Taqauda, Bolat Mýrsәlimning qúrastyruymen Alash qayratkerlerining foto-alibom shejiresi jaryq kórgeni kópshilikke mәlim. Búl turaly baspasóz betterinde әlsin-әlsin maqalalar jaryq kórdi. Alash qozghalysy últymyzdyng qany tamyp túrghan juyqtaghy tarihy bolghandyqtan, obaly ne kerek júrtymyzdyng jýrip ótken búl kezenine qatysty tarihshylar tarapynan keshendi zertteuler jasaldy. Deytúrghanmen, Alash qozghalysynyng әli de ashylmaghan júrtshylyqqa beymәlim, tasada qalghan tústary joq emes. Sonyng biri - Alash iydeyasynyng Qytay qazaqtaryna taralyp, búl ólkelerde «Ýsh Otau» qozghalysy bolyp jalghasyn tabuy desek asyra aitqandyq bolmaydy. Kýni keshe ghana jas ziyalylardyng bir qúrapatynda osy «Ýsh Otau» qozghalysy haqynda biletinimdi aityp syr shertkenimde, Dәuren Quat, Aydos Sarym, Auyt Múhiybek sekildi aghalarymyz búl jóninde baspasózge maqala beruimdi ótindi. Qoldaghy derekterding jútandau bolghanyna qaramastan, aghalarymyz qolqalaghannan keyin «Ýsh Otaudy» jazugha nar tәuekel etti

«Ýsh Otaudyn» úshyghy

Taqauda, Bolat Mýrsәlimning qúrastyruymen Alash qayratkerlerining foto-alibom shejiresi jaryq kórgeni kópshilikke mәlim. Búl turaly baspasóz betterinde әlsin-әlsin maqalalar jaryq kórdi. Alash qozghalysy últymyzdyng qany tamyp túrghan juyqtaghy tarihy bolghandyqtan, obaly ne kerek júrtymyzdyng jýrip ótken búl kezenine qatysty tarihshylar tarapynan keshendi zertteuler jasaldy. Deytúrghanmen, Alash qozghalysynyng әli de ashylmaghan júrtshylyqqa beymәlim, tasada qalghan tústary joq emes. Sonyng biri - Alash iydeyasynyng Qytay qazaqtaryna taralyp, búl ólkelerde «Ýsh Otau» qozghalysy bolyp jalghasyn tabuy desek asyra aitqandyq bolmaydy. Kýni keshe ghana jas ziyalylardyng bir qúrapatynda osy «Ýsh Otau» qozghalysy haqynda biletinimdi aityp syr shertkenimde, Dәuren Quat, Aydos Sarym, Auyt Múhiybek sekildi aghalarymyz búl jóninde baspasózge maqala beruimdi ótindi. Qoldaghy derekterding jútandau bolghanyna qaramastan, aghalarymyz qolqalaghannan keyin «Ýsh Otaudy» jazugha nar tәuekel etti

«Ýsh Otaudyn» úshyghy

Alghashqyda «Ýsh Otau» qozghalysy haqynda býgingi Qytaydyng Shynjan aimaghynda túratyn «Qasen» esimdi qandasymyzdan estigen edim («Ýsh Otau» qozghalysy әli aqtalmaghandyqtan qandasymyzdyng aty-jónin tolyq aitudy jón kórmedik). Jasy jetpisting jelkenin ústaghan Qasen aghamyz kezinde «Ýsh Otau» úiymynyng belsendi mýshesi bolypty. Aghamazdyng aituynsha «Ýsh Otau» úiymy Qytaydyng kommunistik Ýkimetining 1960-shy jyldary jýrgizgen Mәdeniyet tónkerisi kezeninde Altay qalasynda (búrynghy Sarysýmbe) qúrylghan. «Ýsh Otaudyn» múrat-maqsaty Qazaqstan men Mongholiya jәne Qytay qazaqtarynyn, yaghni, ýsh memleketke bólinip ketken qazaq qauymynyng basyn biriktirip tәuelsiz Qazaq memleketin qúru bolghan kórinedi.

