AQSh ATA ZANYNYNG QABYLDANUY HAQYNDA JÁNE QAZAQSTANDAGhY SAYaSY REFORMA JAYLY SARALANGhAN OILAR

Preziydent Q.K.Toqaev aldaghy nauryz aiynda elimizdegi sayasy reformalar jayly óz baylamyn jariya etpek. Demek, qazaq eli jolayryqta túr. Eger elimizding bolashaghy ýshin dúrys sayasy tandau jasamasaq, «qantar qasireti» taghy qaytalanuy mýmkin. Sonyng kesirinen tuyndaytyn sayasy jәne qoghamdyq daghdarystyng bodauy memleket pen halqymyz ýshin tym qymbatqa týseri haq. Dúrys, týbegeyli sayasy reforma sol ýshin qajet. Osydan 235 jyl búryn AQSh halqy óz bolashaqtary ýshin dúrys tandau jasaghan bolatyn. Olardyng izdenisteri, demokratiya men bostandyq jolyndaghy janqiyarlyqpen jasaghan kýresteri bizge qúndy sabaq bolary sózsiz. Tómende olardyng memleket qúru men Ata zandy qabyldaudaghy keshirmelerine taldau jasap kórelik.

Álqissa, bizding jyl sanauymyzdyng 1787 jyly 25 mamyrynda әlemdegi eng qúdyretti elding Ata zanyn qabyldaugha arnalghan Filadelifiya mәjilisi óz júmysyn bastady. Mәjilis saltanatyn altynmen aptalyp, kýmispen kýptelgen sәndi saraylarda ótetin bizdegi Parlament otyrystarynyng aibynymen salystyru mýlde mýmkin emes. Ondaghy mәjilis zaly kórer kózge óte qorash, tóraghalar jayghasatyn biyik minbe degen atymen joq. Ýstel, oryndyqtar qalay bolsa solay qoyylghan, auyldyng qarapayym habaqhanasynan esh parqy joq edi. Al mәjilis delagattary da Amerika Qúrama Shtattarynyng taghdyryn sheshuge jinalghan salauatty sayasatshylardan góri habaqhanagha shәy ishuge nemese tanerteng birer tostaghan syra iship, bas jazugha jinalghan auyl adamdaryna kóbirek úqsaytyn. Shynynda da, olardyng basym kópshiligi auyldyq jerden saylanghan dalanyng erkin kókjaldary edi. Olar mәjilis otyrystarynda ózin óte erkin sezinetin. Otyrystargha qalasa qatysatyn, qalamasa shyghyp jýre beretin. Óz oilaryn eshkimning qabaghyna qaramay, býkpesiz, ashyq aitatyn. Tipti, bir-birining sózin tospay qyzyl kenirdek bolyp daulasyp jatatyn. Olardy tәrtipke shaqyrugha da eshkimning biyligi jýrmeytin. Delagattardyng sayasy kózqarasy, kәsibi, shyghu tegi, ekonomikalyq әl-auqaty, ósken ortasy da týrlishe bolatyn. Osy bir top dala taghylarynyng bostandyqqa eti ýirengeni sonsha, eger ishki-syrtqy jaghday mәjbýrlemegende, olargha memleket pen ýkimetting de eshbir qajeti joqtay kórinushi edi. Sol sebepti de olar búl aragha Qúdaydyng zorlyghymen amalsyz bas qosty. Ár shtattan saylanghan delegattar mәjilis bolatyn jerge biri erte, biri kesh jinalady. Tipti, mәjiliske ókil jiberuden bas tartqan shtattar men óz ókilderine jol qarajat tauyp bere almaghan shtattar da boldy. Osynday jaghdaylardyng kesirinen mәjilis belgilengen uaqyttan 11 kýn keyin bastaldy. Jәne sonyng ózinde nebary jeti shtattyng ókilderi ghana kelip ýlgergen bolatyn.

Osydan keyin múnsha qiyndyqpen qúryltay shaqyryp, zang qabyldaudyng qanday qajettiligi boldy eken degen zandy súraqtyng óz-ózinen tuyndaytyny sózsiz. Endi osyghan toqtalayyq. AQSh tarihyna kóz jibersek, osy bir alyp derjavanyng el bolu tarihy 1776 jyly 4 shildede jariyalanghan «Tәuelsizdik jarnamasynan» bastau alady. Al odan búryn she? Odan búryn soltýstik Amerika qúrlyghynda memleket emes, Úlybritaniya imperiyasynyng otarlary bolatyn. Imperiyanyng osy ónirdegi otar aimaqtary týrlishe kezenderde jәne týrlishe jaghdaylarda qalyptasty. Aghylshyn imperatorynyng búl aimaqtargha syrttay iyelik qúqyghy bolghanmen, is jýzinde olar ózderin-ózderi derbes basqardy. 1607 jyldan 1732 jylgha deyin múnday otar aimaqtardyng 16-sy qúryldy. Keyin ýsheui basqalargha qosyldy da 13 ortalyq aimaq bolyp qalyptasty. Olar soltýstikten ontýstikke qaray Niu-Hempshiyr, Masachusets, Rod-Aylend, Konektikut, Niu-York, Niu-Djersi, Pensilivaniya, Delaver, Meriylend, Virginiya, soltýstik jәne ontýstik Karolina, Djordjiya aimaqtary edi. Búl otar aimaqtar týrlishe joldarmen qalyptasty. Mysaly, Virginiya men Masachusets otar aimaqtarynyng negizin salushylar aiyryqsha qúqyqty kompaniyalar bolsa, Niu-Hempshiyr, Meriylend, ontýstik jәne soltýstik Korolina, Nu-Djersi, Pensilivaniya aimaqtary aghylshyn aqsýiekterine Koroli syigha tartqan jerlerden boy kóterdi. Al Rod-Aylend, Konnektikut otarlary Rodjer-Uilyams siyaqty erkin oily adamdardyng bastauymen aiyryqsha qúqyqty kompaniyalardan bólinip, shekaralyq ónirlerde jana eldi mekender salu arqyly, túrghyndardyng ózara kelisimimen avtonomiyaly aimaqtar qalyptastyrdy.

