CABAR.asia «Ortalyqaziya burosy» qazaqstandyq tәuelsiz sarapshy Qayrat Moldashevtan Qazaqstanda bolghan tәrtipsizdikten keyin pikir alyp, «Qazaqstandaghy daghdarys 2022: Diskurstar jәne ssenariyler matrisasy» atty zertteu maqalasyn jariyalaghan eken. Nazarlarynyzgha úsynamyz.

«Búl maqalada kórsetilgen ssenariy matrisasy bolashaqqa boljau ghana emes, nәtiyjege jetuding strategiyasy dep qabyldaghan dúrys. Dәl qazir Qazaqstan tarihyndaghy sheshushi sәt jәne kóp nәrse aldaghy ailarda isteletin isterge  baylanysty», - dedi Qayrat Moldashev.

Saraptama:

Ne boldy? Kim qatysty? Bizdi ne kýtip túr? Osy sekildi súraqtar qazaqstandyqtardy 4 qantardan beri mazalap keledi. 2 qantarda Aqtau halqy gaz baghasynyng kóterilui men jalpy әleumettik-ekonomikalyq sayasatqa narazy bolghandyqtan beybit mitingke shyqty. Basqa aimaqtardyng túrghyndary Aqtau halqyn qoldap sheruge shyqty. Kuәgerlerding aituynsha, basynda beybit sheru bolghan. Sheruge shyqqandar ashuly otandastaryn qaqpaylap, tyiyp otyrghan.

Biraq 4 qantardan bastap keybir aimaqtarda narazylyq bildirushilerge qaru taratu jәne tonau bastalghan, azamattargha, polisiyagha jәne әskery kýshterge qarsy ozbyrlyq kórsetu bastalghan. Osy oqighalar jayynda, odan keyingi bolghan jayttardyng hronologiyasy kóp jazyldy. Sondyqtan «ne boldy?» degen súraqty ysyryp qoyyp, oqighagha qatysqandardy saralap, Qazaqstandaghy jaghdaydyng yqtimal ssenariyin talqylaugha kósheyik.

Oqighagha kimder qatysty?

Kimder qatysty degen súraqty qoyghanda, biz naqty beybit sherushiler men ozbyrlyq jasaugha iytermelegen jasaqtalghan arandatushy toptardyn, yaghny «terrorshylardyn» jәne úrylardyng ara-jigin ajyratyp aluymyz kerek. Óz narazylyghyn beybit týrde bildiruge shyqqan azamattyq belsendiler men basqa da adamdardy tonaugha, zorlyq-zombylyq kórsetuge kelgen arnayy úiymdastyrylghan toptarmen bir qatargha qoigha bolmaydy. Belgili bir uaqyt aralyghynda jaghdaydy óz maqsattaryna paydalanyp ketken úiymdasqan toptardyng bolghanyn jasyra almaymyz. Olardyng qorqytyp-ýrkitu, jәbir kórsetu әdisterine, dayyndyghyna qarap «terrorshylar» retinde basgha beruge bolar edi. Biraq «terrorshy» tipti «halyqaralyq terrorshy» dep atau ýshin saqtyq kerek әri bolghan oqighany zerttey týsu kerek. Dәl qazirgi uaqytta biz olardy eldi tótenshe jaghdaygha alyp kelgen, beybit sheruding shyrqyn búzghan, óte jaqsy úiymdastyrylghan arandatushy toptar dep qana aita alamyz.

