Bizding balalarymyzdyng bizge úqsamaytynyn anghardynyz ba? Álbette, ol – anyq nәrse.

Olardyng boyynda múghalimnen iymenu, ýkimetten ýrkip, basshylyqtyng aldynda býgejekteu, tipti ata-anadan qaymyghu siyaqty qorqynysh sezimderi joq. Olar eshkimdi moyyndamaydy, qasang qaghidalarmen ómir sýrmeydi. Bizge belgili erejeler men tyiymdar da olargha jat.

Olar bizge ynghaysyz súraqtar qoyady jәne sol súraqtargha sózbúidasyz shynayy jauap beruimizdi talap etedi, sózinnen zәredey bir jasandylyq bay­qasa, jalt búrylady, bylaysha aitqan­da, ótirikting jaysyz iyisine óte sezimtal, jalghandyqqa jandary qas.

Olar sonday-aq biz siyaqty sharua­nyng sonyn shydamdylyqpen kýtip, soq­paq qualap jýre beruge de joq, jaghym­paz­danbaydy, jaltaqtamaydy, óz qúqyq­tary men bostandyqtaryn ólse de ózgege taptatpaydy, kerek bolsa sy­ba­ghalary men nesibelerin jansebildikpen keskilesip jýrip alady. Soqqy jep qalamyn dep aqyryna deyin shydap otyrmaydy. Olar – samarqau emes, janartau. Óitkeni, olar – әdiletsizdikke, jemqor­lyqqa, әleumettik tensizdikke tózbeytin úrpaq.

IYә, eng qyzyghy, búl – biz aityp jýr­gen, ózimiz de tura osynday  albyrt ke­zimizde azdap boy aldyrtqan jastyqtyng әueyi jeligi emes. Olardyng qazirgi qa­damdary ol qúbylystan әldeqayda ózgeshe. Tipti basqa kózqaras.

Bir sózben aitqanda, dәl qazir bizding aldymyzda ghalamtor men әleumettik jelilerding әserimen әlemdik aqparatpen susyndap qanat jayghan, erkin oilaytyn, erkindikke úmtylatyn airyqsha jana úrpaq túr.

Bizshe baghalasaq, búl basqa buyn – buyrqanghan búla buyn.

Aqiqatyn aituymyz kerek, keyingi jyldary әlemning kóptegen elinde, kórshiles elderdi alynyz, basqa memleketterge ýniliniz, qanday sayasy silkinis bolmasyn, sonyng bәrinde alghashqy soqqyny bergen de, alghan da osy buyn ókilderi ekenine kóz jetkizesiz.

Qyrghyzstandaghy dýrbelender, Belorussiya men Ukrainadaghy oqighalar, Reseydegi narazylyqtar, «Arab kók­temi», Iran men Fransiyadaghy tolqular, Amerikany әli de alandatyp túrghan azamattyq qaqtyghystar, aita bersek, búl tizimdi tolyq qamtu mýmkin emes.

Aytqymyz keletini, sol dýrbe­len­derding qaysysyn almayyq, olardyng aldynghy shebinde biz aityp otyrghan jana jas buyn, ýlken balalarymyzben jasty qúraq jetkinshekter túrdy.

Osy uaqytqa deyin biz Qazaqstandy «túraqtylyq araly» dep sanadyq. Alayda 2022 jyl jana dәuirding basy retinde bizdi mýldem tyng kózqarastargha jeteley oyatty. Áriyne, jolayyryq jana dәuirding tuuy qay kezende de azapty da auyr, qorqynyshty da qasiretti bolatyny belgili. Biz keshken ýrey de qayghyly, qara­­ly boldy... Qaraly qantar oqighasy tura­­syn aitqanda jastardyng ózge oy jete­gine op-onay erip kete alatynyn kórsetti.

Qazaqstannyng kóptegen qalasynda oryn alghan joyqyn oqighalardyng da aldynghy shebinen jastardy kórdik. Ál­bette, búl jaghdaygha barshanyng ensesin basqan pandemiyanyng da, baghanyng negizsiz artuynyng da, karantin jeleuimen quat-kýshi tasqyndap túrghan jastardy ýige qamap ústaudyng da sebepshi bolghany sózsiz. Degenmen basty qozghaushy faktor retinde arda ósken aryndy buyn qoghamnan týbegeyli ózgeristi talap etip dabyl qaqty.