Týrlishe jaghdayda qalyptasqan otar aimaqtar óz aldyna týtin týtetip, óz kýnderin ózi kóretindikten, ómir sýru tәsili, basqaru jýiesi, qoghamdyq tәrtibi jәne damu dengeyi de bir-birinen ózgeshe bolatyn. Tәuelsizdik jolynda soghys tútanghangha deyin olar bir-birine qol ýshin bermeytin, ózara at izin salmaytyn tomagha túiyq jaghdayda ómir sýrdi. Olardyng basyn qosyp birtútas basqarudyng asa qymbatqa týsetindigin sezgen Britan ýkimeti de otar aimaqtardy biriktiruge qúlyqty bolghan joq. Múnday betimen ketken berekesiz aimaqtardyng basyn qosyp, bir memleket qúrudy qiyaldaudyng ózi qorqynysh edi. Tipti, olardy bir dastarqannyng basyna jinap, kenesuding ózi qiynnyng qiyameti bolatyn. Eger sol kezdegi Britan Parlamenti astamshylyq tanytyp, jana otarshyldyq jýie qalaptastyru ýshin 1774 jyly bes birdey shekten shyqqan zang jobasyn qabyldamaghanda, otar aimaqtar sol bayaghyday bir-birine at izin salmaghan kýide óz betimen ómir sýre berui de bek mýmkin edi.

Atalghan zang jobalarynda eger Britan mansaptylarynyng ýstinen shaghymdanghan otar aimaqtar túrghyndarynyng aryzy otar aimaqtardyng ózinde emes, tek Britan aimaghynda qaralady. Britan әskerleri otar aimaqtar túrghyndarynyng ýiine qalaghan uaqytynda basyp kire alady, Masachusetstyng óz-ózin basqaru qúqyghy joyylady. t.b.

Áriyne, múnday shekten shyghushylyqqa әste týzuge bolmaytyn edi. Tәuelsizdik pen bostandyqty óz ómirlerinen joghary qoyyp ýirengen adamdar ýshin múnday kemsitu men qorlaugha kónu ólimmen birdey bolatyn. Biraq, Britan koroli Georg III osynshama halyqtyng órkeniyetti Angliyadan ketip, adam ayaghy baspaghan qúlazyghan qu dalagha kelui erkin, tәuelsiz ómir sýru ýshin ekendigin týsingisi kelmedi. Ásirese, Masachusetsterdi óz-ózin basqaru qúqyghynan aiyru baryp túrghan sayasy kórsoqyrlyq bolatyn.

1620 jyly Angliyalyq Piligrimderding (diny reformashyldar) eng alghashqy bóligi Gollandiyanyng Leyden qalasynan «Meyflauer» kemesine otyryp, tenizde 66 kýn sapar shegedi. Olar kemede Piligrimder biylik qúrylys turaly qújat qabyldaydy. Ol bizge «Meyflyauerdegi kelsim» degen atpen belgili. Alghashqy topta  Masachusetstke qonys tepken osy bir qaysar jandar  nebary 102 adam ghana bolatyn. Sol jylghy qatal qystyng ózi olardyng 58-ining ómirin jalmady. Keler kóktemde «Meyflauer» kemesi osy aragha qayta oralghanda tiri qalghandardyng birde-bireuining órkeniyetti Angliyagha qaytqysy kelmey osy bir qúlazyghan qu dalada erkin ómir keshudi tandauy keme kapitanyn tan-tamasha qaldyrghan bolatyn. Býginde Amerikalyqtardyng «Meyflauer» kemesymen kelgenderdi Amerika ruhynyng bastauy sanap, maqtanysh etetindigi de sol sebepti bolsa kerek.

Astamshyl Korolidyng otar aimaqtardy tizege salyp, kýshpen kóndirmek bolghan qatygez sayasatynyng aqyry otar aimaqtar halqyn qarugha jýginip, óz qúqyq-mýddesin qanmen qorghaugha mәjbýr etti. Áriyne, olar birden qan tógiske asyqqan joq. Mәseleni beybit jolmen týsinistik pen kelisim arqyly sheshuding barlyq mýmkindikterin qarastyrdy. 1774 jyly 5 qyrkýiekte Filyadelifiyada shaqyrylghan túnghysh qúrlyqtyq kongresste «Qúqyqtyq deklarasiya» qabyldap, korolidan adam tózgisiz zang aktilerining kýshin joyyp, beybit kelisimge keludi talap etti. Amerikandyq tókerisshi Djozeforren Aghylshyn dosyna jazghan hatynda: «Talasty beybit jolmen sheshuge әli de kesh emes. Biraq, men mynaghan kәmil senemin. Eger .......... bizding elge Parlamentting songhy aktilerin jýzege asyru ýshin әsker keletin bolsa, Britandyqtargha býkil Amerikadan ketuge tura keledi», - dep eskertken bolatyn. Ókinishke qaray, halyqqa birinshi bolyp qaru kezengen de Korolidyng ózi boldy.  Búghan jauap retinde otar aimaqtar da qarugha qarumen jauap berdi. 1775 jyly 10 mamyrda Filyadelifiya da qúrlyqtyq armiya jasaqtalyp, oghan polkovnik Djordj Vashington bas qolbasshy bolyp taghayyndaldy. Tolarsaqtan qan keshken qatygez soghys segiz jylgha sozylyp, otar aimaqtardyng jenisimen ayaqtaldy.

