Qazaq mektebin bitirgen qazaq balalary men orys mektebin bitirgen qazaq balalarynyng aiyrmashylyghy bar ma? Orys mektepterining bilim beru dengeyi joghary degendey pikirlerdi jii estimiz. Meyili, solay-aq bolsyn! Qazaq mektebining qazaq balasy ýshin artyqshylyghy kóp. Eng bastysy olar naghyz taza qazaq bolyp shyghady. Qazaq tarihy men mәdeniyetin, salt-sanasyn, әdebiyeti men ónerin olar boyyna sinirip ósedi. Búl - bilim emes pe?! Al orys mektebinde oqyghan qazaq balalary qazaq tilinde sóiley bilgenimen últtyq salt-sanany, qazaq qúndylyqtaryn bilui qazaq mektebinde oqyghandardan kemshin boluy aitpasaq ta týsinikti. Tipti olardyng minez-qúlqy, mentaliyteti de ózgeshe bolady. Bala qaysy mektepte oqysa sol últtyng ókiline tәn dini men dilin sanasyna siniredi.

Qazaq mektebin bitirgen qazaq balalary men orys mektebin bitirgen qazaq balalarynyng aiyrmashylyghy bar ma? Orys mektepterining bilim beru dengeyi joghary degendey pikirlerdi jii estimiz. Meyili, solay-aq bolsyn! Qazaq mektebining qazaq balasy ýshin artyqshylyghy kóp. Eng bastysy olar naghyz taza qazaq bolyp shyghady. Qazaq tarihy men mәdeniyetin, salt-sanasyn, әdebiyeti men ónerin olar boyyna sinirip ósedi. Búl - bilim emes pe?! Al orys mektebinde oqyghan qazaq balalary qazaq tilinde sóiley bilgenimen últtyq salt-sanany, qazaq qúndylyqtaryn bilui qazaq mektebinde oqyghandardan kemshin boluy aitpasaq ta týsinikti. Tipti olardyng minez-qúlqy, mentaliyteti de ózgeshe bolady. Bala qaysy mektepte oqysa sol últtyng ókiline tәn dini men dilin sanasyna siniredi.

Solay bolsa da qazaqtar arasynda balalaryn orys mektebinde oqytatyndar azayar emes. Olar balasy orys mektebinde oqysa jaqsy bilim alyp ghalym ne bastyq bolyp shyghady dep oilaydy. Múnysy zor qatelik ekenin sezine qoymaydy. Qazaqstan jaghdayynda alghy kezde de de orys tili ýstem bolyp qala beredi dep týsinedi. Uaqyt ótken sayyn qazaqtyng sany artyp, bolashaqta tili ýstem bolatynyna oy jibermey  balalaryn orys mektebine berip keyin ókinip jýrgen qazaq qanshama! Solay bolsa da múndaylar azayar emes. Mәselen, Almaty qalasyndaghy «Qúlager» shaghynaudanynda 1500 oqushygha arnalghan mektep-gimnaziya bar. Onyng ghimaraty qazirgi zaman talabyna say etip janadan salynghan. Múnda oqushylardyng bilim aluyna, sportpen shúghyldanuyna barlyq jaghday jasalghan. Ata-analar tarapynan da búl gimnaziya maqtaugha iligip jýr. Múnda jalpy bilim beretin orta mektepterge qaraghanda bilim auqymy ken, dengey joghary. Alayda, osy «Qúlager» shaghynaudanynda túratyn bir top bala osy  mektep-gimnaziyany mensinbey, jalghan nasihatta ilanyp, qala ortalyghyna avtobuspen qatynap, orys mektebinde oqyp jýr. Juyqta osynday balalardy oqugha avtobus­pen bara jatqanynda jolyqtyryp, әngimege tartqan bolatynmyn. Sonda olardyng bәri orys mektebinde bilim aludyng dengeyi joghary degenge ilanyp jýrgenin әngimeley bastady. Olardyng kóbi qazaqshagha shorqaq eken. «Qayda túrasyndar?» dep oryssha súrap edim, «Qúlager» shaghynaudanynda túratynyn aitty. «Qúlager degen ne?» dep súrap edim, 7-8 synypta oqityn olar birine-biri qarap «pisateli ily poet» dep edi, әngimemizge qúlaq týrip túrghan qazaq mektebining bir oqushysy «Qúlager» degen at emes pe?!» dep myrs etip kýlip jiberdi. Búlardyng jauaptaryna qarap orys mektebining últtyq baghytta bilim beru auqymy qanday ekenin de aitpay-aq angharugha bolady. Tek búl balalar ghana emes, telearnalardan beriletin oryssha habarlarda qazaqtyng ana tilin bilmeytin qyz-jigitterin qazaqtyng salt-sanasynan, tarihy men әdebiyetinen maqúrym ekenin angharu qiyn emes.

