Bilim men ghylym adam kapitalyn, innovasiya, mәdeniyet, ekonomikany damytyp, elding qorghanysyn kýsheytude sheshushi ról atqarady.

Japondyqtar jylyna jýz, europalyqtar 10-15, aziyalyqtar (onyng ishinde QR) bir kitap oqidy. Japoniyanyng enbek ónimdiligi bizden 9-10 ese kóp, ómirleri 18-20 jasqa úzaq, europalyqtardiki 6-8 kóp jәne 15-17 jylgha úzaq.

QR ghylymgha Jalpy Ishki Ónimning 0,19%, OSER elderinde ortasha 4,0% (búl kórsetkish 3,0%-dan tómen bolghanda qogham damymaydy). QR innovasiyanyng ekonomikadaghy ýlesi bir payyz, AQSh-51%. Shveysariya-62%... Qazaqstanda kәsiporyndardyng innovasiyalyq belsendiligi-6%, AQSh-31%...

Búl damyghan jәne damushy elderding negizgi aiyrmashylyqtary.

Tәuelsizdik jyldaryndaghy bilim men ghylymnyng jalpy dinamikasyn saralasaq, onyng bir qorytyndysyn 2022 j. qantarda 8000 qazaqstandyqtardyng BGhM Aymaghambetovtyng qaytadan taghayyndaluyna qarsy Preziydentke jazghan ashyq hatynan (petisiya) kóremiz.

Shayahmetov, Jýrinov, Shkolinik siyaqty 90-shy jyldardaghy sausaqpen sanarlyq ministrler bolmasa, osy 30 jylda bastaghan reformalaryn aghyna  deyin jetkizbegen jiyrmaday ministrding auyzgha toltyryp alarlyq isteri bolmaghanyn el kórip otyr.

Shayahmetovtyng kezinde búrynghy orysshadan audarylghan oqulyqtardyng ornyna negizgi pәnderdi qamtyghan, tәuelsizdik kezendegi qazaqtyng eng sapaly oqulyqtary jazyldy. M.Jýrinov mektep jәne JOO oqulyqtarynyng ekinshi buynyn jazuda jәne jәne jana baghyyttaghy mektepter ashu t.b. ong ister atqardy. V.Shkolinikting kezinde KIMEP ashyldy jәne ol birneshe jyl boyy «Zerde» («Bilim jәne enbek») t.b. jornaldargha qarjy tauyp qamqorlyghyna alyp otyrdy. Ol ketkennen keyin qazaqtyng ghylymiy-kópshilik jornaldary da qúrydy.

Osy joldardyng avtory 1989-1992 j. respublikalyq fizika-matematika mektebinde biologiyadan sabaq berip, sol jyldary T.Qasymbaeva, L.Amanjolova, R.Sәtimbekúlymen birge, Bilim ministrligining mamany Shaymardanovanyng jigerimen mektepting jogharghy synyptaryna arnalghan «Tirshiliktanu» («Jalpy biologiya») oqulyghyn jazdy. Osy oqulyqtyng ýlgisimen 2000 j. Chehiyada jәne 2005 j. akademik Zaharovtyng basshylyghymen Reseyde oqulyqtar dayyndaldy.

1991 j. fizika, matematika, himiya, biologiya pәnderin telearna arqyly qashyqtyqtan oqytudy úsynghanymyzben, ol tolyghymen iske aspady.

1996 j. Preziydent janyndaghy memleket basqaru Akademiyasynda (Q.Taquov, J.Ákim) «Qazaqstan memlekettiligining evolusiyasy» atty halyqaralyq ghylymy konferensiyada «Mәngi El» t.b. tәuelsizdikting aktualidy mәseleleri alghash ret kóterildi.

1997 j. jeti oblysta fizika-matematika mektepterin ashugha atsalystyq.