Tәuelsizdik jolyndaghy soghys ólse topyraq salyspaytyn oqshaulanghan otar aimaqtardyng basyn biriktirip qana qoyghan joq. Ekinshi shaqyrylymdaghy qúrlyqtyq kongress soghys qimyldaryn úiymdastyrumen birge Amerika Qúrama Shtatynyng memleket retinde qalyptasuynyng irgetasyna ainalghan asa manyzdy qújattar qabyldady. «Tәuelsizdik deklarasiyasy» otar aimaqtardy tәuelsizdik pen erkindik jolyna baghyttasa, «Konferensiya baptary» derbes otar aimaqtardyng bir tudyng astyna jinaluyna negiz qalady. Biraq, tarihy manyzdy qújattardy qabyldau, otarshyldargha qarsy soghystyng jenisi men tәuelsizdik Amerikalyqtardyng barlyq mәselesin sheship tastaghan joq edi. 1783 jyly 3 qyrkýiekte, «Parij beybitshilik shartyna» qol qoyylghan son, barlyq isti tyndyrghanday bolghan dala kókjaldary qarularyn qap týbine salyp, jenis jyryn aityp, ýilerine qaytqan bolatyn. Tipti, olardyng nebary bastauyshtyq sauaty bar bas qolbasshy Djordj Vashigton da әskery biyligimen qosa, býkil armiyany Qúrama Shtat Parlamentine tapsyryp óz qorjasynda fermerlik júmysqa den qoyghan bolatyn. Dese de, tәuelsiz elding irgesin bekitu ýshin memleket qúruda mýlde tәjiriybesiz Amerikalyqtargha әli de biraz ter tógu kerek eken. Múny olar aragha tórt jyl salyp bir-aq týsindi. Osy tórt jylda «Tәuelsizdik deklarasiyada» aitylghan arman-múrattargha 1781 jylghy soghys jýrip jatqanda bir qoynauy ishinde qabyldanghan «Konferensiya baptarynda» belgilengen erejelermen qol jetkizuding mýmkin bolmaytyndyghyn qoghamnyng sanaly bóligi aiqyn týsindi. Tәuelsizdikten songhy tórt jylda qordalanghan mәseleler shynynda shash etekten edi. Jalpylama memleket Amerika Qúrama Shtaty dep atalghanymen, onda memleket basshysy, Ýkimet jetekshisi degen atymen bolghan joq. Ortalyq ýkimetke tiyesili syrtqa soghys jariyalau, syrtqy sayasatpen ainalysu, sauda-sattyqty retteu, tәrtipterdi belgileu, salyq jinau, aqsha shygharu osynyng bәri bir palataly parlamentting qúzyryna jýkteldi. Al zang shygharushy jәne atqarushy biylikti óz qolyna alghan Parlamentting biyligi de mardymsyz edi. Mysaly, teniz armiyasyn jasaqtap, әsker qataryna shaqyru, shtattar arasyndaghy dau-damaygha tórelik aitu ýshin  shtattardyng keminde ýshten ekisining maqúldauyn alu kerek bolatyn. Búl óz kezeginde syrtqy jaular men ishki býlinshilikterge qarsy túrugha da dәrmensizdik etetini aidan anyq edi. Jaghagha jarmasqan san súraqtar onsyz da basy birikpeytin berekesiz shtattardy býlinshiliktin, azamat soghysynyn, ýkimetsizdikting qúighanyna batyryp, shanyraghyn ortasyna týsiruge shaq qalghan bolatyn.

Osy jolghy tarihy basqosudyng qansha qiyn bolghanyna qaramastan, keneske jinalghan delegattardyng edәuir bóligi bilimdi de tәjriybeli kórnekti memleketshil túlghalar edi. Olar ózara pikir aluandyghyna qaramastan AQSh taghdyryn daghdarystan shygharu ýshin quatty ortalyqtanghan biylik jýiesin qúru arqyly 13 jartylay tәuelsiz shtattar biyligi men ortalyq biylikting ózara qatynasyn ýilesimdi sheshu kerek ekendigin birden týsindi.

«Kýltóbening basynda kýnde kenes» degendey, Filadelifiyanyng aptap ystyghynda býkil jaz boyy júmys istegen kenes mýsheleri týrli jobalardy 569 ret ekshep-taldap, dauysqa salu arqyly tútas adamzatqa ýlgi bolghan AQSh Ata zanyn ómirge әkeldi. Endi osy 569 ret aitys-tartysqa negiz bolghan ózekti mәselelerge taldau jasap kórelik.