Olardyng syrty býtin, ishi týtin bolyp jýretinine bir mysal keltireyin. Almatygha alghash kelgen jyldary qazaqsha bilmeytin bir qazaq jigitimen pәter jaldap birge túrghan edim. Onyng esimi Kenes edi. Ákesi Qazaqstannyng batys jaghyndaghy bir oblystyq mekemede bólim mengerushisi eken. Kenesting jatsa-túrsa әngimesi, armany qazaqsha ýirenu edi. «Eger qazaq qazyna ýilenip, auyldaghy qayyn júrtyma barsam mylqau adamday bolyp, mazaqqa úshyraymyn ghoy» dep әzildey sóilep qazaqsha ýirenumen boldy. Alayda jarytyp qazaqsha sóiley almady. Keyin onyng әkesimen de tanystym. Ákesi oryssha taza sóiley almaytyn kәdimgi qarapayym qazaq eken. Qalada ýilerining janynda qazaq mektebi bolmaghandyqtan balasyn oryssha oqytugha mәjbýr bolghanyn, balamen ýide tek oryssha tildeskenin, keyin ol til bilmegen song tuystaryna jolamay qoyghan song Almatygha qazaqsha ýirensin dep jibergenin ókinishpen әngimelep edi. Sóitip balanyng ana tilin bilmeui әkesi ýshin de qasiret bolghanyn úghynghanday boldym. Qazir Kenes siyaqtylar erjetip eseygen song ókinip, kýiinip, ishtey qamyghyp jýrgenin jii úshyrastyramyn. Tipti, orys mektebinde oqyghan bala qazaqsha sóiley bilse de oi-órisi, dili ózgeshe bolyp qalyptasady. Onshaqty balasy bolghan bir tuysqanym 80-ge kelip qaytys boldy. Onyng balalarynyng ýlkenderi orys mektebin, kishileri qazaq mektebin bitirgen edi. «oryssha oqyghan balalarymmen týsinise almaymyn. Tuysqa suyq, aqyldary shoqtau, minezderi tik. Sony bayqap keyingi balalarymdy qazaqsha berip edim, búlarmen syrlasyp týsinu onay boldy» dep otyratyn.

El tәuelsizdik alghangha deyin Almatyda túrghylyqty qazaqtar neken-sayaq bolsa, qazir kerisinshe orystar mýldem azaydy. Qoghamdyq oryndarda da ózge tilde sóileytinderdi siyrek úshyrastyratyn boldyq. Solay bolsa da orys tilinde oqityn balalar sany azayar emes. Tipti orys mektepterinde oqityndardyng basym kópshiligi qazaq balalary. Sóitip, respublika boyynsha qazaq balalarynyng ýshten biri orys mektepterinde oqyp jýr. Múny sangha shaqsaq milliongha taqaydy. Demek, elimizdegi bes millionday balanyng bir milliongha juyghy ana tilinde bilim aludan, últtyq tәrbiyeden qol ýzip jýr. Bolashaqta olar ózderin qazaq mektepterinde oqytpaghany, qazaqy tәlim-tәrbie darytpaghany ýshin ata-analaryn  ghana emes býkil qazaq qoghamyn jazghyryp aiyptaytyny kýmәnsiz. Búghan naqty bir mysal keltireyin. Belgili sayasattanushy Dosym Sәtbaevtan onshaqty jyl búryn súhbat alghan edim. D.Sәtbaev bilikti de, bilimdi, sayasy oqighalargha tereng saraptau jasauymen erekshelenip jýrgen jastardyng biri. Onyng qazaqsha bilmeytinine tandanyp «múnyng qalay?» dep súrap edim, ol:

- Agha, búghan sizder, aldynghy úrpaq kinәlisizder, - dep ózining ata-anasyn emes, qazaq qoghamyn jazghyra sóilegen edi. Sayasattanushynyng búl pikiri beker emes. Demek, múnday qolaysyzdyqty boldyrmau jolyn býginnen bastap izdestirgen jón emes pe? Osynday jaytty angharghan bolsa kerek, Elbasymyz Qazaqstan halqyna arnaghan biylghy Joldauynda «2020 jylgha qaray memlekettik tildi mengergenderding qatary 95 payyzgha deyin jetetin bolady» dep mejeledi. Búl mejege qalay jetemiz? Búl ýshin qanday shara jasalghany jón? Ol jaghy beymәlim. Tipti bilim beruding 2020 jylgha deyin­gi baghdarlamasynda memlekettik til jóninde bir sóz joq. Sonda Elbasy mejelegen mejege qalay jetpekpiz? Al qazirgidey jaghdaymen orys mektepterinde oqityn balalar sany ortaya qoymaytyn týri bar. Nege? Onyng basty bir sebebi «orys mektepterining bilim beru dengeyi qazaq mektepterinen joghary» degendey nasihat aqparat qúraldarynan bastap, biylik oryndary men qoghamdyq úiymdargha deyin órshimese, bәsender emes. Al shyn mәninde qazaq mektepterinde bilim beru dengeyi orys mektepterinen kem emes, tipti artyq. Múny jyl sayynghy ÚBT kórsetkishterinen-aq angharugha bolady. Solay bolsa da, júrtshylyq nege jalghan nasihatqa ilanady? Tipti qarapayym azamattardy bylay qoyyp, bilim beru mekemelerining basshylaryna deyin orys tilinde bilim beru dengeyi joghary dep pikir taratudan janylar emes.