Nәtiyjesinde, keshegi Rim kóshelerinde italiyalyq radikal-antivakserlerding Facciamo come in Kazakhstan! («Qazaq­stan­daghyday jasayyq!») dep qúl­shynys­pen úrandatyp jýrgenining kuәsi boldyq. Áriyne, qara piar – ol da piar. Sondyqtan «Tәrbiyeden júrday búlar qaydan shyqty, shynymen ózimiz ósir­gen balalar ma?» dep súraudyng orny­na auqymy әldeqayda tereng әlemdik ýr­dispen betpe-bet kelgenimizdi moyynda­ghanymyz dúrys.

Búl orayda úly Ibn Haldunnan bas­tap Brodeli jәne Vallershteynge deyin kóptegen filosof, tarihshylar jәne әleumettanushylar – bir-birinen ózgeshe bolghanymen, ortaq oiy adam sosiumdary men memleketterding damuyndaghy negizgi qúbylystardyng sikldy bolatyny jayly pikirde ekenin aita ketken jón.

Dana qazaq ony «Elu jylda – el jana, jýz jylda – qazan» dep bir-aq auyz sózben týiindeydi.

Aytalyq, osy taghylymy tereng tәmsilding mәnin úghynu ýshin 100 jyl búrynghy tariyhqa kóz salayyq. Bәlki, jaqynnan tanyp bile almaghanymyzdyng anyghyn alshaqtap baryp týsiner me edik.

1920 jyldar. Búl kezeng – әlemdi asty-ýstine tónkergen revolusiyalar kezeni. Jalpy dýniyejýzinde, ghylymgha, sayasatqa, muzykagha, poeziyagha da sony lep әkelgen kezen: jas Eynshteyn men Atatýriktin, djaz ben Mayakovskiyding zamany.

Al Qazaqstan tarihynda búl uaqyt Maghjan Júmabaev, Súltanmahmút Toray­ghyrov, Múhtar Áuezov syndy jana úrpaq­tyng esimderimen qaldy. Olar kóshpendi órkeniyetting europalyq indus­triyalyq kapitalizm keruenimen qatar kelgen auyr kezeni túsynda ómir sýrdi. Osynau ekziys­tensialdy syn-qaterge jauap retinde Úly dalada kez kelgen túlghany basyn shúlghyp moyynday bermeytin, әlemdi ózgertuge degen  talpynystary zor, sol jolda ózderin tolyq qúrban etuge dayyn úrpaq ósti. Mәselen, ózin «pay­gham­bargha», tipti «tәnirge» tenegen Ma­ghjan, qazaqtyng kóginde Kýn bolghysy kel­gen Súltanmahmút... Poeziyada olar Abay­dan ózge aqyndy moyyndamady. Búl qatarda Ýndiqytaydan bastap Sol­týs­tik Afrikadaghy otarshyldyqqa qarsy re­vo­lusiyalardyng iydeyalarymen susyndaghan tarpang túlpar Túrar Rysqúlovty da atar edik.

Búl túlghalardyng barlyghy óz kin­digin ózderi kesken, ózderin ózderi tanyt­qan túlghalar edi. Dәuirding airyqsha bet­búrysyna baylanysty ghoy, olardyng ústazdary bolghan joq. Búl jaghday olardy tipti shynday týsti. Sondyqtan bolsa kerek, keyin úly Múhtar elu jyldan keyin enteley, erkeley jetken enseli buyngha, qazaq ziyalylarynyng kelesi tolqynyna ózining atalyq aq batasyn jaudyryp, «Jyl kelgendey janalyq sezemiz» dep aghysy bóten asau buyngha aidar berdi.

Odan keyingi kezende tarih sahnasyna jarty ghasyrgha juyq «arqyraghan alpysynshy jyldar» shyqty. Búl kezennen biz ne kóremiz? «Jana solshyldar» qoz­ghalysyn, Europadaghy studentterding joy­qyn ereuilderin, hippy qozghalysy jәne AQSh-taghy «seksualdy revolusiya­ny», Týrkiyadaghy «solshyldar» men «onshyl­dardyn» qatygez qaqtyghysyn kóremiz. «Kontrmәdeniyettin», rok-muzy­ka­nyng kórkengin, ózin «Ghaysadan da tanymal» dep qyzbalyqpen mәlimdegen jas Djon Lennondy kóremiz.