2007 j. «Tirshiliktanu» oqulyghynyng ornyna «әleumettik biologiya» degen, olardy jazghan avtorlardyng ózderine týsiniksiz oqulyqtar keldi. Oghan deyin Últtyq ghylym Akademiyasy jabylyp, bilim salasyndaghy degradasiyanyng keng qanat jayyp, naghyz pedagogtardyng ornyna bilimderi joq sylaqshy-shtukaturlar oqulyqtar jazatyn kezeng boldy. Sodan bastap sylaqshy taghayyndaytyn (negizinen Qaraghandydan) ministrlerding sherui әli jalghasyp keledi. Eldegi betke ústar uniyverssiytetter men Almatydaghy Últtyq Akademiyanyng ghimaratyn «qasiretti otbasy» jekeshelendirip, oqu oryndary diplom satatyn dýngirshekterge ainalyp bilim men ghylym jayyna qaldy.

2006 j. Qazaqstan Aziya jәne Afrikanyng 54 elimen birge bilim salasyndaghy Bolon prosessine kirdi. Búl prosessting bizding tәuelsizdik ýshin negizgi teris jaghy, ony qabyldaghannan keyin uniyversiytetterding oqu baghdarlamalarynan últtyq tәrbiyening dingegi - onyng dәstýri, óneri men mәdeniyeti alynyp tastaluda. Uniyversiytetterding basshylaryn jinaghan bir konferensiyada shetel professory óz leksiyasynda bizdegi bilim berudi Afrika auyldaryndaghy balalardyng taqyr jerde tizerlep oqitynymen tenestirgesin jiynnan bizding prorektorlardyng túryp ketkenin aitqan. Soqyr tauyqqa bәri jem. Bizding bilim salasy 16 jyldan beri «tarynyng kebegimen», al jastar «salafizm, satanizm... ilimderinen ruhany azyqtanuda».

2010 jyldary Memlekettik uniyversiytetter men Últtyq kitaphanalarda Qytay ortalyqtary ashylyp, olargha qazaq ziyalylary arnauly lúqsatpen kiretin jaghdaygha jetti. Jylda lúqsatpen ótetin memlekettik til kýnine arnalghan mitingilerge studentterdi jibermey, olardy jataqhanalardan shygharmaudy professorlar kýzetti. Onday «bilim ordalarynan» el qamyn oilaytyn sanaly jastardyng ornyna, bilimsiz mәngýrt meshkeylerding shyghatyny belgili.

2009-2011 j. Aqorda men Qazaqstan halyqtary Assambleyasy «Doktrina...» degen memlekettik baghdarlama dayyndap, ol qújattyng jobasy boyynsha «búl elde qazaq degen halyq joq» eken. Ony toqtatu ýshin M.Shahanov bastaghan últ pariottary biylikpen eki jyl alysty.

2012-2014 j. Halyqaralyq KONKORD Akademiyasynyng (Fr.) preziydenti, Eurotalant komissiyasynyng mýshesi G.Tomskiy «Ýkimet, qúqyq organdaryna aityp «Daryndy» japtyrmasandar, mynda jarysqa әkelgen oqushylargha medali alu ýshin kóringenge para beruden tayynbaydy» dep birneshe ret aryzdandy.

2010 j. qúrylghan Halyqaralyq Adam instituty, «Qazaq tili eldegi adam kapitalyn damytudyng negizgi qúraly» atty tújyrymdama dayyndap, 2011j Preziydentten bastap Ýkimet, әkimderge tekterindegi «ov», «ev» siyaqty qúldyng tanbasyn alyp tandaudy úsyndy... olar әli kýnge oilanuda.

2012 j. eldegi ghalymdar, rektorlar, kәsipkerler t.b. tvorchestvolyq odaqtar, «Atameken» kәsipkerler qauymdastyghy, «Samrúq-Qazyna», partiyalar, opozisiya t.b. biriktirgen «Qazaqstan Aliyansy» (QA) qauymdastyghy qúryldy. Onyng belsendi aralasuymen 2012 j. Ýkimet «Memlekettik tildi damytu turaly» qauly qabyldady. Ol qauly boyynsha 2020 j. qazaqstandyqtardyng 95% qazaq tilin mengerui tiyis edi. Biraq ol qauly әli kýnge oryndalghan joq.

QA 2013 j. Ýkimetting aldynda «20 jylda memlekettik tilde bir oqulyq, ne monografiya jazbaghan uniyversiytetter jabylsyn» degen talap qoyyp, ýsh aida 46 uniyversiytet jabyldy.