Al aqparat qúraldary men orys tilindegi oqu oryndary basshylarynyng múnday jalghan pikir taratuynyng ózindik sebebi bar. Eger qazaq balalary týgeldey qazaq mektebinde oqugha oiysatyn bolsa, orys mektepterining sany qysqarady. Soghan oray, orystildi múghalimderding sany da kemui tiyis bolady. Sonymen qatar aqparat qúraldarynyng taralymy da kýrt azayady. Olardyng qoghamgha yqpaly mýlde әsirep qazaq BAQ-tarynyng bedeli de, taralymy da arta beredi. Sondyqtan orystildi múghalimder men jurnalister, sheneunikter qazaq balalaryn orys mektepterinde oqytu ýshin qoldan kelgenning bәrin jasap-baghuda. Sóitip olar qyzmetti qazaqsha atqarugha qatardaghy sheneuinikten bastap memleket basshysyna deyin jol berer emes. Konstitutsiya boyynsha olar, yaghny Ýkimet, Parlament, Preziydent memlekettik tilde ghana qyzmet etui tiyis. Barsha elde osylay. Solay bolsa da  orys tildiler qazaqsha týsinbeymin degen synay tanytumen isti oryssha jýrgizuge de mәjbýrlep keledi. Tipti, qatardaghy qyzmetker qyzmetin qazaqsha ghana atqarsa, múny týsinip túrsa da shaghymdanyp shu shygharu úshyrasady. Mәselen, avtobus jýrgizushileri arasynda ayaldamalardy tili kelmese de tek oryssha habarlap túratyndardan nege qazaqsha habarlay bermeysin?» desen, «Júmysymnan aiyrylyp kalmayyn» deydi. «Oryssha úqpaytyn qazaqtar da bar emes pe. Qazaqsha da habarla» desen, «olar shaghymdanbaydy» deydi. Keybir qazaq basshylar jinalghandar arasynda tipti bir orys bolmasa da oryssha sayraytynyn kórip jýrmiz. Sonymen qatar orys tildiler qazaq tiline, qazaq mektepterine jala jauyp, kýstanalap, synap-minep jalghan nasihat jasaugha kәnigip alghan. Tipti telearnalarda «Nasha qazasha» sekildi baghdarlamalarda qazaqtyng dini men tilin mazaqtap, әjualap jatsa da olargha qarsy shara qoldanylmaydy. Múndaylargha qarsy nasihat aitylsa, últshyldyq dep baghalanu daghdygha ainaldy. Sóitip qazaqqa qarsy soyyl silteytinder arasynda qazaqtar da kóbeyip barady. Múnday orys tilinde qyzmet etuge beyim qazaqtar úrpaqtarynyng bolashaghyn emes, óz bastarynyng qamyn kýittep, qazaq tiline qarsy soyyl silteumen qatar, balalaryn orys balabaqshalary men orys mektepterine berip, ana tilinen, últtyq tabighatynan ajyratyp, bolashaqta zor ókinishke úrynatynyn andamaytyn bey­baqtar deuge bolady. Mine, naq osyndaylar úrpaqtarynyng bolashaghynyng qaskóileri desek sózimiz jansaq bola qoymas.  Amal ne, Elbasymyzdyng «Qazaqstannyng bolashaghy- qazaq tilinde» dep tújyrymdaghanynday bolashaqta qazaq tilining ýstem bolatynyna oy jibere qoymay jalghan nasihatqa ilanyp balalaryn orys mektebine oqytatyndar azayar emes.