Aytys-tartysqa birinshi kezekte sebepshi bolghan Parlamenttegi halyq sany týrlishe shtattardyn, yaghni, ýlken jәne kishi shtattar mýddesining әdiletti sheshilui boldy. Osy negizde qos palataly parlament jýiesi taldap alynyp, tómengi palata Ókilder Palatasy shtattardyng halyq sanyna baylanysty, al joghary palata Senatta әrbir shtattan ókilder sanyn birdey saylau úsynyldy. Ekinshi kezekte atqarushy biylikting ókilettiligi jәne ony saylau mәselesi túrdy. Atqarushy biylikke ókilettikter beru jәne ony tejeu mәselesi memleketting irgesin qalaushylar ýshin eng ózekti de qiyn mәselege ainaldy. Búl jerde myna bir úghymnyng basyn asha ketu kerek. 1787 jylghy Filadelifiya mәjilisinen búryn Amerikada preziydent degen bolghan emes. Álemde de onday memlekettik lauazym joq bolatyn. Onyng әuelgi latyn tilindegi maghynasy da «basqarushy, jetekshi» degendey ghana. Ol eshqashan patsha emes, tek Qúrama Shtattardyng biylik jýiesindegi atqarushy biylikting jetekshisi ghana. Bizding qazaqy úghymgha salsaq, ol otbasyndaghy ata-enening qolyndaghy kelin siyaqty. Kelin bosaghany attaghan song osy ýiding dastarqan mәzirin óz qolyna alyp, as-suyn dayyndaumen ainalysady ghoy. Sonda ata-ene bolghan adam osy ýiding tiske basar jyly-júmsaghy saqtalatyn kebejening kiltin bererde kelinge syn kózben qarauy әbden zandy qúbylys. Sebebi, kelin tekti  jerding qyzy bolyp, ata-enesine jatyp jastyq, iyilip tósek bolsa, otbasynyng sharuasyn dóngeletip әketetin, berekeli, qayyrymdy jan bolyp kezikse núr ýstine núr. Al shyqqan jeri teksiz, syrty jyltyraq, ishinde it ólip jatatyn, ayar, bezbýirek, qayyrymsyz jәne minezi shaypau bireu bolsa, onyng ýstine otbasyndaghy ata-enesinen tartyp momyn, anqau, keshirimdi jandar bolsa, kórgensiz kelin ata-enesin ayaghymen kórsetip, otbasy mýshelerin óz bilgeninshe biylep týstep, jaqtyrmaghandaryn shómishten qaghyp, jyly-júmsaqty úrdap-jyrdap tórkinine tasyp, jat pen jaqyndy paryqtamay, orynsyz sauyq-sayran qúryp, mal shashyp eng sonynda barghan jerin taqyrgha otyrghyzyp, otbasyn oirandap tynuy da mýmkin. Bizding anqau, momyn qazaq ta 1995 jyly kebejening kiltin bir otbasygha senip tapsyramyn dep, eng sonynda bir memleketting oirany shygha jazdaghan joq pa?! Shynynda, kenes mýshelerining alandauyna negiz bolarlyq ishki-syrtqy jaghdaylar jetip artylatyn. Keneste delegattar óz elining bolashaghy ýshin asqan jauapkershilikpen býkpesiz, erkin, talas-tartystar negizinde júmys istegenimen, tútas Qúrama Shtattar jaghdayynda demokratiya әli de balang kýide edi. Eng bastysy halyq qaranghy jaghdayda bolatyn. Ol kezde әlemde diktatorlyq dara biylik jýiesi Ýkim sýrip túrghanda, olar ózi saylaghan atqarushy biylik iyesin han-patshagha balap (marqúm Roza Baghylanova apamyzdyng N.Nazarbaevty «aq patsham» dep auzynan tastamaytyny siyaqty), qoldan diktator jasap aluy әbden mýmkin edi. Kenes mýshelerining ishindegi eng jasy ýlken, úly ghúlama Bendjamin Franklin de: «Birinshi tizgin ústar adamnyng minsiz jan bolaryna shýbәm joq. Qalghanyn bir qúday bilsin», - dep kenes mýshelerin búl mәselede asa yjdaghatty bolugha shaqyrghan bolatyn. Sonda Franklin menzegen minsiz adam Vashington ekendigin kenes mýsheleri ishtey maqúldap, birde-biri qarsylyq bildirgen joq. Ol kezde kenes mýsheleri onyng jeke basyndaghy asyl qasiyetterine ghana senip qalghan joq. Ekinshi bir qyrynan onyng óz kindiginen taraghan úrpaghynyng joqtyghy da memleketti ózimen birge otbasynyng biylep-tósteuine mýmkindik bermeydi dep sendi. Biraq, adamnyng bәri Vashingtonday minsiz, úrpaqsyz bolmauy mýmkin ghoy. Eger aghat basyp, býkil biylikti saylanbaly diktatordyng qolyna berip jiberse, odan halyq óz biyligin qaytaryp alu ýshin taghy bir tónkeriske, tipti, qan tóguge baruy әbden mýmkin. Keshe ghana ótken «qantar qasireti» osynyng dәleli. Qúrama Shtattar halqy onsyz da dara biyleushi Aghylshyn Koroliine qarsy segiz jyl qan keship bostandyqqa jetti ghoy. Qogham endigәri óz taghdyrymen tәjiriybe jasaugha kelispeydi. Sondyqtan da mәseleni týbirinen sheship alu kerek. Qúrama Shtattar halqynyng dana perzentteri osy mәseleni aiqyn týsindi jәne asqan jauapkershilikpen kóregendik tanyta bildi. Áriyne, ol ýshin  búryn eshkim preziydent saylap kórmegendikten, dayyn túrghan tәjiriybe de joq edi. Sondyqtan olar týrlishe jobalar úsynyp, aluan týrli kýdik-kýmәndaryn qarsha boratyp jatty.  Eng aldymen әkimshilik basqarushy, yaghny preziydent bir adam bolama, joq birneshe adam bolyp kenesip basqarama degen mәsele qaraldy. Kenese kele, «Molda kóp bolsa, qoy aram óledi» degendey,  bir adam basqarghany jón degen toqtamgha kelgen son, ol qansha jylgha, qansha kezekke saylana alady degen mәsele kóp talas tudyrdy. Bireuler 7 jylgha bir mәrte saylayyq dese, bireuler 11 jylgha saylayyq dedi. Al 15 jylgha bir mәrte saylayyq deushiler tabylghanda delegattardyng kóbi óre týregeldi. Massachusetsten saylanghan delegat Rufus King tipti, ashudan jarylarday bolyp: «Odansha jiyrma jylgha biraq saylayyq. 15 jyl degende bir diktator biylik qúratyn mezgilding jarymy ghoy. Aqyry biz úzaq merzimge diktator saylaugha jinalghan bolsaq», - dep 15 jyldyng adam týzgisiz úzaq merzim ekendigin aityp, búl úsynysty qatty syngha aldy. Oilap kórsek, olardyki de kýpirshildik eken. Basqa týsken song kónesing ghoy. Bizding qazaq otyz jylgha sozylghan bir adamnyng dara biyligine de kóndi emes pe?! Kuba, soltýstik Koreya halyqtary odan da úzaq merzimge kónuge mәjbýr bolyp otyr. Áriyne, preziydentting biylik qúru uaqytyn layyqty merzimge shekteuding manyzdylyghyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Mәsele ol qalay saylanady jәne onyng biyligin qalay tejeuge bolady? Biylikting ýsh bútaghynyng ózara qatynasyn qalay retteu kerek? Mine osy mәseleler bәrinen manyzdy edi. Sondyqtan biylik tarmaqtarynyng qansha merzimge saylanatyndyghyn uaqytsha qoya túryp, sózdi qalay saylau jýrgizu kerek degen mәselege búrdy. Senat pen Ókilder Palatasynyng qalay saylanatyndyghy pәlendey talas tudyrghan joq. Al atqarushy biylik pen sot jýiesin qalay jasaqtau kerek degen mәselege kelgende talas-tartys shyrqau shegine jetti. Eng birinshi kezekte preziydent parlament saylasyn jәne ol bir kezekten artyq saylanbasyn degen úsynys ýstem oryngha shyqty. Búl úsynysqa AQSh Konstitutsiyasynyn  әkesi atanghan Virginiyalyq Djeyms Medison, Pensilivaniyaldyq Djeyms Uilson qatarly asa bedeldi delegattar ýzildi-kesildi qarsylyq tanytty. Olardyng uәji boyynsha eger preziydentti parlament saylasa, onda ol parlamentting qol balasyna ainalyp, onsyz attap basa almaytyn bolady. Eger preziydent olardyng aitqanyna kónip, aidaghanyna jýrmese, olar oghan: «Sen qalay preziydent bolghanyndy úmytyp qalma, biz seni qalay taqqa otyrghyzsaq, solay ketirip tynamyz»,  - dep qorqytyp-ýrkitui әbden mýmkin  dep shyr-pyr bolghan edi.

