«Til – últtyng túghy­ry, úrpaqtyng ghúmyry…Bile bilsek,
 últtyq qa­uipsizdik tilimizdi qadirleuden bastalady»

Q.Toqaev.

                 «Qazaq tilining qúqyqtyq mәrtebesi»

Konstitusiyanyng 7-babynda «Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik til - qazaq tili» delingen. Osy aitylghandy taldap, mәning ashyp bereyin.

Preziydent Toqaev aldynghy joldauynda, «Ata Zang boyynsha Qazaqstanda bir ghana memlekettik til bar. Búl – qazaq tili» dedi.  Dúrys, jogharydaghygha sәikes aitylghan. Alayda elimizding keybir aqparat qúraldarynda orys tili «resmy til mәrtebesine iye» degen sózder aityluda, búl óreskel qatelik, qoghamdy shatastyru. Nege deysiz ghoy? Konstitusiyany, Zandardy qansha  aqtarsanyz da búnday normany tappaysyz. Demek halyqty til mәselesinde qoghamda dýrbeleng tudyru maqsatynda keybireuler bilmestikpen shatastyryp, adastyryp otyr. Óitkeni halyqaralyq tәjiriybede resmy tilding mәrtebesi keybir elderde memlekettik tilmen tenestirilip, ony basqaru, Zang shygharu tili dep kórsetken. Al osyny kim, ne ýshin  aityp otyr, búl qazaqty, ózge etnostardy til dauyna aidap salu әreketi.

Tilderding qoldanyluynyng qúqyqtyq negizderin retteytin «Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly» arnayy zannyng 4-babynda: «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili - qazaq tili.  Memlekettik til - memleketting býkil aumaghynda qoghamdyq qatynastardyng barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqaru, zang shygharu, sot isin jýrgizu jәne is qaghazdaryn jýrgizu tili», - dep kórsetilgen. Demek atalghan Zang Konstitusiyadaghy memlekettik til mәrtebesin anyqtap, damyta otyryp: «Qazaq tili – memleketti basqaru, Zang shygharu jәne is qaghazdaryn jýrgizu tili», - dep bekitti. Zandardy zerdeley kele aitatynymyz, Qazaqstanda memlekettik resmy til bireu - ol qazaq tili!

Osy aitylghandy Konstitusiyalyq Kenes 2007 jyly 23 aqpandaghy №3 normativtik jalpygha birdey mindetti kýshi bar Qaulysymen bylay dep bekitti: «memlekettik úiymdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda memlekettik til - qazaq tili men resmy týrde paydalanylatyn orys tilining teng qoldanyluy búl songhysyna (orys tiline) ekinshi memlekettik til mәrtebesi beriletinin bildirmeydi.  Memlekettik til mәrtebesining ýstem boluy onyng jariya-qúqyq salasynda qoldanyluynyng airyqshalyghy ne basymdylyghy Konstitusiyada bayandy etilip, zandarda belgilenui mýmkin ekendigin bildiredi».

Jogharyda kórsetkenimizdey Konstitusiyada «orys tili resmy til» degen sóz, zang baptary mýldem joq. Alayda atalghan 7-baptyn 2-tarmaghynda: «Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady», - dep aitylghan. Demek «resmy týrde» degen sóz tirkesteri bar, biraq, búl «orys tili resmy til» degendi bildirmeydi.

Endi qay jerde, qalay orys tilining resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylatynyn aitayyn. Olar memlekettik úiymdar - azamattyq zandarda kórsetilgen atap aitsaq:  memlekettik kәsiporyndar, mekemeler, sharuashylyq seriktestikter aksionerlik qoghamdar basqasha aitqanda qúryltayshysy menshik iyesi memleket bolatyn kompaniyalar men zandy túlghalar jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdary mәslihattar. Osy aitylghannan shyghatyn qorytyndymyz, atalghan memlekettik úiymdarda qyzmet etetin mamandardyng barlyghy qazaq jәne orys tilderinde is jýrgize bilui mindetti.

Endi osydan kelip tuyndaytyn basty súraq: memlekettik til - qazaq tili elimizde memlekettik túrghyda qalay qoldanyluy kerek? Osyny anyqtau ýshin biz kýndelikti kórip, estip jýrgen Qazaqstan Ýkimeti, Parlamenti jәne ortalyq atqarushy organdar ministrlikter t.b memlekettik tildi bilip sóileuge mindetti me degen oy tuyndaydy.

Konstitusiyagha, zandargha saraptama jasap, osy atalghan memlekettik organdargha, jogharyda aitqanymyzday orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylatyny jayly búlargha qatysty ereje joghyn salystyryp bildik.