2014 j. QA talaby boyynsha Preziydent әkimshiligi men BGhM jetim balalar ýileri, aralas jәne orys mektepteri, JOO qazaq tilin oqu men bilim dengeyin anyqtau maqsatynda respublika boyynsha monitoring jýrgizdi. Sol kezde basqa últ ókilderining ishinde qazaq tilin ýirenuge degen qúlshynys jaqsy edi. Monitoring songhy 15 jylda 1,5 millionnan astam basqa últ ókilderining jastary qazaq tilin ýirengenin anyqtady. Sol esepte bilim dengeyi turaly mardymdy eshtene bolmady. Ol týsinikti edi?!

2014 j. QA Bas prokuraturanyng últtyq tәrbiye, bilim jәne ghylymdaghy jogharyda kórsetilgen zansyzdyqtarmen kýreske qauqarsyz jәne oghan býkilhalyqtyq senimsizdik tanytamyz degennen keyin, búl organ JOO jan-jaqty tekserudi bastady.

2015 jyldan bastap ondaghan jyldar boyy әkimderding jogharydan keletin basshylardy jol boyy jalau ústap qarsylaytyn t.b. qolbalasyna ainalyp, bedelden aiyrylghan múghalimderding statusyn kóteru jәne bilim salasyndaghy mәselelerdi ashyq talqylau maqsatynda QA bastaghan úiymdar respublikalyq sayt qúryp, ony qogham belsendisi-ústaz A.Saghidullaeva jýrgizip keledi.

2016 j. bastap bilim men ghylym salasyndaghy Saghadiyev degenning shyrghalany bastaldy. Ol, oqulyqtan «Álippeni» alyp tastap, qazaq mektepterining jogharghy synyptarynda fizika, matematika, himiya, biologiyany oqytudy aghylshyn tiline audaru, qazaqtyng kóne, orta ghasyrlyq tarihyn mektep pen JOO baghdarlamalarynan alyp tastau... siyaqty diktatordyng 2007 j. aitqan, «qazaqta shegara yaghny memleket bolghan joq, onyng negizin men saldym» (ol, osy qalaymaqanyn kishi Bushpen jәne Finlyandiya Ýkimetindegi kezdesulerde qaytalaghan edi), «Qazaqstannyng tarihy 1991 jyldan bastalady»... degen biyliktegi nadandardyng ústanymyn bilim salasyna engizushi edi (avtordyng «Nevejestvo ne znaet graniys» maqalasyn qaranyz. Abai kz sayty).

Kóseushi (kochegar) mamandyghyn Ukrainanyng PTU-nan alghan adam eldi 30 jyl basqaruy jәne ony «poema jazyp Mavrgha, barlyq payghambarlar, Ay men Kýnge...» teneytin tobyrlar qaptaghan qoghamnyng jaghdayy qalay bolatyn edi?! Ótken jyly A.Mamiyn, «Elbasyna Marsqa eskertkish qoiygha Ilon Maskpen $12,5 mlrdqa kelistik» dep habarlady. Búdan, bilimsiz, mәdeniyetsiz, kónbis yaghny ar-namyssyz qoghamdy osynday naqúrystar basqarugha layyqty ekenin kóresin. Kelesiler odan asyp ketip jýrmesine kim kepil?!

2017 j. QA ministr Saghadiyev «óz halqyna fashister jasamaghan qasaqanalyq isteude, ol  otstavkagha ketsin» degen talabyna Aqorda bastap, biylik týgeldey qarsy boldy. Olar, «Saghadiyev bilimge janalyq әkelip jatqan reformator» degenge deyin bardy. Ol týsinikti de. Sebebi, ol qúny 30 mlrd tg túratyn «Bóbek» qoryn ýsh mlrd tg satugha kelisken bolatyn. Ghylymgha qatysy joq Saghadiyev solardyng qazaqty mәngýrttendiru sayasatyn iske asyryp otyrdy.