Ózining tәuelsiz el bolghan tarihynda birde-bir ret әdil saylau ótip kórmegen bizding elding tәjiriybesin eske alghanda, olardyng uәjimen kelispeu mýmkin emes siyaqty. Bir kezderi ortalyq saylau komissiyasyn basqarghan Zaghipa Baliyeva hanymnyng mәjilismenderge: «Qalay deputat bolghandaryndy úmytyp qalmandar», - dep aibar sheguining sebebi de osynda jatsa kerek.

17 shildedegi otyrysta sóilegen sózinde Djeyms Uilson: «Zang shygharushy, atqarushy jәne sot biyligi syndy biylikting ýsh bútaghyn bir-birinen ajyratu azamattar qúqyghyn qorghaudyng eng negizgi talaby. Al búl ýsh tarmaqtyng ózara tәuelsiz boluy, olardyng shyn mәninde bir-birinen ajyratylghandyghynyng kepili», - dep biylik tarmaqtarynyng bir-birine tәueldi boluyna jol ashatyn әrqanday sheshimning apatty jaghdaygha úryndyratynyna asa kóregendikpen dóp basyp boljady.

Osydan 235 jyl búrynghy AQSh tarihymen tereng tanysqan sayyn әrbir Amerikalyqtar ýshin, tipti tútas adamzat ýshin tendesiz manyzy bar qúndylyqtar jolynda kýresken sol bir shoghyr úly túlghalardyng jan qiyarlyq erligine sýisine otyryp, ózimning tughan elim turaly oilamau mýmkin emes. Qazaq qoghamynyng býgingi qasireti de Djeyms Uilson aitqan biylikting ýsh bútaghynyng bir-birinen tәueldiliginde, tipti, onyng bir adamgha tәueldiliginde jatqandyghyn tәuelsiz Qazaqstannyng ótken tarihy eshbir shýbәsiz dәleldep berdi.   Alda bolatyn konstitusiyalyq reformada biz osy mәselege әste beyjay qaramaugha tiyispiz. Eger ýsh biylikting ózara qatynasynda qoldanystaghy konstitusiyanyng normalary ózgermese, onda «bayaghy jartas – sol jartas» kýiinde qalady dey beriniz.