Biyl jazda Aqtóbe oblysynyng Mәrtók audany, «Student» auylynyng túratyn  Aynúr Jәkenova degen 3 balanyng anasy telefon shalyp, birinshi qazaq synybyna balalar sany tolmay jatqanyn, qazaq synybyna ýsh bala jazylsa, orys synybyna baratyn balalar sany jeteu bolsa, olardyng ýsheui qazaq balalary ekenin, olardyng ata-analary balalaryn qazaqsha oqytugha kónbey qoyghanyn aityp bizden kómek súraghanday boldy. Qazaq synyby  jabylsa balasyn orys synybyna beruge, ne kóship ketuge mәjbýr bolmaq. 3 balanyng anasy osyny aityp shyryldasa da múndaghy mektep diyrektory Aqmaral Múqasheva da, auyl әkimi Qalbay Júmabaev ta, audandyq oqu bólimining basshylary da - bәri qazaq bolsa da, búl mәselege aralasudan at-tondaryn ala qashyp, eshkimdi kýshteuge bolmaytynyn aitatyn kórinedi. Eger qazaqtar týgel balalaryn qazaq synybyna berse, qazaq synyby emes, orys synyby jabylmaq eken. Al qazaq synyby jabylypty. Qazir osynday oqighalar az úshyraspaydy. Tipti keybir jerlerde qazaq túrghyndary basym bolsa da, qazaq synyptaryn ashugha kedergiler jasalyp, jol berilmeytin boldy.

Gazetimizding biylghy 9-15 aqpan, №6 sanynda Taraz memlekettik pedinstitutynyng oqytushysy, Qazaqstan oqu isining ýzdigi Raygýl Omarovanyng «Qazaq mektebining qadirin bileyik» degen maqalasy jariyalandy. Múnda ol 1990 jyldary Jambyl oblysy, Jambyl audanynyng ortalyghyndaghy aralas orta mektepke diyrektor bolyp taghayyndalghan son, ata-analarmen, qoghamdyq úiymdarmen, audan basshylarymen pәrmendi júmys jýrgizip, nәtiyjesinde aralas mektep bir jyl ishinde-aq taza qazaq mektebine ainalghanyn bayan etken edi. Osy maqalany oqyghanda mening esime jas kezimde bolghan bir oqigha orala beredi. 1970 jyldary men Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Zaysan audandyq oqu bóliminde inspektor bolyp istegen edim. Bir kýni audandyq oqu bólimining bastyghy Rizabek Sarybasov agha inspektor Múrat Badiqovqa bylay dep tapsyrma berdi:

- Qaratal auylyna baryp bir aptaday bolasyn. Múndaghy orys túrghyndary Mәskeuge «Balalarymyz qazaq balalarymen birge birge oqyghandyqtan tilderi búzylyp barady. Sondyqtan orys balalaryn qazaq balalarynan bólip oqytsyn» dep aryz joldapty. Orys synyptaryndaghy oqushylardyng basym kópshiligi qazaq balalary emes pe. Sen mektep diyrektorymen, újymshar basshylarymen, auyldyng bedeldi adamdarymen sóilesip júmys jýrgizesin. Auyldaghy qazaqtardyng bәri balalaryn orys synyptarynan alyp qazaq synyptaryna beru jóninde ótinish jazatyn bolsyn.

Sóitip kelesi oqu jyly orys synyptaryna bala sany tolmay, aralas orta mektep taza qazaq mektebine ainalghan bolatyn. Orys tili qaharyna minip túrghan kezde osylay bolsa, qazir múnday júmys nege jýrgizilmeydi? Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyng osynday mәselege de manyz beretinin biylghy Joldauynan da angharghanday boldyq. «Elimizdegi barlyq mektepter men oqu oryndarynda qazaq tilinde oqytu ýrdisi jýrip jatyr. Osynyng bәrine deputattar men memlekettik qyzmettegiler óz ýlesterin qosulary kerek. Mәseleni osylay sheshu kerek» degen Joldau joldaryn zerdelesek, balalardy qazaqsha oqytu mәselesine auyl, audan, mektep basshylary da, qoghamdyq úiymdar men deputattar da belsene aralasyp, ata-analarmen, jalpy júrtshylyqpen ýgit-týsinik júmystaryn jýrgizetin bolsa, elimizdegi orys mektepterindegi bir milliongha juyq qazaq balalaryn qazaq mektebinde oqytugha bet búrghyzu qiyn emes. Eger últymyzdyng ishtey iruine tejeu salamyz desek, tәuelsizdigimiz bolashaqta bekem bolsyn desek, jastardy shyn mәninde últtyq ruhta tәrbiyeleymiz desek balalarymyzdy qazaq mektebinde oqytugha memleket te, jekelegen azamattar da belsendilik tanytuy tiyis. Ál-Farabiyding «tәrbiyesiz bilim umen ten» dep aitqanynday, qazaq jastaryna tek bilim ghana emes últtyq tәrbie berilmese qazaqtyng azghyndauy-qazaqtan bezinui arta bermek. Qazaq mektebinde oqyghan bala bilimmen qatar últtyq tәrbie alyp ósetini týsinikti. Eng bastysy qazaq balasy qazaq bolyp ósse ghana tolyqqandy qazaq azamaty bolmaq.

"Abai.kz"