2017-2018 j. Saghadiyev budjetten ghylymgha bólingen 200 mlrd tengeni maqsatyna paydalanugha bermey otyrdy da, aqyrynda 94 mlrd tengeni úrlap AQSh-qa qashyp ketti. Onyng aldyndaghy BGh ministri Bektúrghanov ta sonday qarjyny úrlap AQSh-tan pana tapty. QA 2021 j. sol eki korrupsionerdi elge qaytaru kerek degende әzirge resmy organdardyng eshqaysysy qimyldamay otyr.

Qazirgi bilim men ghylym salasyndaghy negizgi kemshilikter:

- Oqu oryndarynda HHIgh. ghylym, tehnologiya jәne ekonomikanyng damuyn aiqyndaytyn kvanttyq (-fizika, -himiya,. -biologiya, -psihologiya, -sana), innovasiyanyng (-IT, -biotehnologiya, -jasandy intellekt, -robototehnika…) salalary men BÚÚ 54 kriyteriyi boyynshy adam kapitalyn damytu pәnderi ótilmeydi. Oqu baghdarlamalary ótken ghasyr dengeyinde qalghan;

- 30 jylda JOO men GhZY óndiriske birde-bir  rasinalidyq úsynys enbegen;

- 95%-dan astam ghylymy jobalar atqarylyp bolghasyn paydasyz bolghandyqtan arhivke ketedi;

- 80%-dan astam oqulyqtar tiyisti talaptargha say emes;

- Memlekettik til ýirenuding tilashar jәne әmbibap metodikasy dayyndalmady;

- BGhM men әkimshilikter balalar baqshasy men oqu oryndarynda memlekettik tilding damuy men aralas mektepterding qazaq tiline kóshuine jaghday jasay almay otyr. Ministr Aymaghambetov basqaratyn BGhM, rektorlar, mektep jәne bala-baqsha diyrektorlarynyng jauapkersizdigi, sauatsyzdyghy, mәdeniyetsizdigi men jigersizdiginen bala-baqshadaghy qazaq balalarynyng ýlesi 85-87%, oqu oryndarynda 77-82% bolghanymen songhy jyldary qoghamda qazaq tilining qoldanu ayasy jýieli týrde taryluda yaghny memlekettik instituttyng damuyna kedergi boluda ekeni;

- Memtilding damuy basqa tilderding qoldanyluyna kedergi bolmau yaghny tilderdi bir-birine qarsy qoymau kerek. BGhM Halyqaralyq Adam institutynyng 2011 j. «Memtil adam kapitalyn damytudyng negizgi qúraly» tújyrymdamasy negizinde dayyndalghan Ýkimet qaulysy (2012) t.b. iske asyrudyng ornyna, әli kýnge «tilder soghysynda jýr» yaghny memtildi tәrbie jәne bilim qúralyna ainaldyrghan joq. Sondyqtan, on jyl oqyghan shәkirtter qazaqsha on sózding basyn qúray almauda;

- PISA-nyng songhy zertteuining nәtiyjesi boyynsha qazaqstandyq oqushylar әlemnin 100 elining arasynda 96-shy orynda túr. Angola, Kamerun, Kambodja, Sudan reytinginde bizding elmen qatarlas. "Oqushylardyng jetistikterin baghalau jónindegi halyqaralyq baghdarlamanyn" jahandyq reytinginde Qazaqstan Livan men Miyanmanyng arasyna ornalasyp, oqushylardyng bilim sapasy boyynsha әlemning 73 elining arasynda 70-oryndy iyelendi;

- BÚÚ derekterinde 12-18 jasar qazaq qyzdary suisidten әlemde 1-shi oryn alady. Búl zúlmatpen kýresude BGhM naqty shara qoldanyp jatqan joq;

- QR bilimi «baqytsyz úrpaq tәrbiyeleydi» (Akim J.M.  Razvitie chelovecheskogo kapitala Kazahstana. Bulletin de l'Académie Internationale CONCORDE (France), 2014, N 3. http://academie-concorde.blogspot.com, g.tomski@gmail.com). Osy kemshilikterding sebepteri men ony týzetuding joldary osy maqalada kórsetilgen.

Men ministrdi kórmeppin jәne onyng jeke basynda sharuam joq.