Óitkeni «memlekettik organ» men «memlekettik úiym» úqsas úghymdar bolghanymen Konstitusiyada bólek qoldanylghan jәne de olardyng qúqyqtyq mәrtebesi mýldem ózgeshe. Memlekettik organ belgileri Ákimshilik rәsimdik-prosestik kodeksting 4-babynda berilgen, olar - jalpygha birdey mindetti minez-qúlyq qaghidalaryn aiqyndaytyn aktilerdi basyp shygharu, әleumettik manyzy bar qoghamdyq qatynastardy basqaru jәne retteu,  memleket belgilegen jalpygha birdey mindetti minez-qúlyq qaghidalarynyng saqtaluyn baqylau jónindegi funksiyalardy memleket atynan jýzege asyratyn memlekettik biylik úiymy. Osy kodekste kórsetilgender arqyly biz memlekettik úiymdarda atalghan belgilerding funksiyalardyng joghyn bildik.

Qazaqstan Ýkimeti turaly Konstitusiyalyq Zannyng III-tarauynda memlekettik organdarynyng tizbesi berilgen, olar: Preziydent, Parlament, Ministrlikter, Jergilikti atqarushy organdar dep kórsetilgen. Tek qana osy tizbede, 4-bapta berilgen barlyq belgilerding baryn bayqadyq, osylay memlekettik organdardyng erekshe aiyrmashylyghyn bildik. Aytylghannan týsingenimiz osy 7-baptyn 2-tarmaghynda  kórsetilgenderden basqalalary - barlyq memlekettik organdar Ýkimet, Parlament, Ministrlikter, Agenttikter t.b tek qana qazaq tilinde sóilep qyzmet etui kerek búl Konstitusiya talaby.

Taghy osy oiymyzdyng dәleldemesi – ol Konstitusiyanyng 41-babyndaghy: «Qazaqstan Preziydenti bolyp tumysynan Respublika azamaty bolyp tabylatyn,.. memlekettik tildi erkin mengergen, ...Respublika azamaty saylana alady» delinui bolyp túr. «Parlament Palatalary tóraghalarynyng memlekettik tildi mindetti týrde erkin mengerui kerek» degen bap ta Konstitusiyada bar.

Konstitusiyalyq Kenes 2007 jylghy normativtik qaulysynda:  «Memlekettik úiymdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng resmy túlghalary kópshilik aldynda sóz sóilegende, memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng resmy blankileri, últtyq valutada, jeke basyn kuәlandyratyn qújattarda qazaq tiline basymdylyq berilui kerek ekening bekitti.  Búl jazylghandar, Negizgi Zang qazaq tiline jariya-qúqyqtyq manyz bere otyryp, onyng mәrtebesining ýstemdigin kózdeytinin aighaqtaydy» dedi.

Nege  memlekettik til - qazaq tili degen súraqqa jauap izdesek, ol Konstitusiyanyn preambulasynda aitylghan: «Biz, ortaq tarihy taghdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, bayyrghy qazaq jerinde memlekettilik qúra otyryp, ... qazirgi jәne bolashaq úrpaqtar aldyndaghy joghary jauapkershiligimizdi sezine otyryp, ózimizding egemendik qúqyghymyzdy negizge ala otyryp, osy Konstitusiyany qabyldaymyz», - delingen. Basqasha aitqanda, jer de, el de qazaqtiki dep moyyndap aitylghan sóz.

Endi Ýkimet, ministrler, deputattar 1995 jylghy 30 tamyzda respublikalyq referendumda býkil Qazaqstan halqy birlese kele birauyzdan qabyldaghan Konstitusiyanyng memlekettik til - qazaq tili degen talabyn nege shala oryndaydy degen ýlken súraq tuyndaydy.

Konstitusiyalyq Kenes qaulysynda: «Qazaq tili Qazaqstan memlekettiligin aiqyndaytyn faktorlardyng biri bolyp tabylady, onyng egemendigin rәmizdeydi», - dedi.

Jogharyda keltirgenimizdey Qazaqstan Ýkimeti, Parlamenti jәne ortalyq atqarushy organdar t.b tek qana memlekettik tilde is jýrgizip, sóileui kerek búl - Konstitusiyany búljytpay oryndau. Qorytyndylay kele aitpaghymyz  biylikting memleketti basqaru, zang qabyldau qoldanu tili tek qana qazaq tili bolyp tabylady.

Últtyq iydeologiya – qazaq tilinen, dilinen, qazaq halqynyng kóne tarihynan bastau alady. Egerde bizding memleketimiz myndaghan jyldar boyy qalyptasqan qazaq halqynyng әdet-ghúrpyn, ruhyn, tilin iydeologiyanyng basty túghyry retinde qabyldasa qazirgi aumaly-tókpeli zamannan tenselmey ótemiz.

Ayypqan Muhamadiyev,

zang ghylymynyng kandidaty

Abai.kz