómir sýru sapasyn jaqsartu» turaly sipattady.

Onyng pikirinshe, Qazaqstanda әrtaraptandyrylghan tehnologiyalyq ekonomikany qúru tek qajettilik emes, asa manyzdy mәsele. «Sondyqtan bizding elimizding jana ekonomikalyq baghyty jeti negizgi qaghidagha negizdelui kerek:

- jenildikter men mindetterdi әdil bólu,

- jeke kәsipkerlikting jetekshi róli,

- әdil bәsekelestik,

- kәsipkerlerding jana buyny ýshin naryqtar ashu,

- ónimdilikting ósui,

- ekonomikanyng kýrdeliligi men óndiriluin arttyru;

- adamy kapitaldy damytu, bilim beruding jana týrine investisiya salu, ekonomikany jasyldandyru, qorshaghan ortany qorghau, memleket tarapynan negizdelgen sheshimder qabyldau jәne olar ýshin qogham aldyndaghy jauapkershilikti óz moynyna alu», – degen Q.Toqaev ekonomikany damytyp, hadyqtyng әl-auqatyn jaqsartu ýshin júmys isteui kerek dep atap ótti.

Preziydent ýkimet mýshelerining sany jaghynan Shveysariya men Japoniyadaghy әriptesterinen 13-18 ese asatyn memlekettik qúrylymdy reformalaugha erekshe nazar audardy. Eldegi polisiya qyzmetkerlerining sany әskery qyzmetkerler sanynan eki esege artyq. Shyndyghynda, Qazaqstan poliyseyli memleketke ainaldy. Polisiya men qúqyq qorghau organdarynyng negizgi qyzmeti ziyaly qauymmen, oppozisiyamen jәne patriottarmen kýresu boldy. Songhy jyldary azamattardyng qúqyqtaryn búzu, beybit mitingilerge tyiym salu, erkin baspasózdi jabu qazaqstandyq qoghamda qalypty jaghdaygha ainaldy.

2019 jyldyng 1 mamyrynda elde jappay tútqyndaularmen birge birqatar mitingter bastaldy. Jyl boyy narazylyqtar túraqty týrde ótip, sayasy (qamaugha alynghan 4 myng adamgha deyin), sodan keyin әleumettik (kópbalaly analardy), sodan keyin materialdy (sheteldik nómirli kólikterding iyelerine) sferagha әser etti.

Adamdar mitingilerde beybit jinalystar ótkizudi, sóz bostandyghy, kópbalaly otbasylargha jenildikterding kóbeytu turaly oilaryn jetkizip, Qytay zauyttarynyng ashyluyna, atom elektr stansiyalarynyng salynuyna jәne qarapayym azamattardyng ómirin jaqsartugha qatysty pikirler aitty.

2020 jyly azamattardyng beybit jinalystargha, mitingiler men demonstrasiyalargha, piyketter men sherulerge konstitusiyalyq qúqyqtaryn jýzege asyru maqsatynda Qazaqstan Respublikasynyng beybit jinalystardy úiymdastyru erejeleri jәne olardy ótkizu erejeleri turaly Zany qabyldandy. Zang jobasy ýkimettik emes úiymdardyng qatysuymen Internet-platformalarda, EQYÚ-da, YuSAIYD-da, BÚÚ Adam qúqyqtary jónindegi Jogharghy Komissarynyng kensesinde keninen talqylandy.

Biylik narazylyq aksiyalaryn ótkizudi onaylatty. Endi rúqsat aludyng ornyna sizding niyetiniz turaly jergilikti biylikke habarlau jetkilikti. Sol jyly parlamenttik oppozisiya turaly zangha qol qoyyldy.

Paydalanylghan zandardyng partiyalyq tiziminde әielder men jastargha arnalghan 30 payyz mindetti kvota qarastyryldy jәne qabyldandy. Qoghamdy demokratiyalandyrudy damytu jәne sayasy partiyalardy tirkeu kezindegi әkimshilik kedergilerdi joi maqsatynda jinalghan qoldar sany 40 mynnan 20 myngha deyin azaytyldy.

2021 jyldan bergi sayasy reformanyng ekinshi jәne ýshinshi paketteri auyl әkimderin saylau arqyly irikteudi qarastyrady.

Toqaevtyng basty jetistikterining biri –  sheteldik kompaniyalar men jeke túlghalargha jerdi satu men jalgha beruding kýshin jong.

Sonymen qatar, memleket basshysy ólim jazasyn alyp tastap, QR Qylmystyq kodeksining 130-baby – «Jala jabu» dekriminalizasiyasyn úsyndy. 2020 jylghy mausymda Senat deputattary «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine atqarushylyq is jýrgizudi jәne qylmystyq zannamany jetildiru mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyn eki oqylymda maqúldady.

2021 jyldyng basynda Toqaev Syrtqy ister ministrligine Azamattyq jәne sayasy qúqyqtar turaly halyqaralyq paktining ekinshi fakulitativti hattamasyna qosylu prosedurasyn bastaudy tapsyrdy. Búl qújat ólim jazasyn joigha baghyttalghan.