Endi preziydentti kim saylaydy degen mәselege qaytyp oralayyq. Preziydentti saylau tәsiline baylanysty 8 týrli úsynys aityldy. Búl úsynystardyng barlyghy qoryta kelgende qolynda biyligi barlardan qalay saqtanamyz degen mәselege sayatyn. Baylyq men biylik - adamdy arbaytyn jәne joldan taydyratyn eng әzәzil nәrse. Dindarlar shaytannyng ózi osy ekeuine kóbirek ýiirsek bolatyndyghyn aitady. Sol sebepti, qolynda biyligi barlardan saqtanu úry-qarydan saqtanudan әldeqayda qiyn. Diktatorlardyng kóbi halqyn tonaytyn úrylargha op-onay ainalyp ketetinining dәleli osy. Delegattar qolynda biyligi bar Parlamentting preziydentti saylauyna qarsy boluynyng sebebi de osynda bolatyn. Eger atqarushy biylik pen zang shygharushy biylik ózara auyz jalasyp ketse, múnyng aqyry jaqsylyqqa aparmaytyn edi. Olar kenese kele, jalpy halyq saylau kerek degen sheshimge toqtady. Biraq, BAQ nashar damyghan sol dәuirde halyqtyng talghamyna da kýmәnmen qaraugha tura keletin edi. Sol sebepti olar halyqtan saylanghan saylaushylar saylasyn degen sheshimmen búl mәselege de nýkte qoydy.

Áriyne, preziydent saylauy әkimshilik mansaptyng bir bóligi ghana edi. Al tútas saylanbaly biylik jýiesine qanday ókilettikter beremiz jәne onyng biyligin qalay tejeymiz degen mәsele eng ýlken bas auyru boldy. Múnda, preziydentting biyligin tejep qana qalmay, parlamentting biyligin de tejeu mәselesi erekshe manyzdy edi. 16 mausym kýni sóilegen sózinde soltýstik Korolinalyq delegat Uiliyamson: «Adamzat qoghamynda dara biylikting payda boluy týrlishe jaghdayda qalyptasty. Keybirinde әkimshilik dara biylik, keybirinde әskery dara biylik, keyde Parlamenttik dara biylik jýiesi ýkim sýrdi. Teoriyalyq jәne praktikalyq túrghydan alghanda eger zang shygharushy biylikke shekteu qoyylmasa, azamattardyng bostandyghy men qúqyghy sózsiz ayaqqa taptalady. Memlekette túraqtylyq bolmaydy. Al zang shygharushy biylikti tejeude deputattardyng ar-újdanyna ghana senim artu jetkiliksiz. Sol sebepti, Parlamentti óz ishinen birin-biri baqylaytyn tәuelsiz eki qúrylymgha jikteu kerek», - dep qos palataly Parlamentting tiyimdi jýie ekendigin dәleldeuge tyrysty. Biraq, qauym palatasy jibergen qatelikterdi Senat týzeydi degenge de kýmәnmen qaraytyndar tabyldy. Sebebi, senatorlar da et pen sýiekten jaratylghan pende. Uaqyt úzara kele olardy da bireu jemtikke dәndetip, qolyna ýiretip aluy mýmkin ghoy. Búdan saqtanudyng tәsili de tabyldy. Ol Senattyng qúramyn janghyrtyp otyru. Demek, әr eki jyl sayyn Senattyng ýshten bir senatory janadan saylanyp otyrady. Osymen Parlamentke qatysty mәselege nýkte qoyyldy ma? Joq!  21 shilde de sóilegen sózinde Medison qos palataly Parlamentting sýzgisinen ótken zandar timsiz tipti, ziyandy bolyp shyqsa  qalay bolady degen kýmәnin ortagha saldy. Ras, parlament qabyldaghan zandargha da bireu kýmәn keltirip, ony teristeuge qúqyly bolu kerek qoy. Al múnday ókilettik kimde bolu kerek? Delegattardyng kópshilik bóligi múnday ókilettikti preziydentke beru kerek degen úsynysty qoldady. Al Franklin qatarly bir bólimderi preziydentting múnday ókilettigi artyq dep sanady. Sonynda Virgeniyalyqdelegat George Mason qatarlylar: «Búl shara preziydent pen parlament arasynda tiyimdi әriptestikke jol ashady. Parlament qabyldaghan zandargha kelse kelmes veto qon preziydentke de abyroy әpermeydi jәne basy artyq dau satyp alumen birdey. Sol sebepti, erekshe bir kelispestik bolmasa preziydent veto qoiy qúqyghyn paydalanbaydy. Búl shara tek saqtyq ýshin ghana qajet bolady», - degen pikirin aityp atalghan prinsipti konstitutsiya baptaryna kirgizdi. Biraq, ómir shyndyghy onday qarapayym emes eken. Qúrama Shtattar tarihynda biylik jýrgizgen preziydentterding osy ókilettikterdi paydalanuy týrlishe boldy. Vashington bir-aq ret paydalandy.  Yadams pen Djeferson bir ret te paydalanghan joq. Medison men Linkolin 7  retten paydalandy. Al Franklin Rozvelt 635 ret paydalanypty. Qalay desek te konstitusiyagha osynday baptyng engizilui sóz joq kóregendik bolatyn. Búl bap kýni býginge deyin AQSh preziydenti men parlamentining ózara yrghasyp mәmilege keluindegi taban tirer tiyanaghyna ainalyp keledi.