Sonymen birge gharyshqa úshu, jer-jerlerde otarshyldyqqa qarsy revolu­siyanyng tejeusiz jenisin, azamattyq qúqyq­tar ýshin kýreste auqymdy órleu, san milliondaghan adamgha shabyt syila­ghan jalpy demokratiyanyng jana sapasyna jogharylauyn bayqaymyz. AQSh jәne Batys Europa memleketterinde qarsy­­lyqtardyng túraqty ekonomikalyq ósu jagh­dayynda oryn alghanyn aita ketu kerek, yaghny olardyng bastapqy sebebi «ke­dey­lerding óz qúqyqtary ýshin kýresi» ghana emes, tereng dýniyetanymdyq daghdarys bolghan.

Sol zamandaghy KSRO kenistiginen qarasaq, Gagarinning kýlimsiregen jýzi men alpysynshy jyldardyng aqyndary – Evtushenko, Voznesenskiydi, bitimi bólek Vladimir Vysoskiydi kóremiz. «Adamgha tabyn, Jer endi» dep jyrlap, taulardy alasartpay dalany asqaqtata «Az y Ya»-ny jazghan, qoghamgha qaymyqpay sóz aitqan Oljas Sýleymenovtin  batyl dau­sy estilip jatty. Sonday-aq qaymyqpay mәngýrt taqyrybyn kótergen abyz Ábish Kekilbaev, «Men» dep kitap jazghan asqaq Múhtar Maghauin syndy alpauyttar әde­biyetting esigin erkin serpip, oqyrman sanasyna shúghyla týsirdi. Búlar – «Sen netken baqytty edin, keler úrpaq...» dep aqyn Qasym kýtken asyl buyn edi.

Jalpy, osy maqalany jazugha sebepshi bolyp otyrghan, bizding buyn – keshegi bala, býgingi agha ómirge «qyrghiy-qabaq soghystan» keyin kelgenin, alayda onyng әlem ýshin saldary auyr bolghanyn keyde sezip, keyde sezbeydi. Ghasyl ghasyrdyng toghysynan ótken tústa búl da bir aityluy kerek sóz shyghar.

Álemge Gagarin men hippiydi syi­laghan, bizge jaqyn 1960 jyldardyng jan-jaqty tәjiriybesine sýiene otyryp, osynday «jana әlemning jarshysy bol­­ghan» әrbir buynnyng joyqyn quaty qiy­ratugha da, jasampazdyqqa da baghyt­ta­luy yqtimal ekenin jan dýniyemiz­ben se­zinemiz. Ony ótken qantar oqighasyn­da da kózben kórdik. Tipti búdan da auyr qasiret oryn aluy mýmkin edi. Alay­da osynau jas tolqynnyng arnasy jasam­paz­dyqqa baghyttalsa, bizdi jana bir órke­niyetke jetelep, tarih donghalaghyn bas­qa sony soqpaqqa da búruy әbden mým­kin ghoy.

Biz olar ýshin ne isteuimiz kerek? Ne is­teuge tiyis edik? Biz jalpy ne istey alamyz?

Bizge jalghan sóileytin jәne abaylap auyz baghyp ýnsiz qalatyn eski әdetterden arylu qajet. Biz «jastar búzylghan» deytin kәrige tәn gói-góy kýnkilimizdi de qonymyz kerek. Olarmen ashyq sóilesip, týsinuge, týsinisuge talpynyp tyrysqanymyz jón. Teng dәrejede, ashyq әri shynayy sóilesuimiz qajet, sebebi olar ótirik pen kólgirsudi keshirmeydi, tәlimgersigen óktem ekpinge tóze almaydy. Ár zatty óz atymen atau qajet deytin sóz bar ghoy – olarmen bir tilde sóilesuge úmtylghan dúrys.

Búl til, belgili bir halyqtyng tili ya bolmasa halyqaralyq til emes, búl – adamdyqtyn, adaldyqtyn, әdilet pen aqiqattyn, aghalyq, atalyq meyirim men analyq mahabbatyng tili. Olar basqa tildi týsinuge tyryspaydy da.