Preziydent medisinadan bastap qarjy naryghyna deyingi barlyq salalardaghy eng ýzdik әlemdik tәjiriybege sýiene otyryp, әsirese EYDÚ (OESR) elderindegi zannamalar men retteuding jetildirilgendigin atap ótti jәne qoyylghan mindetterdi oryndau ýshin tiyisti organdargha tapsyrmalar berdi.

Preziydent ekonomikanyng damuyna serpin beretin bank sektorynyng rólining tómendeuine nazar audardy. Osylaysha, korporativtik sektorgha nesie beru 8,7%-gha, ShOB - 18%-gha, auyl sharuashylyghyna - 48%-gha tómendedi. Sonymen birge tútynushylyq nesiyeleu 24% ósti.

- Elimizding qarjy salasynda kýrdeli mәseleler bar. Basqasha aitqanda, Qazaqstan qarjy jýiesi – auru. Sol dertke shipa retinde ótken jyly qiyn ómirlik jaghdaygha tap bolghan jarty millionnan astam azamat qaryzdaryn memleket tóledi, 1,2 million azamattyng tútynudan alynghan nesiyeler boyynsha aiyppúldary men ósimpúldary alynyp tastaldy, 700 mynnan astam kompaniyalar men kәsipkerler salyq auyrtpalyghynan bosatyldy.

Sonymen qatar, memleket basshysy agroónerkәsiptik keshenge jana kózqaras qajet ekenin atap ótti. Bes jyl ishinde ony damytugha 2,4 trillion tengeden astam qarajat bólingenine qaramastan, JIÓ-degi salanyng ýlesi 4,5%-dan aspady. Eksporttyq әleueti ashylmaghan, azyq-týlikting jartysy elge importtalady.

2020 jylghy nauryzda tótenshe jaghday rejiymi engizildi, búl túrghyndar arasyndaghy shyghyndardy barynsha azaytugha jәne COVID-19-qa qarsy kýreske dayyndalugha mýmkindik berdi. Koronavirus epiydemiyasy kezinde túrghyndar 30 jyl ishinde elde daghdarysqa qarsy sauatty júmys kórsetetin birde-bir tiyimdi sayasy institut qúrylmaghanyn týsindi. Karantin kezinde keybir sheneunikter sybaylas jemqorlyq jýiesining keyipkerleri ekenin kórsetti. Jaqynda QR Sybaylas jemqorlyqqa qarsy kýres agenttigi habarlaghanday, paraqorlar men «kemirushilerdin» keltirgen zalaldyng mólsheri 2020 jyly 60,1 mlrd tengeni qúraghan, búl ótken jylmen salystyrghanda 2,4 ese kóp!

Halyq tótenshe jaghday kezinde azamattardy qoldaugha baghyttalghan kelesi is-sharalardy úmytpaydy:

- túrghyndardyng biraz bóligine 42 500 tenge tólendi, dәrigerlerge jәne basqalargha jәrdemaqy men tólemder berildi. Búghan 6 trillion tenge (14,3 milliard dollar) bólindi;

- halyqtyng әleumettik osal sanattaryna nesiyelerdi esepten shygharu. Kópbalaly analar men mýgedek balalary bar otbasylargha, jetim balalargha, asyraushysynan airylghan otbasylargha (barlyghy 500 mynnan astam) nesie boyynsha raqymshylyq jasaldy;

- múghalimder men dәrigerlerding jalaqysynyng eki ese ósui;

- jynystyq zorlyq-zombylyq, sonday-aq pedofiliya, esirtki saudasy, adam saudasy, túrmystyq zorlyq-zombylyq jәne adamdargha, әsirese balalargha qarsy basqa da qylmystar ýshin jazany kýsheytu;

- mikro jәne shaghyn biznesti ýsh jyl boyy tabys salyghyn tóleuden bosatu.

- júmys berushilerding zeynetaqy qoryna 5% jarnany audaruyna ýsh jyldyq moratoriy engizdi;

- zeynetaqy qoryndaghy jinaqtalghan qarajatty zeynetke shyqqangha deyin oqugha jәne túrghyn ýy satyp alugha paydalanugha rúqsat etildi;

- tiyimsiz uniyversiytetter jabyluy;

- kvaziymemlekettik sektordyng bәsekege qabilettiligin arttyru;

- jerdi sheteldikterge satugha tyiym salu jәne jer sol jerde júmys isteytinderge tiyesili boluyn qamtamasyz etu;

- Latifundisterding jerleri maqsatyna say paydalanbaydy, memleket paydasyna tәrkilenedi.

Últtyq senim kenesining otyrysynda (2019 j.) Q.Toqaev kelesi kezenderdi qamtityn sayasy reformalar toptamasyn zandastyrudy úsyndy:

- mitingter ótkizu turaly habarlama qaghidatyn bekitu;

- sayasy partiyalardy qúrudaghy kedergilerdi joi;

- partiyalyq saylau tizimine әielder men jastar ýshin mindetti 30 payyzdyq kvota engizu;

- jerdi útymdy paydalanudy qamtamasyz etuge, memlekettik qúrylymdardyng eseptiligi men ashyqtyghyna, budjettik prosesting ashyqtyghyna, әleumettik kómek tetikterin jaqsartudy qamtamasyz etuge baghyttalghan parlamenttik oppozisiyany qalyptastyru ýshin jaghdaylar jasau.