Ádepkide, «Ýsh Otau» bәlkim bayaghy Kólbay Toghysovtyng «Ýsh Jýz» partiyasynyng jana atauy emes pe? degen de oy keldi. Biraq, 1918 jyly «Alash orda» Ýkimeti Kólbay Toghysovty ólim jazasyna keskennen keyin, «Ýsh Jýz» partiyasy qayta tarih sahnasynda kóringen emes. Sonymen birge, sol kezdegi Qytaydyng ozbyr sayasatyna qarsy Qazaq, Úighyr, Monghol bolyp «Ýsh Otau» úiymyn qúrdy ma eken dep te oigha berildim. Biraq, búl qiyalymnyng esh qisyny joq edi. Sebebi, «Ýsh Otau» qozghalysy negizinen Shynjandaghy qazaqtar qonystanghan aimaqtardy ghana qamtyghan. Sonday-aq, Shynjandaghy qyrqynshy jyldardaghy últ-azattyq tónkeriske «Ýsh Aymaq» tónkerisi degen de atau berilgendigi belgili. Al, «Ýsh Aymaq» tónkerisi - Ile, Tarbaghatay, Altay atty ýsh ónirdegi az sandy últtardyng Qytaydyng otarshyldyq sayasatyna qarsy kóterilisi bolatyn. «Ýsh Otau» bәlkim «Ýsh Aymaq» tónkerisining zandy jalghasy ma? Joq, búl oiymnyng da esh reti joq siyaqty. Óitkeni, «Ýsh Aymaq» Ýkimeti tikeley Kenes Ýkimetining kommunistik týzim ornatuymen qúryldy. Al, «Ýsh Otaudyn» Qytay men Monghol qazaqtary jәne Qazaqstandy biriktire otyryp, últtyq memleket qúrudy múrat etui, úiymgha Kenes Ýkimetining yqpalynyng bolmaghandyghyn kórsetedi.

IYә, shynynda da әuelgide kommunistik jýiening qylyshynan qan tamyp túrghan 60-70 jyldary qazaqtyng tәuelsiz memleketin qúrudy múrat etken múnday qozghalystyng bolghandyghyna kýmәnmen qaradym. Kýmәndana jýrip maghúlmat izdestirdim. Kóp úzamay «Ýsh Otaudyn» bir úshyghyn tapqanday boldym. Marqúm shәkirtim Elbol Rayhanúly «Ýsh Otau» turaly birneshe derekti qolyma tapsyrdy. Sonyng biri jazushy Jәdy Shәkenning 2006 jylghy «Ýn» jurnalynyng № 3-4 sanynda jariyalanghan «Perishteler» atty tarihy hikayasy edi. Búl kórkem shygharmada «Ýsh Otau» úiymyn qúrushy Qyzyrbek Oralov pen Seyithan Ábilhasymovtyng ayanyshty surettelgen. Tarihy hikaya barysynda Qyzyrbek Oralov qapiyada qolgha týsip, ólim jazasyna kesiledi. Al, qozghalys jetekshilerining biri Seythan Ábilhasymov Monghol asyp aman qalady. «Perishtelerde» «Ýsh otau» turasynda múnan ózge mәlimet joqqa tәn. Degenmen, men ýshin Jәdy Shәkenning qym-quyt ómirdi bayandaghan tarihy hikayasy «Ýsh Otau» haqyndaghy alghashqy alghaday mәlimet edi.

Qytay múraghattarynda Qyzyrbek Oralov haqynda «Ýsh Otaudy qúrushy Altay óniri gazetining tilshisi aqyn Qyzyrbek Oralov 1968 tamyz aiynyng jiyrma ekisinde ústalyp, 1970 jyly shildening jetisinde jaumen til biriktirip otangha opasyzdyq jasaghan keri tónkeristik toptyng bas qylmyskeri degen aiyppen ólim jazasyna kesilgen» (derek Jәdy Shәkenning jeke qorynan alyndy) dep qorytyndylanghan  mәlimetter bar. Múndaghy «...keri tónkeristik toptyng bas qylmyskeri» degen derek, Qyzyrbek Oralovtyng tónkerisshil toptyng basshylarynyng biri ekendigin úqtyrghanmen, Qytay sotynyng búl ýkiminde «Ýsh Otau» úiymy turaly jarytymdy eshtene aitylmaydy.