Al preziydent pen parlament bas aurudan qashyp elding týbirli mýddesin qúrbandyqqa shalatyn konstitutsiyagha  qayshy  zandar qabyldasa ne isteu kerek? Sebebi, preziydent veto qoyghan zang jobasyna Senat pen Qauym Palatasy jeke-jeke deputattardyng ýshten eki bóligining qoldap dauys beruimen preziydentting vetosyn ensere alady. Delagattar kóp talas-tartystan song múnday jaghdayda qoldanysqa engen zannyng konstitutsiyagha sәikestiligi jónindegi songhy tórelikti sot biyligi aituy kerek dep sheshti. Áriyne, sot biyligi zannyng qalay qabyldanuyna yqpal ete almaydy. Tek zang naqty ómirde qoldanysqa engen kezde ghana qaysy zang baptarynyng konstitusiyagha sәikes emestigi jóninde sheshim qabyldap, atalghan bapty qoldanystaghy zannan aldyryp tastaugha qúqyly.

Osy jerde mynaday bir oy keledi. Bizde «Túnghysh Preziydent» turaly dep atalatyn 2000 jyly qabyldanghan zang bar. Onda túnghysh preziydent N.Nazarbaev pen onyng otbasy mýshelerine berilgen joydaqsyz artyqshylyqtar әlemning birde-bir elinde joq. Jәne ol QR Konstitusiyasyna qayshy ekendigi de kózge úryp túr. Biraq, oghan tórelik aityp teristeytin sot biyligi bizde joq. Sol sebepti otbasy mýsheleri otyz jylgha juyq oiyna kelgenin istep keldi. Onyng sony «qantar qasiretine» úlasty.

Ádilet pen zang saltanat qúrghan Qúrama Shtattar elinde bir-birinen tәuelsiz jәne bir-birine shynjyrsha matalghan biylikting ýsh bútaghy mine osylay qalyptasty. Eng aldymen zannyng ómirge keluinde qos palataly Parlamentting derbes qúzyreti bolghanymen, ol әkimshilik jәne sot biyligining baqylauynda bolady. Preziydent zang jobasyn dúrys dep tappasa, oghan veto qoya alady. Al ómirge joldama alghan zang baptary konstitusiyagha qayshy ekendigi dәleldense, aryz-shaghymdardy qaraghan kezde sot óz ókimimen konstitusiyagha qayshy zang baptarynyng kýshin joya alady. Demek, Parlament ózining ýshten eki dauysynyng qoldauymen preziydentting vetosyn enserip qabyldatqan zandar konstitusiyagha sәikes bolmaghan jaghdayda bәri bir sottyng tóreliginen attap óte almaydy. Mine osylay zalaldy zang baptarynyng ómirge keluine ýsh birdey berik qamalmen tosqauyl qoyylghan.

Biylik qúrylymdarynyng ózara baylanysynda zang shygharushy, әkimshilik jәne sot biyligining bir-birine shynjyrsha matalghan ara qatynasy erekshe manyz alady. Sebebi, Parlament zandardy qabyldaghanymen ony atqarugha jәne týsindiruge qúzyreti joq. Preziydent zang ayasynda biylik qúrghanymen zandy ózgertuge jәne ózine ynghayly zandardy qalaghanynsha qabyldatyp alugha biyligi jýrmeydi. Oghan týsinik beruge de qúqyghy joq. Al sot biyligi zandargha týsinik beruge jәne naqty isterdi qaraghan kezde ghana zangha sәikes óz tóreligin aitugha qúzyretti. Ol zannyng qabyldanuyna jәne atqaryluyna biylik aita almaydy. Qorytyp aitqanda, zandylyqtyng búzylghandyghyna baylanysty bireu aryzdanbasa ol eshteme de istey almaydy. Aryzdanghan kýnning ózinde de ata zannan attap ketuge qaqysy joq.

Deputat, preziydent jәne sudiyanyng ózara qatynasy da bir-birine shynjyrsha matalghan. Preziydent zandargha veto qoya alady. Sudiya onyng konstitusiyagha sәikestigi jóninde tórelik aitady. Parlament preziydentke senimsizdik bildire alady. Sudiyanyng taghayyndaluyna senatorlar kelisim beredi. Sol sebepti, deputattar preziydent pen sudiyadan qoryqpaydy. Sudiyanyng kandidaturasyn preziydent úsynghanymen, ony bekitetin senatorlar bolghandyqtan sudiya preziydentting aldynda qaryzdar bolyp qalmaydy. Preziydenttik biylik te sonshalyqty qorqynyshty emes. Sebebi, oghan Parlament senimsizdik bildire alady. Múnda preziydentke senimsizdik bildiru tek qauym palatasynyng qúzyrynda. Al isti qaraudy senat jýrgizedi. Al iske tórelik etudi elding eng joghary sotynyng bas sudiyasy jýrgizedi. Qarap otyrsanyz senimsizdik bildirgender isti qaray almaydy. Isti qaraghandar tórelik aita almaydy. Senatorlardyng ýshten eki bóligi kelisim bermese sudiya aiyp tagha almaydy. Demek, preziydent shyn mәninde qylmysy basynan asqan bireu bolmasa osynshama senator odan teris ainala qoymaytyn shyghar. Ádiletti saylau arqyly el júrt qalaghan deputattar men ghúmyr boyy mansapta otyratyn sudiyalar da preziydentke «lәppay taqsyr» dey qoymaydy. Sebebi, preziydentting bir retki biylik qúratyn merzimi tórt-aq jyl. Osy mezgilde ol birde-bir sudiyanyng kandidaturasyn úsynatyn orayy bolmauy da mýmkin.