Biyliktin, atap aitqanda Q.Toqaevtyng eng kóp talqylanghan jәne qarama-qayshy sheshimderining biri:

- Astananyng atyn Núr-Súltan dep ózgertu. Sonymen birge, Elorda túrghyndarynyng ózderi әleumettik jelilerde «Bizding astanamyz – Astana» jәne «Bizding elordamyz – Astana» heshtegterimen fleshmob úiymdastyryp, jana atau beruge qarsy boldy;

- qytaylyq ssenariy boyynsha jýrip jatqan halyqty sifrlandyru jobasy. Búl azamattardy kýsh qoldanbay-aq tobyrgha ainaldyrady, sondyqtan qoghamda búl ótkir narazylyq tudyrdy. Kitaphanalarda, uniyversiytetter men mektepterde qytay mәdeny ortalyqtary ashyldy.  Ol ziyaly qauymgha, últtyq patriottar men óz oilaryn ashyq aita alatyn oppozisiya ókilderine qol jetimdi emes. Endi halyqtyng key bóligi «Ashyq» jobasy arqyly azamattardyng senimdiligin tekserip, temirjol vokzaldaryna, әuejaylargha jәne basqa da qoghamdyq oryndargha kiruge tyiym salyndy. Qaranghy bólmede qara mysyqtardy izdeumen qatar, el birynghay rezervasiyagha ainalady;

- Qazaqstanda Qytaydyng 56 kәsipornynyng qúrylysy. Búl negizinen sement jәne qorghasyn zauyttary, kýn batareyalary jәne taghy basqa eskirgen nemese qoldanystan shyqqan kәsiporyndar bolyp tabylady. Olar kez-kelgen ekologiyalyq standarttargha jәne sapa belgilerine tótep bermeydi. Búl Qytay elinen tys jerlerge, Afrikadaghy, Ortalyq Aziyadaghy kedey elderge arnap shygharylady.

- Memlekettik til mәselesi. Qazaqstan biylikting barlyq tarmaqtary men basqa da resmy organdar is qaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizbeytin әlemdegi jalghyz memleket shyghar. Memleketting qalyptasuy men damuyndaghy memleketting nemese qazaqtyng róli mynalarmen kórinedi:

  1. Úly reformalar jetistikteri, onyng ishinde Meydzy reformasy jәne odan keyingi «japon keremetinin», soghystan keyingi Germaniyanyn, Ontýstik Koreyanyng qalpyna keltirilui jәne reformalanuy... – búl jergilikti halyqtyng ana tili men mentaliytetine negizdelgen nәtiyjeler;
  2. Shyghys mentaliyteti bar Latyn Amerikanyng onshaqty ispan tili elderi 19 ghasyrdyng sonynda tәuelsizdikke qol jetkizip, batystyq mentaliytetke ie aghylshyn tildi qogham bolyp sanalatyn AQSh zandary men konstitusiyasyn kóshirip, ózderine qabyldady. Nәtiyjesinde, búl elderde sol kýii últtyq qúndylyqtargha negizdelgen minsiz zandar qabyldanbady jәne búl elder tәuelsizdik alghandaryna 200 jyl ótse de damymaghan kýii qaldy. Olar sybaylas jemqorlyqqa batyp, kriminaldanghan memleketterge ainaldy. Jýz jyldan keyin Ortalyq Aziya elderi de búl «tozaq joldy» qaytalaydy;
  3. Ana tili bolmasa últ joyylady. Avtoritarlyq rejim Qazaqstandy mәngýrttendirip, sózsiz kýireuge alyp keledi. Baqytymyzgha oray, avtoritarlyq rejimderding ghúmyry shekteuli bolady, oghan bólingen uaqyt adam ómirimen ólshenedi. Al azattyq ýshin kýres mәngilik jalghasa beredi!

BÚÚ jariyalanghan Jarlyqta (2021) adamdardyng qúqyqtar men bostandyqtaryn qamtamasyz etu turaly aitylady.

Qazaqstanda sot jýiesinde BÚÚ-nyng kelesi talaptaryn orynday alady dep ýmittenemiz:

1) SOTTARDY QATALY JAZALAU KEREK! Sudiyagha ózining sot jәne kәsiby mindetterin oryndau barysynda taghylghan aiyp nemese shaghym tiyisti tәrtipke sәikes jedel jәne beytarap sheshiluge ​​tiyis.

2) Sudiyalar óz qyzmetterin atqara almaghany nemese qyzmetine sәikes kelmeytin minez-qúlqy ýshin ghana qyzmetinen shettetilui nemese bosatyluy mýmkin.

3) Tәrtiptik jauapkershilikke tartu, uaqytsha toqtata túru nemese júmystan shygharu turaly sheshimder tәuelsiz baqylaugha jatady.

4) sudiyalardy lauazymdargha jogharylatu kezde obektivti faktorlar, atap aitqanda qabiletter, moralidyq qasiyetter men tәjiriybe negizinde jýzege asyryluy kerek.

