Andrey Proshkin degen orystyng darynsyz bir rejissersymaghy «Orda» atty  filim týsiripti. Onysy kino tuyndy emes, ózining sasyq pighylyn әshkerelep,  tua sala torayy megejinine artylatyn «talpaq tanaudyn»  qorsyldaghan qorymynda qalyp qoyghan birdeme bolyp shyqqan. Álgi idiot «Ordany» tarihy faktilerge boy úrmay anyzdyng jelisimen týsirgenin aityp kókiytin kórinedi. «Synshylarym meni synaghanda osy jaghyn eskersin» dep jәne dóng aibat kórsetip qoyypty ózinshe. Búl - jalpy synaytyn da filimge úqsamaydy, tipti, sóz shyghyndap birdeme deuding ózi kýnә. Áytkenmende qaytemiz, taspagha týsipti, anda-mynda kórsetilip jatyr. Astana men Almatynyng kinoteatrlarynan júrttyng aldy kóre de bastady. Úzamay Últtyq arnadan, «Habardan», ol ekeui bolmasa, ózge de byqiy-tyqy arnalardyng birinen shygha kelui mýmkin.  Sondyqtan ýndemey qala almaydy ekenbiz. Nege? Óitkeni filim mynanday soraqylyqpen bastalady.

Andrey Proshkin degen orystyng darynsyz bir rejissersymaghy «Orda» atty  filim týsiripti. Onysy kino tuyndy emes, ózining sasyq pighylyn әshkerelep,  tua sala torayy megejinine artylatyn «talpaq tanaudyn»  qorsyldaghan qorymynda qalyp qoyghan birdeme bolyp shyqqan. Álgi idiot «Ordany» tarihy faktilerge boy úrmay anyzdyng jelisimen týsirgenin aityp kókiytin kórinedi. «Synshylarym meni synaghanda osy jaghyn eskersin» dep jәne dóng aibat kórsetip qoyypty ózinshe. Búl - jalpy synaytyn da filimge úqsamaydy, tipti, sóz shyghyndap birdeme deuding ózi kýnә. Áytkenmende qaytemiz, taspagha týsipti, anda-mynda kórsetilip jatyr. Astana men Almatynyng kinoteatrlarynan júrttyng aldy kóre de bastady. Úzamay Últtyq arnadan, «Habardan», ol ekeui bolmasa, ózge de byqiy-tyqy arnalardyng birinen shygha kelui mýmkin.  Sondyqtan ýndemey qala almaydy ekenbiz. Nege? Óitkeni filim mynanday soraqylyqpen bastalady.

«Filim bastalmay jatyp, Rimning elshilerimen sóilesip túrghan han-aghasyn Jәnibek degen bir mesqaryn, taqyrbas bireu әi-shәy joq, moyynyna arqan salyp, túnshyqtyryp óltirip tastaydy. Artynsha, jana ghana óltirilgen bayghústyng sausaghynan (qúryghanda ortasynda bir asyl tasy bolsayshy!) qanyltyrdan da júqa kýmis jýzigin sheship alyp, astauda suyp qalghan etti qomaghaylana asay bastaydy. «Astapyralla!» - dedik. Al, myna qylmysqa kuә bolghan han әuleti ýn-týnsiz tuysynyng ólimin qyzyqtap otyrady da, artynsha bәri Jәnibekting aldyna tize býgip, ony biyleushimiz dep moyyndaugha kóshedi» (Aqberen Elgezek. «Altyngha kýie jaghylghan kýn» http://www.ult.kz/kz/article/view?id=602).