Mine osylay deputat pen deputat, deputat pen mansapty, mansapty men sudiya bir-birinen tәuelsiz, qyzmettik ara jigi aiqyn aiyrylghan, olardyng ózara auyz jalasyp, sybaylas jemqorlyqqa baruynyng kesirinen belgili bir toptardyng memlekettik biylikti iyemdenip alyp, eldi qalaghanynsha biylep-tóstep, halyq mýddesin qanjyghasyna baylap jýruine jol bermeytin biregey konstitutsiyalyq jýie qalyptasty. Áriyne, býgingi jýie sol kezdegi konstitusiyanyng negizinde birtindep kemeldendi. 1789 jyldyng 4 nauryzynda AQSh konstitusiyasy tútas Qúrama Shtat aumaghynda resmy qoldanysqa engennen tartyp býginge deyin 27 ret tolyqtyru engizildi. Biraq әuelgi núsqasynyng bir әripi de ózgeriske týsken joq. Endi salystyryp kóreyik. QR Konstitusiyasyna, yaghni, túnghysh preziydent N.Nazarbaevtyng qalauymen 1995 jyly referndum arqyly qabyldanghan qoldanystaghy konstitusiyagha engizilgen ózgeristerding sanynan janylasyn. AQSh túnghysh preziydenti Djordj Vashington biyligi kezinde Parlament tarapynan engizilgen myna eki tolyqtyrudy astyn syzyp atap ótu lazym. Múnyng birinshisi, azamattardyng qúqyghyna baylanysty diny senim bostandyghy, sóz jәne baspasóz bostandyghy, beybit jinalystar, mitingiler men demonstrasiyalar jәne sheruler ótkizu qúqyghyna zanmen shekteu qongha tyiym salynatyndyghy jónindegi bap. «Zanmen shekteu qongha tyiym salynady» degen qaghidagha zer salsaq, biyleushilerding kóbi azamattardyng óz arman-tilegin bildiretin osy bir qasiyetti, eshqashan qol súghugha bolmaytyn bostandyghy men qúqyghyn «zanmen tyiym salu» arqyly tejep otyrady. Demek, biyleushilerdin  azamattardyng osy bir eng negizgi bostandyghy men qúqyghyna  qol súqtyrmau ýshin sóz joq «Zanmen shekteu qongha tyiym salu kerek». Áriyne, adam tuada ten, adamdardyng bәri ómir sýruge, bostandyqqa jәne baqytqa qol jetkizuge qúqyly delingenimen, oghan jetuding joly da onaygha týsken joq. Mysalgha, әielderding qúqyghy, qara nәsildilerding qúqyghy, indiyandardyng qúqyghy jәne basqada zanda kórsetilgen kóptegen qúqyqtargha Qúrama Shtat halqy ghasyrlar boyy kóresu arqyly qol jetkizdi.

Al ekinshisi, bir adamnyng preziydent mansabyna eki retten artyq otyruyna tyiym salatyn baptyng engizilui. Múnyng manyzy óz-ózinen týsinikti. Eger bir adamnyng biyligine shekteu qoyylmaytyn bolsa, halqynyng sheksiz alghys-qúrmetine bólengen Vashingtonnyng ózi birte-birte Gitler, Sadam nemese Nazarbaev bolyp shyqpasyna kim kepil?! Esterinizde bolsa, Gitler de Vashington siyaqty saylanu jolymen biylikke kelgen jәne onyng da óz kindiginen taraghan úl-qyzdary bolghan joq.  Biylikke degen qúshtarlyq onyng tughan halqyn ghana emes, tútas adamzatty qangha bóktirdi. Ondaghan jyldar búryn Arab elderinde oryn alghan qan tógis pen keshegi ghana elimizde oryn alghan «qasiretti qantar» kezinde oryn alghan oqighalardyng qaynar kózi de bir adamnyng biylikke kenedey jabysyp, sarjambas bolghansha otyruynda jatqany sózsiz.

Sol kezdegi eng basty qaghida Franklin qatarly ghúlamalar qayta-qayta aitudan jalyqpaytyn «mansaptydan saqtanu úrydan saqtanudan da qiyn, biylikten saqtanu órtten saqtanudan da qorqynyshty, tejemsiz biylik tasqyn sudan da qauipti» degen ústanymdar bolatyn. Sol sebepti, konstitusiyalyq qúrylym kýrdelirek, әureshiligi kóbirek, júmys ónimdiligi bayauyraq boluy mýmkin. Biraq, eshqashan da barlyq biylikti bir adamnyng qolyna senip tapsyrugha, onyng ainalasyna óz jemtiktesterin jinap, oiyna kelgenin isteuine jol beruge әste bolmaydy.

1787 jylghy AQSh konstitusiyasyn qabyldaugha arnalghan Filadelifiya qúryltayynyng tym úzaq uaqytqa sozylghandyghynyng syry osynda jatsa kerek.

Raqym Ayypúly 

Abai.kz