A.Aymaghambetov basqaratyn ministrlikting kemshilikteri, onyng jeke basyna baylanysty sybaylas jemqorlyq, onyng geylerdi qoldaytyn Ahlokoma uniyversiytetine M.qozybaev atyndaghy SQO memlekettik uniyversiytetin 10 jylgha jalgha berip, oghan budjetten 30 mlrd tenge bólgeni t.b. ótken qantardaghy 8000 adamnyng petisiyasynda tolyq jazylghan. Ol petisiyany jazghandardyng talaptary oryndalmasa, onda bilim men ghylym salasyndaghy kemshilikterdi Preziydent óz moynyna alady?! (Petisiya mәtini maqalanyng sonynda berilgen).

Bilim men tәrbiyedegi osy uaqytqa deyin jiberilgen kemshilikterdi el qorghaytyn jastardyng ótken qantarda qiratqan memlekettik nysandary men órtegen jýzdegen avtomobilideri, tonalghan dýkender, qaru qoymalary jәne bankomattardan kóremiz.

Halyqaralyq Adam instituty (HAI) jogharydaghy kemshilikterdi týzetip, әlemde ozyq bilim men ghylym, innovasiya men ekonomikany damytudyng tiyimdi joly retinde Álemdik innovasiyalyq qor (onda songhy jarty ghasyrda ghylym, innovasiya, ekonomikadaghy janalyqtardyng 70% ashqan 3500 ataqty ghalymdar, onyng ishinde TOP-500 jәne 87 Nobeli laureaty isteydi), әlemdegi TOP-50 tehnologiyalyq kompaniyalar, JOO birge (búdan әri HAIY&K) «Adam kapitalyn komleksti damytu jәne innovasiyalyq ekonomikagha kóshu» (Joba) halyqaralyq jobasyn dayyndady. Jobanyng túsaukeserleri BÚÚ (Niu-York, 2014), YuNESKO (Pariyj,2015) t.b. jerlerde ótip, 2017-2018 j. Preziydentting Qazaqstan halqyna joldaularyna endi, ony Parlament pen Ýkimet qabyldady. Jobanyn, Halyqaralyq KONKORD akademiyasymen (Fransiya) dayyndaghan «Talantty matematikterdi dayyndau» bólimi Singapurda, basqa bólimderi Týrkiya jәne Fransiyada endirilude.

Osy Joba boyynsha elde Shveysariyanyng halyqaralyq uniyversiytetining (ISU) filialyn ashyp, onda әlemdegi TOP-500 ghalym kafedra-laboratoriyalar ashyp (Halyqaralyq «Bolashaq» úiymymen kelisilgen), kvanttyq pәnder, adam kapitaly BÚÚ 54 kriyteriyi boyynsha jәne innovasiyanyng 20-23 salasy boyynsha oqylghan leksiyalar QR barlyq uniyversiytetterine tarap, jogharghy bilimdi bir uaqytta kóteredi.

ISU-HAIY&K jobasy - ol bir ózi jýz JOO mindetin atqaryp, bizding jastardy әlemde aldynghy qatargha shygharatyn ýzdik uniyversiytet. HAIY&K jobasy boyynsha 2030-2031 j. bilimnen keletin qarjy múnaygazdan týsetinning 60-65%, 2038-2040 j. – 160-170%-ke jetkizu kózdelgen.

HAIY&K Jobasynyng bilim men ghylym salasynda:

- balalardyng intelllektisin erte damytu;

- talantty matematiyk, innovator, rasionalizatorlar... dayyndau;

- auyl men qala mektepterindegi bilim sapasyn tenestiru;

- orta jәne jogharghy bilim sapasyn týpkilikti jaqsartu;

- 35 jasqa deyingi mektep diyrektorlarynyng ýlesin 80%-gha jetkizu;

- bizding jastardyng magistratura men PhD oquyn әlemdegi TOP-500 ghalym men 87 Nobeli laureattarynda shetelde jәne elde oquyna qol jetkizu t.b. barlyghy 18-20 kompleksti shara qaralghan.

Janúzaq Mendeshúly Ákim,

Qazaq Últtyq jaratylystanu jәne Halyqaralyq KONKORD (Fr.) Akademiyalarynyng korr.-mýshesi, Europa jaratylystanu ghylymdary Akademiyasynyng akademiygi

Abai.kz