Almatyda jәne basqa da ontýstik aimaqtarda tәrtipsizdikter bastalmay túryp azamattyq belsendilerdi qamau, qughangha úshyratu arandatushylardyng júmysyn jenildetti. Múnday sharalar keri әserin tiygizip, mitingke shyqqandardyng ashuyna tiyip, olardyng eshqanday kóshbasshysyz shyghuyna әkeldi. Qarulanghan úiymdasqan toptar oqigha orynan qalay tabyla ketti, olardyng artynda kim túr, olardyng maqsaty ne boldy degen súraqtar әli jauabyn tapqan joq. Onyng ýstine 4-6 qantar aralyghyndaghy jaghdaydy úry-qarylar paydalandy. Búl jaghdayda «moroder» degennen góri úrylar degen sózdi qoldanghan dúrys. «Moroder» dep soghys alanynda jauyn tonaghandar nemese jaralanghan, qaytys bolghandardy tonaghandardy ataydy. Termindi dúrys qoldanu oqighany bayandaghanda óte manyzdy. Aqordanyng talqylauynda memleket basshysynyng alghashqy ýndeuinde-aq qatysushylar arasynda bólinu payda boldy. Qazaqstan preziydenti 5 qantarda oqighagha qatysushylardyng ara-jigin ajyratugha belgi beredi jәne ózin «narazylyqqa qatysushymyn» dep ataghan jeke túlghalardy núsqady. 7 qantarda Toqaev «sheruding beybit ótuin qamtamasyz etken aimaq túrghyndaryna» alghys aitty. 5 qantardaghy ýndeude úiymdasqan toptar turaly «búzaqylyq elementteri kezdesedi» «qastandyq әreket» degen sózder aityldy. Biraq 6 qantarda besybastyq jasaghan sheru qatysuyshlaryn «terrorshy» dep atap, terrorgha qarsy operasiya bastaldy. Qazir jergilikti jәne sheteldik terrorshylardyng aralasyp basyp kirui dep mәlimdeuge әli erte. Mýmkin búl mәlimdeme alghashqy kezde ÚQShÚ әskerin kirgizu ýshin aitylghan shyghar. Biraq sarapshy Ikboljon Koraboevting pikirinshe, múnday mәlimdeme syrtqy jәne ishki sayasattyng qauipsizdik mәselelerine shamadan tys nazar audarugha әkelui mýmkin. Ishki sayasatta – búl kýshtik qúrylymdargha erkindik beredi, al, syrtqy sayasatta biz kópvektorlyghymyzdy jәne ashyqtyghymyzdy joghaltyp aluymyz mýmkin. IYә, qarulanghan úiymdasqan arandatushylardyng bolghanyn moyyndau kerek. Shyndyqtyng bәrin bolashaqta bilip qalarmyz. Biraq, búl qantardaghy eng manyzdy oqighanyng biri emes ekenin esten shygharmaghana jón. Eng manyzdysy – Qazaqstan tәuelsizdik alghaly alghash ret elding býkil aimaghynan kóshege shyqqan adamdardyng sany óte kóp boldy. Olar «shegine jetti, jeter» dedi, jәne «týbegeyli ózgeristi» talap etti. Qazir Aqordadaghy talqylaudy talday otyryp, memleket basshysy «estidi», sodan ýmit payda boldy dep aitugha bolady. Áriyne, búl sәtti jiberip alyp taghy da ondaghan jyl tekke ketpese bolghany.

Qazaqstandy alda ne kýtip túr?

Qazir jaghday túraqtalyp keledi. Biraq ary qaray ne bolady degen kókeyde ótkir súraq túr. Qantar oqighalary Qazaqstannyng bolashaghyna qalay әser etedi? Gaz baghasy turaly sheshim jarty shylgha ghana qabyldandy, sonymen birge sasyay jәne ekonomikalyq reformalar uәde etildi. Jeke sheshimderge toqtap otyrmay , mýmkin bolatyn josparlanghan ssenariyler negizinde óz taldauymdy úsynayyn. Ssenariylik taldau negizinen biznesti strategiyalyq josparlauda qoldanylatynyna qaramastan, ony sayasy ekonomikada qoldanu reformalar men qazir jýrgizilip jatqan nemese aldaghy ailarda jasalatyn qadamdargha sýiene otyryp, memleket dengeyindegi oqighalardyng mýmkin bolatyn núsqalaryn elestetuge kómektesedi.

Ssenariy matrisasy eki negizi belgisizdik aspektisi men tórt mýmkin bolatyn ssenariydi kórsetedi. Qazaqstanda bolyp jatqan oqighalardyng negizgi aspektiler retinde sayasiy-әkimshilik reformalar jәne  resurstar men kiristerdi qayta bólu túr. Sayasy jәne әkimshilik reformalar uәde etilgen, biraq bәri olardyng qanshalyqty senimdi bolatynyn kýtude. Sonday-aq, biylikke jaqyn belgili túlghalardyng resurstary men aktivterin qayta bólu bolady dep kýtilude, biraq onyng qalay bolatyndyghy jәne osy aktivterdi iyelenu ne baqylau nәtiyjesinde alynghan kiristerdi qayta bóluge búl prosess qalay әser etetininde naqtylyq joq.

1-surette búl aspektiler plus jәne minus belgisimen úsynylghan jәne tórt mýmkin bolatyn ssenariy kórsetilgen.

Jogharydaghy ong jaq búryshta neghúrlym qolayly ssenariy - búl eleuli sayasiy-әkimshilik reformalardy iske asyru jәne resurstar men kiristerdi qayta bólu kezindegi demokratiyalyq reformalar kontekstindegi ornyqty damu. Resurstar men kiristerdi әdiletsiz qayta bólu jәne kosmetikalyq reformalar  túrghan diametraldy qarama-qarsy damuda Qazaqstandy toqyrau men narazylyq kónil-kýiining kýshengi kýtip túr. Eger el basshylyghy eleuli sayasy jәne әkimshilik reformalargha barsa, biraq sonymen birge baylyq pen resurstar az toptardyng qolynda qalsa, onda demokratiyalyq reformalar túraqty әri teng damugha, әleumettik әdilettilikke әkelmeydi. Resurstardy neghúrlym әdil qayta bólu orta merzimdi kezende damuy mýmkin, biraq  Qazaqstan toyyp túrghan jyldary ótip ketken, әleumettik kelisim dep atalatyn avtoritarizmdi kýsheytedi.

Qazaqstan qanday ssenariymen jýretinin bilu ýshin әrbir belgisizdik aspektisine yqpal etu diagrammasy qajet.

2-surette resurstardy qayta bólu aspektisine ong nemese teris әser etetin oqighalar nemese sheshimder kórsetilgen.