5) Sudiyalardy irikteuding kez-kelgen әdisi әrtýrli sebeptermen taghayyndaugha qarsy bolugha tiyis.

6) Bizding elde sot tarapynan jii búzylatyn isterdi eshqanday negizsiz, zangha sәikes, eshqanday shekteusiz, orynsyz yqpalsyz, iytermelemey, qysym jasamay, qoqan-loqqy jasamay, aralaspay sheshedi.

Sheteldik sarapshylar, memleket jәne qogham qayratkerleri Q.Toqaevtyng Preziydent retindegi júmysy turaly ong pikirler aitty.

AQSh Memlekettik hatshysy Entony Blinken QR Premier-Ministrining orynbasary, Syrtqy ister ministri Múhtar Tileuberdimen telefon arqyly sóilesu kezinde AQSh Q.Toqaevtyng Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy jýiesin demokratiyalandyru jónindegi reformalaryn qoldaytynyn aitty.

Sonymen qatar, reseylik sarapshylar men qogham qayratkerleri Kondratiev, Shevchenko jәne basqalar Qazaqstan Preziydentining jeke bastamalaryna joghary bagha berdi.

Londondaghy Royal Chatham House institutynyng zertteushisi Kit Mallinson bylay deydi: «Nazarbaevtyng yqpaly bәsendemegen Qazaqstanda Toqaev qúrylymdyq, institusionaldyq jәne ekonomikalyq reformalar jýrgize ala ma? Búl kóptegen qarjylyq qúrylymdardyng mýddelerine әser etetindikten olardyng aktivterine tergeu jýrgizudi qajet etedi... ».

2020 jyldyng qyrkýieginde Q.Toqaev BÚÚ-da sóz sóiledi. Esepting negizgi tezisteri tómende keltirilgen:

- sauda proteksionizmi men sayasy últshyldyqtyng ósui halyqaralyq yntymaqtastyqtyng jýieli búzyluyn tughyzdy jәne «jahandyq disfunksiyagha» әkeldi, búl óz kezeginde túraqty damu perspektivalaryn búzady, milliardtaghan adamdy jaqsy әlemge degen ýmitinen aiyrady;

- Birikken Últtar Úiymynyng qamqorlyghymen júqpaly aurulardy baqylau jәne biologiyalyq qauipsizdik jónindegi aimaqtyq ortalyqtar jelisin qúru iydeyasyn zertteu mәselesi. Preziydent atalghan mekemelerding birin Qazaqstan aumaghynda ornalastyrugha dayyn ekendigin bildirdi;

- biologiyalyq qarudy baqylau jýiesin qúru jәne iske qosu jәne BÚÚ Qauipsizdik Kenesi aldynda esep beretin arnayy organ – Halyqaralyq biologiyalyq qauipsizdik agenttigin qúru úsynyldy;

- Ol BÚÚ Bas hatshysy Antonio Guterrishting jalpy ishki ónimning 10 payyzyn qúraytyn ekonomikalyq ósimdi yntalandyru jónindegi is-sharalar keshenin jýzege asyru qajettiligi turaly ýndeuine qosyldy, sonday-aq onyng teng jәne teng qúqyqty qúrugha baghyttalghan jana jahandyq kelisim dayyndau bastamasyn qoldady.

- Qazaqstannyng bastamasymen qúrylghan Azyq-týlik qauipsizdigi jónindegi islam úiymy halyqaralyq gumanitarlyq nauqangha arnalghan azyq-týlik qoryn qalyptastyruda barlyq kómek kórsetuge dayyn;

- Ol BÚÚ-gha mýshe elder Qazaqstannyng yadrolyq derjavalargha adamzatty yadrolyq apattan qútqaru ýshin barlyq sharalardy qabyldaugha shaqyruyn qoldaydy degen senim bildirdi. Toqaev «yadrolyq bestik» elderin Semey kelisimshartyn qosa alghanda, yadrolyq qarusyz aimaqtar turaly sharttargha tiyisti hattamalardy ratifikasiyalaugha shaqyrdy;

- Ol organikalyq otyngha degen ýlken tәueldilikke jәne klimat jónindegi Parij kelisimining maqsattaryna jetu jolyndaghy úzaq jolgha qaramastan, Qazaqstannyng kómirteksiz ekonomikany damytugha degen berik mindettemesin rastady.

«Biz ekonomikany jýieli ózgertu jәne ónerkәsipti janghyrtu esebinen parniktik gazdar shygharyndylaryn 15 payyzgha azaytamyz. Sonymen qatar, aldaghy bes jylda biz óz elimizde eki milliardtan astam aghash kóshetterin otyrghyzudy josparlap otyrmyz», – dedi Preziydent.

- «Qazirgi kezde elder arasyndaghy senimsizdik halyqaralyq qatynastardy damytu ýshin óte qauipti bolyp tabylady. Býgingi tanda bizding jalpy adamgershilik paryzymyz BÚÚ Jarghysynyng negizgi maqsattary men qaghidattaryn ústanudy kórsetu bolyp tabylady», – dep sanaydy Preziydent;

- Memleket basshysy jahandyq syn-qaterler men qauip-qaterlerding sebepteri turaly aita otyryp, olardy is jýzinde memlekettik basqaru jýiesindegi problemalardyng saldary dep sanady.