Desek te, 1990 jyldary Mongholiyadan Qazaqstangha oralghan «Ýsh otau» úiymynyng belsendisi Seyithan Ábilhasymov Qytay qazaqtarynyng HH ghasyrdaghy últ-azattyq kýresi turaly birneshe sýbeli enbekter jazdy. Onyng Júldyz jurnalynyng 2006 jyldyng №10 sanynda jariyalanghan «Quyp keledi, qashyp baramyz» atty tarihy әngimesinde Altay qazaqtarynyng tәuelsizdik jolynda Qytay kommunisterine qarsy úiym qúryp kýreskendigi sóz bolady. Búl tarihy әngimede «Ýsh Otaudyn» naqty aty atalmaghanmen, olardyng qúrghan úiymynyn, biz sóz etip otyrghan «Ýsh Otau» ekendigin bayyptau qiyn emes. Biraq, shygharmada úiym jetekshilerining tym erte qolgha týsuine qarap, «Ýsh otau» qozghalysynyng keng kólemde búqaralyq sipatqa ie bola almaghandyghyn angharamyz. Áytse de, Seyithan aghamyz úiymnyng jetekshileri sanalghan Aytan, Álimghazy, Jaghdalardyng atameken Qazaqstangha qonys audarghanyn bayan qylady.

Jaghda aghamyzdyng kózi tirisinde «Ýsh Otau» turaly arnayy baryp birneshe ret súqbattastym.

- Ýsh Otau» iydeyasyn alghash aitqandardyng biri men edim. Shyghys Týrkistan memleketi qúlaghannan son, Monghol men Qytaydaghy qandastar atamekendegi qazaqpen birikse ghana el bolyp ómir sýre alady dep úqtym. Sol kezde búdan ózge bizding tandauymyz joq edi. Býgingi tәuelsiz elimning tuynyng astyna shettegi qazaqtardyng úiysyp otyrghanyn kórip, ýmitimning aldamaghanyna bek quanyshtymyn - dep edi Alashtyng abyzy kemsendep.

Belgili tarihshy Álimghazy Dәlethan aghamyzben «Ýsh Otau» turaly әngimeleskenimde, ol kisi de alpysynshy jyldardaghy Mәdeniyet tónkerisi kezinde osynday astyrtyn úiymnyng júmys istegenin rastady. Biraq, «Ýsh Otau» qozghalysy tek Altay ayasynda órbidi degenge kelispeytinin, úiymnyng júmysy Shynjandaghy qazaqtar mekendeytin barlyq aimaqtardy qamtyghanyn eskertti. Álimghazy aghamyz Seyithan Ábilqasymov men Qyzyrbek Oralovtyng «Ýsh Otau» qozghalysynyng Sarysýmbedegi belsendisi bolghanymen, úiymnyng jetekshileri Ýrimshide bolghanyn jiyi-jii qaytalady. Seyithan Ábilqasymov aghamyz da «Qughyn» romanynyng birneshe túsynda úiymnyng júmysy turaly jan-jaqtaghy maydandastarynan habar alyp otyrghanyn aityp ótedi. Osyghan qaraghanda, shynynda da «Ýsh Otau» qozghalysy Shyghys Týrkistannyng kóp bóligin qamtyghan tәrizdi.