Biz jastargha jol ashyp, olardyng jan-jaqty bilim aluyna, ómirden, qogham­nan, biz qúrghymyz keletin jana mem­leketten óz ornyn tabuyna mýmkindik berip, bar kýsh-quatyn jana memleketti qalyp­tastyruyna, eren kýshin jasampazdyqqa baghyttauyna jaghday jasauymyz kerek. Olardy týsinetinimizdi týsinikti tilmen jetkizip, halyqtyq qúndylyqtardyng eshqashan ózgermeytinin, halyq әrqashan óz arnasynan janylmaytynyn, san ghasyrlyq dәstýrimizding úrpaqtan-úrpaqqa ózgerissiz beriletinin kórsetuimiz kerek. Óitkeni Haq – mәngilik, halyq – mәngilik. Abaysha aitqanda, bәri ózgeretin dýniyede, ózgermey qalatyn bir nәrse – Haqtyng sózi men halyqtyng qalauy. Olargha óz pikirimizdi kýshtep tanbastan, tek meyirimmen, mahabbatpen, adamy qarym-qatynaspen bauyrymyzgha tarta biluimiz kerek. Qazir olar bizden taghy da qaytalap aitayyq, әdilet pen meyirimdi, adamy qarym-qatynasty ghana kýtedi. Úly Abaysha aitar bolsaq: «Ádilet, shapqat kimde bar, Sol jarasar tughangha».

Abay da zamanynda «shoshimyn keyingi jas balalardan» degen edi. Alayda Abaydyng aitqany bodandyq qúrsauyna shyrmalghan basqa kategoriyadaghy adamdar, әitpese Abaydan keyin kelgen buyn Alash emes pe edi?! Álihan men Ahandar, Maghjan men Súltanmahmúttar edi ghoy!.. Olar – jana úrpaq, jasampaz úrpaq boldy. Olar bizding ghasyrymyzdy ózgertti. Olardy totalitarlyq jýie taptap, sottap, matap baylap, aqyrynda atyp ta tastady. Biraq olardyng aghartushylyq iydeya­lary, janashyl da jasampaz kózqa­ras­tary ólgen joq. Biz osy uaqytqa deyin solardyng jaghyp ketken shyraghyna jylynyp otyrghan  joq pa edik?..

Qazaq qoghamyna «ózgerister buyny» bop kelgen ýsh kezendegi – 1920, 1960 jyldardaghy jәne qazirgi kóterilgen jas­tardy salystyra qarasaq, jeke memle­ket nemese últqa ghana qatysty emes, jahandyq auqymdaghy qúbylys turaly sóz qozghaymyz. 1920, 1960 jylda­ry últtyq mәdeniyetimiz jana qarqyn­men damy bastady. Álemning basqa elderi turaly da osylay aita alamyz. Jalpy, adamy qúndylyqtyng últtyq qún­dylyqtan anyq bayqalatyny ras. Eng bastysy, qazir de qaynaghan qogham ómir­inde últtyq mәdeniyetting damuyndaghy janasha órleuding quatty әleueti bar. Son­­dyqtan da, eng aldymen, ózgeshe túrpat­taghy ór buynnyng óskeleng ruhyn kórsetuine mýmkindik beruimiz kerek. Yaghny jastardyng jaqsy ómir sýrui ýshin, bolashaghy ýshin atqarylar is kóp. Al eger jana úrpaqtyng jaghdayyn jasay almasaq, yaky olardy týsinbesek, jastargha bóten maq­sattaghy, bәlki, qauipti adamdar bógde jol silteydi. Búny týsinbegenderge aldaghy jarqyn bolashaq kelbeti qatygez qoghamgha ainaluy yqtimal. Onyng bir mysalyn kýni keshe ghana kórdik.

Maqalany Maghjannyng әigili «Men jastargha senemin!» degen jolymen ayaqtaghym keledi. Alangha shyqqan jastardy talqygha salyp, kinәlap, yaky qorqudyng qajeti joq: olar – bizding balalarymyz. Eger qazirgi úrpaqqa qatysty bir әdildik tanytatyn bolsaq, ol – olardy aiyptamau, jazghyrmau, týsinu.

Jana Qazaqstan iydeyasynyng ózi sol jastardyng jarqyn baghyty.

Qantar oqighasynan beri әldekimder aityp jýrgendey, olar joghalghan úrpaq emes. Eger olay desek, biz olardy joghaltqan úrpaq bolar edik. Ózimshil, menmen, halyqty emes, qaraqan basyn oilaghan adamdar sanatynda túrar edik. Olar, shyn mәnindegi biz kýtken úrpaq – tәuelsizdik úrpaqtary. Azat oily, bos­tan kózqarastaghy, baghy qaytyp, saghy synbaghan, ór minezdi órender. Endeshe buyrqanghan búla buynnyn, janartauday jastardyng jalynyn sóndirip almayyq, olargha seneyik...

Darhan Qydyrәli

«Egemen Qazaqstan» gazeti

Abai.kz