«Bir kezde, kinokartinada basty keyipkerlerding biri - Jәnibekting anasy Taydulla hanym sahnagha shyghady. Betine appaq opa dalap jaghyp alghan tiri aruaqtay  kempir әlgi qylmys bolghan jerge kele qalady. Mәn-jaydy úghynghan son, Jәnibekti qylyshymen betinen tilip (o zaman da bú zaman!), han qylyp saylap ta tastaydy. Kenet Jәnibek han óz anasyn erkelete taqqa otyrghyzady da, eki bútynyng arasyna basyn salyp túryp: «Átten, anam bolmaghanynda ghoy, ózindi dәl qazir qatyn qylyp alar edim» - dep mәseleni tótesinen qoyady. Oghan kәri anasy kәdimgidey qylmyndap, topas balasy yrjalandap, mәz bolyp, qarqyldap túryp kýledi dersin. Jaghamyzdy ústadyq. Jýrekting ainyghany bylay túrsyn, búlay eshqashan qorlanbaghan shygharmyn» (Aqberen Elgezek. «Altyngha kýie jaghylghan kýn» http://www.ult.kz/kz/article/view?id=602) .

«Anasyn qatyn qylyp almaqqa ausary aughan» qúrdym (Úly bahadýr babalarymyzgha aruaqty esim bolghan Han Jәnibek atynan sadagha ketsin! ) Proshkinning «Ordasynda» túmsyghyna týtik tyghyp taghylyqpen kóz júmady. Qaranyz:

«Áz Jәnibek han ordasyna oiyn-sauyq qoyyp jatqan bir sayqymazaqtyng teriden jasalghan sybyzghy sekildi berdenesine múrynyn tyghyp alyp, eldi kýldirem dep túnshyghyp óledi. Aua jetpey, jerde jantalasyp jatqan hangha eshkim kómekke kelmey, biyleushini qorshaghan qauym hannyng myna qylyghyn oiyn dep úghynyp, daraqylana kýle beredi. Han ólgenin kórgen Berdibek atty jas bala «endi mening kezegim» - degendey jan-jaghyna janarynan ot shasha qaraydy. Múnymen, demek, filim avtorlary tarih tolqynyna jana hannyng shyghuy dep «óte parasatty» astar anghartsa kerek... Jas Berdibek Taydulla hatungha maghan bata ber dep súraydy. Taydulla bolsa, qap-qara atqa qarghyp minip, borap túrghan dalagha «men eshtene bilmeymin!» - dep janúshyra shaba jóneledi. Nege ekenin úqsam, búiyrmasyn» (Aqberen Elgezek. «Altyngha kýie jaghylghan kýn» http://www.ult.kz/kz/article/view?id=602) .

Aytpaqshy, filimning sharyqtau bir túsynda «balasyna qylmandaghan»  - Taydulla hatun zaghip bolyp qalady. Taydullany talasa emdemekke úmtylghan baqsy-balger, qúshynash-diuana ataulynyng basy Ordanyng irgesinde domalap, aqyrynda janary sualghan miskindi Mәskeuge elshi jiberip keltirgen mitropolit Aleksey jazady.

Mmm, dep qoyynyz.  Taydulla sorlynyn  mitropolit Alekseyding shipaly qoly tiygen song jaryq dýniyeni qayta kóretindey jóni bar siyaqty. Óitkeni,  «Ordany» oirandap baqqan kinokartinagha tapsyrys bergen Orys pravoslaviyalyq Shirkeui men hristian әuliyelerin dәripteuge arnalghan kórkem dýniyelerdi qarjylandyratyn «Pravoslavnaya ensiklopediya»  úiymy eken. Filimge Resey memeleketi 12 million AQSh dollaryn bólipti. Hristian әuliyelerin dәripteuge arnalghan filimning jóni osy dese kerek, rejisser Mәskeu knyazdigin jaudan qorghaghan Altyn Orda túsyndaghy әulie әkey Aleksey deytindi әspettep baghady.