«Ýsh Otau» Alash Ordanyng tól perzenti

Zadynda, HH ghasyrdaghy últ tarihyna kóz jibersek iysi qazaqtyng basyn biriktirip, tәuelsiz memleket qúrudy alghash ret Alash arystary kóterdi. Al, «Ýsh otaudyn» da múraty ýsh memlekette jatqan qazaqtyn  basyn qosyp birtútas memleket qúru bolatyn. Endeshe, Alash pen «Ýsh otau» iydeyalarynyng ýndestigi jәy kezdeysoqtyq pa, joq әlde, zandy sabaqtastyq pa? «Ýsh Otau» qozghalysyn osy qyrynan zerttey kele, qozghalystyng týp-tamyryn tapqanday boldym.

Shynjan qoghamdyq ghylymdar instituty jurnalynyng 2004 jylghy №3 sanynda Qaliolla Núrtazaúlynyng «Ánshi Áset» atty maqalasynda Alash Orda ýkimetining jetekshisi Álihan Bókeyhanovtyng Qytay qazaqtaryna ýndeu hat jazyp, ony Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Rayymjan Mәrsekov qatarly kýreskerlerge Shynjan qazaqtaryna jetkizudi tapsyrghandyghy aitylady. Biraq, maqalada búl hattyng mazmúny haqynda naqty eshtene aitylmaghan. Degenmen, jogharydaghy azamattardyng Shәueshek qalasynda Qúlja men Tarbaghatay ónirining iygi‑jaqsylarymen jiyn ozdyruy jәne Ahmet Baytúrsynovtyng Altay qazaqtaryna hat jazyp, ony jetkizudi Ásetke tapsyruyna qarap ýndeu hattyng mazmúny Alash iydeyasyn Shynjan qazaqtaryna nasihattaudy kózdegen dep topshylaugha bolady.

Bizding búl oiymyzdy 2007 jyly Ana tili gazetining №33 sanynda jaryq kórgen Uahap Qydyrhanúlynyng «Mirjaqyptyng Ór Altaydaghy izderi» atty maqalasy quattay týsedi. Búl maqalada shygharma iyesimen súhbattasqan jasy seksenning sengirine shyqqan Japabay bolystyng nemeresi Ákirambek aqsaqaldyng jogharydaghy Alash azamattarynyng Shәueshekke kelui haqynda: «Olardyng múnda keluinde eki maqsat bolypty. Biri aq pen qyzyl arasyndaghy alasapyranda ýrkip, ýdere kóship ketken elding jaghdayyn bilu, kónse qayta kóshiru. Ekinshisi - Alash Ordanyng auqymyn osy jaqtaghy elgede úlghaytu bolypty» - dep aituynan, Alash iydeyasynyng sol jiyrmasynshy jyldary Shynjan qazaqtaryna taralghandyghyn angharamyz. Aq pen qyzyldyng tartysynan basqa otyzynshy jyldardaghy ýrkinshilik kezinde de qazaqtardyng Jonghar Alatauynan asyp aua kóshkeni belgili. Búl kezde Alash Orda ýkimeti qúlaghanmen, qozghalysqa dem bergen biy-bolystardyng bir sypyrasy Alash iydeyasyn óltirmey Shynjangha ala ketti.

Alash iydeyasy Altay qazaqtarynyng 1938 jyly Yryshan men Esimhan bastaghan kóterilisi jәne 1941 jyldan 1951 jyldar aralyghyndaghy Ospan batyrdyng kóterilisine janama týrde bolsa da әser etken synayly. Býginde búl tónkerister turaly zertteushiler arasynda eki úday pikir bar. Tarihshylardyng bir toby Yryshan, Esimhan, Ospandardyng kóterilisi Shynjandaghy az sandy últtardyng basyn biriktirip, Shyghys Týrkistan Islam memleketin qúrudy maqsat etken - deydi. Oghan dәlel retinde 1945 jyly Shyghys Týrkistan Islam memleketi qúrylyp, oghan basshy bolghan Álihan tóre men Ospan batyrdyng Qytaygha qarsy tize qosyp kýreskendigin algha tartady. Ótkendi baghamdaushy kelesi bir zertteushiler Shyghys Týrkistan Islam memleketi qúrylmastan halyq Ospandy Altay qazaqtarynyng hany etip saylaghanyn, sonday-aq, Ospan batyrdyng kóterilisi Shyghys Týrkistan qozghalysynan birneshe jyl búryn bastalghandyghyn algha tartyp, búl tónkeristerdi Qazaq halqynyng azattyq alu jolyndaghy kýresi dep biledi.