«Shyn mәninde әdiletti jәne adamdargha baghdarlanghan jahandyq beybitshilikke jetu tek tiyimdi dengeydegi halyqaralyq sharalardy últtyq dengeydegi kýsh-jigermen ýilesimdi týrde ýilestiru arqyly mýmkin bolady», – dedi ol;

- Qazaqstan ekonomikalyq túrghydan myqty, demokratiyalyq túrghydan damyghan jәne әrbir azamattyng qajettilikterin qanaghattandyrugha baghyttalghan «tyndaytyn memleket» qúrugha bel buady.

- órkendegen, quatty jәne birtútas Ortalyq Aziyanyng jergilikti jәne әlemdik mýddeli taraptardyng mýddelerine say keletinine senim bildire otyryp, Ortalyq Aziyadaghy aimaqtyq yntymaqtastyqty nyghaytu;

- transshekaralyq su resurstaryn útymdy paydalanugha baghyttalghan aimaqtyq su-energetikalyq konsorsiumyn qúru;

- Ortalyq Aziya elderin damytudyng kýn tәrtibin ýilestiru ýshin Almatydaghy BÚÚ-nyng Túraqty damu maqsattary jónindegi aimaqtyq ortalyghyn institusionaldandyru.

Q.Toqaevtyng BÚÚ-da jasaghan búl negizgi bayandamasyn Dýniyejýzilik innovasiyalyq qordyng diyrektory (Angliya), professor Devid Hill jәne KONKORD Halyqaralyq akademiyasynyng preziydenti (Fransiya), professor Grigoriy Tomskiy syndarly jauap retinde joghary baghalady.

Osy jyldyng aqpanynda Europalyq parlament 2009 jyldan bastap Qazaqstandaghy adam qúqyqtarynyng ahualy turaly besinshi qarar qabyldady, onda múnday qúqyqtardyng búzyluyna jauaptylargha baghyttalghan sanksiyalar engizudi úsynady.

Qararda Europalyq Parlament 30 jyl ishinde Qazaqstan halyqaralyq standarttargha sәikes birde-bir tandau jasamaghanyn, yaghny «adam qúqyqtary salasyndaghy jalpy jaghdaydyng ýreyli nasharlauy jәne azamattyq qogham úiymdaryna qarsy repressiya, sóz bostandyghy, beybit jinalystar men qauymdastyqtar qúqyghyna qatang shekteuler, t.b.»  syndaghan.

Búdan әri qararda Europalyq parlament Qazaqstan ýkimetin ózining halyqaralyq mindettemelerine sәikes әreket etuge jәne adamnyng qúqyqtary men negizgi bostandyqtaryn qúrmetteuge shaqyrady. Qazaqstan biyligin saylaudy ótkizuge qatysty halyqaralyq standarttardy saqtaugha jәne DIAQB úsynystaryn oryndaugha, sonyng ishinde konstitusiyalyq kepildik berilgen negizgi bostandyqtargha, azamattyq qoghamnyng qatysuyna, sayasy pluralizmge jәne t.b. shaqyrady.

Sonymen qatar, Europarlament deputattary Qazaqstan ýkimetin sayasy uәjderden bas tartugha jәne adam qúqyghyn qorghaushylargha, diny úiymdargha, azamattyq qogham úiymdaryna, kәsipodaqtargha, jurnalisterge jәne sayasy oppozisiyalyq qozghalystargha qarsy kez kelgen týrdegi ústau, repressiya men qudalaudy toqtatugha, sonymen qatar adamdargha ózderining sayasi, diny jәne basqa kózqarastaryn erkin bildiruge mýmkindik beru; osy bostandyqqa kepildik beru ýshin ýkimetti beybit jinalystar turaly jana zangha týzetuler engizuge shaqyrady; barlyq sayasy tútqyndardy dereu bosatu jәne tolyq aqtau mәselesin qozghady.

Pozitivti eskertuge sәikes, Europalyq parlament qazaqstandyq biylikting reformalardyng jana kezeni turaly, atap aitqanda, qúqyq qorghau, sot jýiesi jәne adam qúqyqtaryna basymdyq beru turaly janalyqtaryna nazar audardy. Qazaqstan biyligining «ayyppúldardy alyp tastau jәne ýkimettik emes úiymdardyng 2021 jyldyng 3 aqpanynda jariya etilgendey júmys isteuine mýmkindik beru turaly sheshimin qúptaydy jәne Qazaqstan biyligin adam qúqyghyn qorghaushy toptargha qysym jasau ýshin qarjylyq eseptilik shemalaryn dúrys paydalanbaugha shaqyrady». 2021 jyly 2 qantarda Azamattyq jәne sayasy qúqyqtar turaly halyqaralyq paktining ekinshi fakulitativti hattamasyn ratifikasiyalau nәtiyjesinde Qazaqstannyng barlyq qylmystar ýshin ólim jazasyn alyp tastauy da qúptaldy.

Europalyq parlament Qazaqstan ýkimetin Qytaydyng konslagerilerinen qashqan etnikalyq qazaqtar men basqa azshylyq toptarynyng qauipsizdigin qamtamasyz etuge shaqyrady.