Hosh, delik...  Al, osy shynymen kinotuyndy ma? Bolsa, kinonyng qay janryna jatady? Komediya ma, fantaziya ma? Proshkinge salsaq, fantaziya kórinedi. Solay-aq bolsyn. Alayda,  kinodaghy fantaziyalyq kartinalar  adam qiyalynyng sheksizdigin әigilep, tosyn jayttardy taban astynda taba biletindigimen eliktirip, tylsym ghajayyptardyng ózin shynaylyqqa jetkizip, kórermendi baurap alatyn kórkemdigimen qyzyqty  dýnie emes pe? Sonda mynau ne? Búl eshtene de emes. Búl - týrki halqyn mazaq etudin, qorlaudyng kezekti ssenariyi. Bayaghy әdet. Bayaghy ayaghyn jimaytyn astamshylyqtyng býginde asqynghan, jana minez tapqan soraqy týri. Áytpese, anyz ben tariyhqa qatysty týsirlgen filimning sol anyz ben tariyhqa qatysy bar úrpaqtyng jýregin jaralamasyn rejisser bilmedi deysiz be? Endi shalyq úryp, jyn soqqan bireu bolmasa, bilui kerek. Ábden biledi. Bile túra osylay isteydi. Óitkeni, búrynghy Altyn Orda memleketin qúrghan elderding býginde bas kótereri kem. Tatar-bashqúrt bodanda. Monghol syrtta beyhabar jatyr. Ózbek ózimen ózi. «Ortaq ógizden onasha búzauyn artyq» kóredi. Qyrghyzdyng Manasty qayta qolgha alugha uaqyty joq. Kýnde ereuil. Noghayly úlysy bytyrap, tarap ketken.Biraq, qazaq bar!  Danyqty Altyn Ordanyng astanalary irge tepken úly dalada qazaq deytin pәle halyq qaytadan boy týzep keledi. «Býgin betin qaytaryp, sanasyn ulap ústamasaq erteng kesh qaluymyz kәdik». Osyny oilay salysymen etek-jeni dalaqtap orys sayasatkerleri Euraziyalyq ortaq parlament, Kedendik odaq , t.b. degenge auyz salsa, Mihalkov, Bodrov siyaqty Reseyding qazirgi kinoindustriyasynda qyzmet etip jýrgender   týrki tarihyn kinokartinalarmen kelemejdeuge kirisken. Olardyng qataryna taghy bir kemdaryn, shovinistik pighyly shiqannyng auzynday alaulaghan Proshkin degen bireu qosylypty. Apryr-ay, ә deymiz osyndayda, Gollivudtyng fentezerlary Altyn Orda zamanyndaghy knyazdikter turaly osynday bir masqara filim týsirse, orystar qayter edi. Qyrylyp qalmasa da qylghynyp aiqaylar edi. BÚÚ-nyng sarayynda búzaubas bәtenkesimen edendi toqpaqtaghan Hrushev atalarynynyng saltyna salynyp  shuash sasyghan kerzi etikterimen jer tepkilep, jinigip keter edi.  Kóz aldynyzgha elestetinzshi, kózi shýnireyip, jaghy sorayghan Mihalkov samogonnyng bóshkesine qamalyp oibaylap jatyr.  Bodorv asylyp ólerge arqan tappay alaqtap jýr, uday mas. Qyz-qatyny ólgen itting basynday emshekterin salaqtatyp mújyqtardyng bútyn sauyp mәz. Qoy, búdan әrige barmayyq. Proshkinderde joq tek bizde bar. Qala berdi býtin bir últty, ol últtyng tarihyn, mәdeniyetin, dәstýrin mansúqtap, mazaq etu, búra tartyp búrmalau - týrki balasyna jat nәrse. Onyng ýstine biz jaqsyny jaqsy dep, asyldy jasyqtan aiyra biletin últtyng úrpaghymyz. Sondyqtan da shyghar, orys әdebiyetine, orys kinosyna qúrmetimiz erekshe.