Osy aspekt boyynsha ong ilgerileu ýshin eleuli әleumettik-ekonomikalyq reformalar qajet. Birinshiden, jaghdaygha dúrys bagha beru kerek, sonyng ishinde júmyssyzdar men kedeylik sheginen tómen adamdardyng naqty sany. Eng tómengi kýnkóris dengeyi men әleumettik tólemderdi esepteu tәsilderin qayta qarau qajet. Moyyndauymyz kerek, kóptegen jyldar boyy júmysshylardyng jalaqysynyng ósui inflyasiya qarqynyna sәikes kelmedi. Inflyasiyanyng ósui kóbinese kóptegen qyzmet salalarynda monopoliyalar men oligopoliyalardyng boluymen baylanysty, búl sybaylas jemqorlyqqa qarsy bólimde importty almastyratyn óndiristerding payda boluyn qiyndatady. Ýkimet pen әkimdikter naqty problemalardy anyqtaudyng ornyna baghany qolmen basqaru siyaqty populistik sharalardy jii qoldanady. Mysaly, qúndy qospaytyn, biraq baylanysy bar jәne naryqty basqaratyn deldaldardyng boluy siyaqty problemalar jiyntyq súranystyng ósuinen góri baghagha kóbirek әser etui mýmkin.

Jalpy, qazir preziydent pen (azdap) janartylghan ýkimet jariyalaghan reformalar qordalanghan mәselelerden tuyndar otyr. Basty mәsele olar qanshalyqty iske asyrylatynda. Mәsele әleumettik tólemderdi arttyru túrghysynan ghana emes, sonday-aq kóptegen adamdardyng aktivterde ýlesteri boluyna mýmkindik beretin ashyq jekeshelendirude de әdil týrde qayta bólude túr. Naryqtardy monopoliyasyzdandyru jәne shaghyn jәne orta biznes ýshin jaghday jasau da birinshi basymdyqtardyng biri bolugha tiyis. Eng bastysy-biznesti qoldau jónindegi memlekettik qolaysyz baghdarlamalardyng búrynghy júmysyn qaytalamau jәne әkimshilik kedergilerdi, sheshimder qabyldau kezinde  ashyqtyqty jәne sayasatty iske asyruda boljamdy azaytugha kóbirek kónil bólu kerek.

3-surette sayasy jәne әkimshilik reformalar aspektisine ong nemese teris әser etetin oqighalar nemese sheshimder kórsetilgen. Sóz bostandyghyndaghy shekteuler adamdardyng jalpy jurnalistikagha degen senimine núqsan keltiredi, óitkeni, eng aldymen, halyqqa sayasy rejim ýshin shynayy jәne qolaysyz aqparat beretin aqparat kózderi qudalanady. Senzura rastalmaghan aqparat pen qauesetterge jol ashady jәne resmy derekkózderge senimsizdik pen elemeushilikke aparady. Jinalystar bostandyghyn shekteu jәne mitingilerdi kýshpen basu narazylyq әleuetining jinaluyna әkeledi. Eger mitingshilerding talaptary turaly aitatyn bolsaq, onda basty mәselelerding biri oblystar men Respublikalyq manyzy bar qalalar әkimderining saylauy bolyp túr.  Qarjysy jeter-jetpes ózinen joghary  әkim esep beretin auyl әkimderining saylanuy jaghdaygha eleuli әser etpeydi.

«Shal ket» úrandaryn tek belgili bir adamgha ghana emes, sonymen birge jeke túlghagha tabynudy tudyratyn super-preziydenttik jýiege qarsylyq retinde týsindiru kerek. Parlamentting rólin kýsheytu jәne әdil saylau ótkizu birneshe (ondaghan) jyldan keyin dejavuden aulaq boludy talap etedi. Sonday-aq, basymdyqtardyng biri qúramdy janarta otyryp jәne kadrlardy dayarlau jýiesindegi ózgeristermen qúqyq qorghau organdaryn týbegeyli reformalau bolugha tiyis. Búl reformalarsyz narazylyq kónil-kýiin tómendetu jәne biylikke degen senimdi qamtamasyz etu mýmkin emes.

Qorytyndy

Elding bolashaghyn boljau óte qiyn jәne ony strategiyalyq josparlau qúraldaryn qoldana otyryp jasaugha tyrysudyng óz kemshilikteri bar. Barlyghy eskerilip, barlyq aspektiler qamtylmady. Biraq kóptegen elderding tarihy, sayasy rejimder jәne basqa da faktiler kórsetkendey, eger biyliktegi adamdar halyqqa esep berse jәne biznesti erkin damytu ýshin mýmkindikter bolsa, onda el túraqty damidy. Osy maqalada keltirilgen ssenariy matrisasy-búl bolashaqty boljaudan góri nәtiyjege jetu strategiyasy. Qazir Qazaqstan tarihynda sheshushi sәt keldi jәne kóp nәrse aldaghy ailarda jasalatyn әreketterge baylanysty.

Dayyndaghan Ayjan Temirhan

Abai.kz