Europalyq parlament Europalyq Odaqtyng syrtqy ister jәne qauipsizdik sayasaty jónindegi joghary ókili men mýshe memleketterdi adam qúqyghynyng búzyluyna jauaptylargha baghyttalghan sanksiyalar engizu mýmkindigin qarastyrugha shaqyrady.

Negizinde búl qauly Qazaqstannyng reytingine sәikes keledi jәne búl elde qabyldanghan sharalardyng halyqaralyq standarttargha sәikes kelmeytindigin kórsetedi. Sayasatty týbegeyli ózgertu jәne memlekettik instituttardy, qúqyq qorghau jәne sot jýiesin reformalau qajet ...

Búl jerde biz úly babamyzdyn, adamzattyng eki ústazynyng biri Ál-Farabiyding (ekinshi Aristoteli) «... qogham damuy ýshin onyng mýsheleri beybitshilikte, kelisimde jәne qúrmetpen ómir sýrui kerek» degen sózin eske týsiremiz.

2021 jyl qúrghaq boldy. Songhy onjyldyqta keybir audandarda, әsirese Týrkistanda jauyn-shashyn az bolyp, jayylymdar órtenip ketti. Mausymda piyaz, sәbiz, kýnbaghys mayynan bastap ónimderding baghasy 2-3 esege, janar-jagharmay materialdary men basqa tauarlar 15-40% qymbattady. Ýkimet jaghdaydy baqylay almady jәne statistikalyq mәlimetterdi jinaudan basqa júmysy bolmady. Jalpy, ekonomika uaqytsha qaryzdyng jeteginde jýr. Negizinen әlemdik naryqtaghy múnaydyng ózindik qúnyna tәueldi resurstargha negizdelgen ekonomika kez kelgen uaqytta ekonomikany qúldyratuy mýmkin. «Qazaqstan Aliyansy» Respublikalyq Assosiasiyasy 2013 jyly Ýkimetke «eger Ýkimet adam kapitalyn damytu, innovasiyalyq ekonomikagha kóshu jәne agrarlyq sektordaghy basymdyqtardy ózgertu boyynsha týbegeyli sharalar qabyldamasa, ony intensivti jaghdaygha auystyrghan kezde onda 2020 jylgha qaray ekonomika toqyraugha úshyraydy,  al odan әri daghdarysqa úlasady dep eskertken.

2020 jyldyng mamyrynda Aliyans Ýkimetten:

- pandemiyagha baylanysty óz azamattaryna tórt million jer uchaskelerin bólip beru;

- sheteldik kompaniyalarda júmys isteytin qazaqstandyqtardyng jalaqysyn (әzirge aiyrmashylyq sheteldikterding paydasyna 6-8 ese qúraydy) sheteldik júmysshylarmen jәne mamandarmen tenestiru;

- Qytaydyng 56 zauytyn salugha tyiym salu, óitkeni olar jana tehnologiyalar men ekologiya standarttaryna sәikestigi turaly tekseruden ótpegen.

Qazirgi Ýkimet osy ózekti mәselelerdi sheshuge dayyn emes nemese sheshe almaydy.  Qogham Ýkimetting otstavkagha ketuin talap etude.

Osy jyldyng mamyr aiynyng sonynda Preziydent tiyisti organdardyng aldyna janartylatyn energiyany keshendi damytu mindetin qoydy. Búl mindet Q.Toqaevtyng BÚÚ-gha bergen esebinen tuyndaydy (qyrkýiek, 2020).

Belgili energetik Alpay Kozok (Týrkiya) búl bastamany «...janartylatyn energetikany damytudaghy Qazaqstannyng ekinshi jetistigi (birinshisi - EKSPO-2017)» dep baghalady.

Jospar boyynsha alty qalada qoqystardy jaghu elektr stansiyasynyn, Kókshetauda JEO jәne Aqtauda gaz turbinaly elektr stansiyasynyng (CO2-70%) salynuy josparlanghan. Búlar Parij kelisimining ekologiyalyq talaptaryna sәikes kelmeydi jәne otandyq ónerkәsipting damuyna týrtki bolmaydy. Sonymen qatar, keybir sarapshylardyng pikirinshe, Semey qalasyndaghy elektr stansiyasynyng qúny ózining analogtarynan 37 ese asyp týsedi.

Dýniyejýzilik innovasiyalyq qordyng (әlemning 3500 kórnekti ghalymdary, sonyng ishinde TOP-500 jәne 87 Nobeli syilyghynyng laureattary júmys jasaytyn), TOP-50 tehnologiyalyq jәne әlemdegi jetekshi energetikalyq kompaniyalardyng qatysuymen Halyqaralyq Adam instituty (búdan әri - HAIY), CONCORD akademiyasy (G. Tomskiy) jәne D.Qonaev atyndaghy uniyversiytet (O. Jalairi) 2021-2040 jyldargha arnalghan joba әzirledi. «Adam kapitalyn jan-jaqty damytu, janartylatyn energiyany damyta otyryp, innovasiyalyq ekonomikagha jedeldete kóshu» (búdan әri - Joba) jobasyn Qazaqstan Respublikasynyng Parlamenti men Ýkimeti qoldady, sonday-aq 2017-2018 jyldary Memleket basshysynyng Qazaqstan halqyna Joldauyna engizildi.