«Ordany» Proshkin fantaziyalyq kinokartina atapty. Ottaydy. Ottaydy deuimizge sebep - fantaziya men komediyanyng ozyq ýlgisi  orys kinosynda jetip-artylady. Biraq, Reseydegi әigili rejisserlerden qalghan izgi dәstýr Proshkin bayqústyng boyyna darymapty. Qaytemiz. Janymyz ashidy. Álgi beybaqtyng darynsyzdyghyna  emes, orys kinosynyn  osynshalyqty dengeyge qúldyraghanyna, qúrdymgha bet alghanyna. «Ivan Vasilievich menyaet professii»  filimin taspalap, fantaziya men komediyany qatar órgenLeonid Gayday siyaqty aqsaqaly bar orys kinosy Proshkin sekildi silimitikpen auyz jalasqan «Pravoslavnaya ensiklopediya» úiymynyng úiyghyna batyp barady. Obal-aq.

Proshkin qu «Ordany» tarihy derekterding izine týspey ekrangha alyp shyqtym» dep jaqauratqanymen bir súmdyqty tap basqan. Ol súmdyq - «Ordada» janarymen jan-jaghyna ot shasha qaraytyn Berdibek.

Berdibek - 1357 jyly úly han Jәnibek ólgennen song múragerlikpen taqqa otyrghan han. Jәnibek hannyng úly. «Nar moyyny kesilip, Berdibek han ólgen jer» deytin maqaldyng keyipkeri osy - Berdibek. Berdibek ishi tar, zalym adam bolghan deydi kóne kýnderding kәuәsi eski tariyh. Zalym han taqty tóniregindegi tuystarynan qyzghanyp bәrin bauday týsiredi. Ol turaly «Qazaq trihynyng әlippesi» atty derekti tolghamynda Múhtar Maghuin «Berdibekten song shynynda da nar moyyny kesiledi, yaghny Altyn Ordanyng negizin salghan Batu hannyng túqymy qúridy» dep jazady (M. Maghauiyn. 11 tom, 14 bet). «Ordany» basynyp oinaqtaghan Proshkin Altyn Ordanyng irgesin shayqaghan qorqau han arqyly ne aitqysy kelgenin týsinetin shygharmyz.  Biraq dәl osy filimge qatysty biz týsinbegen bir sóz bar. Ol sóz - Memlekettarihyinstitutynyng diyrektory, professorBýrkitAyaghannyng sózi. Proshkin aruaghyn qorlaghan Jәnibekti qaralaudan Ayaghanymyz da ayanyp qalmapty. "Apta.kz" saraptamalyq baghdarlamasyna bergen súhbatynda Memleket tarihy institutynyng diyrektory Býrkit Ayaghan beti býlk etpesten: «Men "Orda" filiminen qatty bir tarihy auytqu kórip otyrghan joqpyn. Ol kezde adamdardyng mәdeniyeti tómen bolghany ras. Jәnibek hannyng obrazy dúrys ashylghan. Ol bir ózi әlsiz, danqqoy adam bolghan siyaqty!» -- dep lagheeeep otyr. Meninshe bolghandaoy-sanasy býkir býrkitter men irkittirge 1991 jyldan beri qarayghy tariyhqa eshkim tiymese, jetedi. Basqasyna bas qatyrmaydy. Sondyqtan sayqymazaq Sasha Koenning «Boratynan»  ózge ol ýshin namysqa shabatyn dýnie joq. «Memleket tarihyna» jauapty adam «Borattyn» «boranyna» ghana qaltyramay ótken-ketkenin tegis mengerip qaray alsa, «Proshkinning búl filimi Qazaqstanda kórsetilmeu kerek!» dep mәseleni tik kóterer edi. Óitpeydi. Óite almaydy. Endeshe, sony biz aitayyq. Memelekettik hatshymyz bar, Mәdeniyet jәne aqparat ministrimiz bar elimizdegi kinotetarlardyng basshylaryna pәrmen etip Proshkinning kózin (ózin emes, әriyne, filimin) qúrtu kerek. Osylay qarsylyq tanytpasaq orys oiyna kelgenin istep, oiranyn sala beredi.

«Abai.kz»