Janartylatyn energiyany damytu jónindegi Memleket basshysynyng (búdan әri - JED) bastamasyn qolday otyryp, Qazaqstan Respublikasy Energetika ministrligimen (Ministr N.Noghaev) birlesip jetekshi energetikalyq kompaniyalardyng Konsorsiumyn qúryp, josparlaydy:

- Qazaqstanda janartylatyn elektr stansiyalaryna arnalghan komponentter, elektromobiliderge arnalghan akkumulyatorlar jәne t.b. shygharatyn eksportqa baghyttalghan 10 zauyt salynady. Búl zauyttar baylanysty kәsiporyndarmen birge 30 mynnan astam jana júmys oryndaryn ashady;

- kýn, jel, geotermaldyq, gidro, biogaz energetikasyn damytu jәne 2030-2032 jyldargha deyin janartylatyn energiya ýlesin 40% deyin jetkizu. Búl sharalar innovasiyany (elektronika), ónerkәsipti (elektromobilider), agroónerkәsiptik keshendi jәne ekonomikanyng basqa salalaryn jedel damytugha mýmkindik beredi;

- JEO-ny JED-ge auystyrumen qayta qúru;

- Qaldyqtardy órteytin janartylatyn elektr stansasynyng qúrylysy.

Búl sharalar respublikanyng damyghan energetikasy bar ondaghan ozyq elderding qataryna enuine mýmkindik beredi.

Damyghan jәne damushy elderding basty aiyrmashylyghy adamy kapitaldyng damu dengeyine baylanysty. Múnda innovasiyany damytu sheshushi ról atqarady, búl salanyng jyldyq ósuining 30-32% -yn beredi.

MICh&K jobasy I kezendegi janartylatyn energiyadan basqa (2021-2030 j.j.) Mynalardy qamtidy:

1. Adamy kapitaldy jan-jaqty damytu (bilim beru, densaulyq saqtau, halyqtyng ómir sýru dengeyin jaqsartu);

2. Halyqaralyq kremniy alqabyn qúru:

2.1 innovasiyalyq klaster qúru, mamandardy qayta dayarlau jәne oqytu;

2.2 kvanttyq, aqparattyq tehnologiyalardyn, nano- biotehnologiyalardyn, robototehnikanyng kvanttyq jәne nano-biokompiuterler, robototehnika, úyaly telefondar, iPhone jәne t.b. óndirisin qúru arqyly jana baghyttardy damytu;

2.3 sifrlandyrudy damytu, Internet-tehnologiyany jetildiru jәne onyng barlyq aimaqtargha taraluy, sonyng ishinde auyldar;

2.4 salalar boyynsha joghary tehnologiyalyq óndiristerdi ashumen jәne innovasiyalyq ekonomikagha kóshudi jýzege asyra otyryp, últtyq kompaniyalardyng óndiristik quattaryn tehnologiyalyq tәrtipke sәikes janartu;

2.5 múnay-gaz keshenderinin, Qazatomónerkәsipting jәne basqa keshenderding ainalasynda otandyq tehnologiyalyq kompaniyalardy ashu;

3. Shaqyrylghan 1200-den astam sheteldik tehnologiyalyq kompaniyalargha, 1000 bankterge, 400-den astam venchurlyq qorlargha jәne konsaltingtik kompaniyalargha kәsiporyndar ashu;

4. Álemdegi TOP-50 tehnologiyalyq kompaniyalar men qazaqstandyq kompaniyalar, sonday-aq uniyversiytetter arasynda birlesken kәsiporyn qúru;

5. Halyqaralyq tehnologiyalyq uniyversiytet ashylu;

6. Qazaqstan Respublikasynyng 50 uniyversiytetin ghylymiy-zertteu uniyversiytetterine ainaldyru;

7. Industrialdy-innovasiyalyq parkterdi janghyrtu:

7.1 sifrlandyru, innovasiya jәne aerogharysh ónerkәsibi;

7.2 oblys ortalyqtary men Núrsúltan, Almaty jәne Shymkent qalalary;

7.3 QR IJIDM, QR QM, QR AShM jәne basqa ministrlikter men vedomstvolar, «Bayqonyr», Kurchatov jәne t.b.;

8. Mal sharuashylyghynyn, ósimdik sharuashylyghy men kókónis ósiruding agrotehnikalyq jәne ekologiyalyq intensivti damuyna, sonday-aq balyqtyng jәne basqa da teniz ónimderining baghaly týrlerin ósiruge negiz qalady;

9. Jer asty, erigen jәne basqa sudy alu men jinaqtaudyng jәne azamattardyng 80-82%-yn auyz sumen qamtamasyz etudin, sonday-aq auyl sharuashylyghyn damytudyng jana tehnologiyasyn engizu;

10. Ýsh megapoliste «Qaldyqtardy altyngha ainaldyru» tehnologiyasyn engizu;

11. Qazaqstan Respublikasynyng azamattaryn túrghyn ýimen tolyq qamtamasyz etu ýshin ozyq qúrylys tehnologiyalaryn engizu;

12. Kólikti damytu, sonyng ishinde jýrdek poyyzdar, sonday-aq әmbebap elektr jәne kýn quatymen jýretin kólikter óndirisi;

13. Úly Dalanyng turistik klasterin damytu (I kezen: Núr-Súltan-Almaty qalasy);

14. Jana tehnologiyalardyng tendensiyasy, olardy jetildiru jәne otandyq retinde qayta eksporttau;

15. Halyqaralyq ghylymiy-tehnologiyalyq jobalargha qatysu jәne jana tehnologiya jetistikterining jyl sayynghy halyqaralyq kórmesin úiymdastyru.

Jobanyng ekinshi kezeni (2030-2040 jj.) Birinshi kezende adamy kapitaldy damytu men innovasiya jetistikterin damytu men terendetudi kózdeydi.

Halyqaralyq Adam instituty seriktesterimen birge sheteldegi týrli is-sharalargha qatysady. Ol:

- Parij manynda 2012 jyly Attila (Edil Patsha) múrajay-kórmesining jәne eskertkishining ashyluyna qatysu;

- 2014 jyly Niu-Yorktegi BÚÚ shtab-pәterinde «Qazaqstan - Mәngi El» konferensiyasy men kórmesin ótkizu («Alash» ghylymiy-zertteu ortalyghynyng diyrektory, prof. K. Ghabjalilov);

- Parijdegi YuNESKO-nyng shtab-pәterinde «Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna» arnalghan halyqaralyq konferensiya ótkizu (2015 j. Qarasha).

Aldaghy jyldary josparlanghan:

- Parijde Amre Kashaubaevqa arnalghan eskertkish pen alleyanyng ashyluy;

- QR MJSM birlesip «Attila jәne Aesiy» piesasyn Italiya, Fransiya, Vengriya jәne Týrkiyada qoi;

- Taraz, Óskemen, Oral jәne Qazaqstan men Europa qalalarynyng uniyversiytetterimen ózara kelisim jasau;

- Týrkiya, Fransiya, Japoniya jәne Qazaqstannyng kinostudiyalarymen yntymaqtastyqta «Attila» filimin týsiru;

- Qazaqstan Jazushylar odaghymen (M. Qúlkenov) birlesip Attilagha arnalghan opera (librettosy U. Esdәulet), muzikl, by (P. Omarbekov) dayyndaydy;

- Fransiya men Qazaqstanda Rafaeli Santy - «Papa Leo II men Attilanyng kezdesui» kartinasynyng avtoryna arnalghan «Mәngilik súlulyq» (J.Ákim jәne A.Qarabekova) atty maqala jaryq kórdi. Vatikan shirkeui;

- «Janna D» Ark», «Sistin Madonna» jәne basqa biylerdi Europada sahnalau (P. Omarbekova);

- Parijde jәne Rimde qazaq ónerining jeti týrinen kórme jәne master-klass úiymdastyru;

- әlemning iri qalalarynda biznes-forumdardy ýnemi ótkizu (B. Janaltay, A. Kókbýlen, A. Duran, A. Qúlnazarova);

- Batystyng on uniyversiytetinde qazaq tili men әdebiyeti kafedralaryn ashu (D. Rysqaliy).

Osy jәne basqa da keshendi sharalar otandyq mәdeniyetti, ónerdi, ghylymdy jәne ekonomikany shetelde jaqsy tanymal etuge mýmkindik beredi.

2019 jyly biylikting tranziyti boldy. Endi Preziydent bastaghan jana Ýkimet qoghamdyq úiymdarmen birge óz júmysyn jana әdispen qayta qúratyn bolady.

Qaranghy bólmede qara mysyqtardy izdeytin uaqyt ayaqtaldy!

Onyng biylik qúrghan eki jylynda Toqaevtyng reytingi qalypty dengeyde qaldy jәne halyq tútastay oghan senedi jәne bolashaqty onymen baylanystyrady. Uaqytsha qiyndyqtar jaman arman siyaqty úmytylady.

Ghúndar jәne kóne týrikter – qazaqtyng ata-babalary, olar mәngilik kýntizbe jasady, Mәngilik memleket qúrdy!

Qazaqstannyng úly әri mәngilik bolashaghy bar!

Janúzaq Ákim,

Halyqaralyq Adam institutynyng preziydenti

QYSQAShA MÁLIMET:

Janúzaq Ákim Qazaq últtyq jaratylystanu ghylymdary akademiyasy men KONKORD (Fransiya) akademiyasynyng korrespondent-mýshesi, Europa jaratylystanu ghylymdary akademiyasynyng akademiygi, «Jalpy biologiya» oqulyghynyn, «Qazaq iydeyasy» jәne «Týrki órkeniyeti negizindegi qazaq iydeyasy», «Úlystyng úly joly» monografiyalarynyng avtory. Búghan deyin 250-den astam ghylymy maqalalary jaryq kórgen. Qazir Halyqaralyq adam institutynyng preziydenti. Janúzaq Mendeshúly kenshar júmysshysynan bastap oblys әkimining orynbasaryna deyingi týrli lauazymdy qyzmetter atqarghan.

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2588