Ásili, osy ekinshi pikir tarihy shyndyqqa jaqyn sekildi. Óitkeni, Ospan batyr kóterilisshileri Shyghys Týrkistannyng ai-júldyzdy jasyl tuyn emes, Abylaydyng aq tuyn kóterip jýrgen. Sonymen birge, Shyghys Týrkistan kóterilisi  basshylarynyng biri qyrghyz general Ysqaqbek Mononov Ospan batyrgha Shyghys Týrkistan Islam memleketining ai-júldyzdy ordenin taqpaq bolghanda, Ospan batyr: «Mynau qatyndardyng sholpysy sekildi birdene ghoy» dep ordendi qasynda otyrghan bәibishesine berui, Oshynnyng Kenes ýkimetining kólenkesinde qúrylghan Shyghys Týrkistan memleketine moyynsúna qoymaghanyn kórsetedi.

Ospan batyrdyng kóterilisine Alash iydeyasynyng arqau bolghandyghyn Soyan Qajybayúlynyng «Islәmúly Ospan batyr» atty maqalasynan naqty angharugha bolady. Shygharma iyesi óz maqalasynda kezinde tynshy, chekist bolghan Marqaba aqsaqaldyn; «...Men 1935 jyly Monghol ýkimetining ishki ister organynan mynanday tapsyrma aldym... «Ospan qazaqtyng Alash partiyasymen baylanys jasaydy eken. Solardyng tapsyrmasymen Monghol, Qytay, Qazaqstandaghy qazaqtardyng basyn qosu nemese ýsh otaudy bir memleket qúru turaly tapsyrma alypty. Sony anyqta» dedi. Men Ospannyng janynda eki jyl jýrip naqty mәlimet ústay almasam da, Ospannyn: «Áleyhan Bókeyhanov; týbi telim bolghan qazaqtar basyn qospay qazaq - qazaq bolmaydy depti» degenin  birneshe ret estidim» dep aitqanyn keltirip ótedi.

Marqaba aqsaqaldyng búl aqpary múraghattyq derek bolmaghanymen, Ospan batyr bastaghan kóterilisti Shyghys Týrkistan emes, Qazaq memleketining tәuelsizdigi ýshin kýres, onyng ishinde Alashiyanyng shyghys ónirin jau tabanyna taptatpaymyn degen búlqynysy dep tújyrugha bolady. Yaghni, kәri chekisting keltirgen búl deregi «Ýsh Otau» úiymynyng shyghu tegin bizge anyqtap berip otyr. Naqtyraq aitar bolsaq, «Ýsh Otau» termiyni sonau otyzynshy jyldary aityla bastaghan. Búl sayasy terminning payda boluyna tikeley Alash iydeyasy arqau bolghan tәrizdi. Olay bolsa, alpysynshy jyldary qúrylghan «Ýsh Otau» úiymyn da osy Alash qozghalysynyng zandy jalghasy dep esepteuge bolady.

«Ýsh Otaudy» biriktiru - úly múrat

Býgingi tanda Ór Altay tauynyng batys betkeyi ghana tәuelsiz Qazaqstannyng qúramynda. Teginde, Ór Altaydyng tórt qaptalynda ejelden qazaqtar mekendeydi. Teriskey túsyndaghy Reseyge qarasty Qosaghash audanyndaghy Ýkók pen Shýy jazyghy, shyghysyndaghy Qobda betkeyi sonau Hún, Týrki qaghanattary, bertindegi Kerey,  Nayman handyqtaryna qúnarly meken bolghan. Qazaq handyghy  men Jonghar handyghy osy ónir ýshin eki jýz jylday uaqyt bir birimen qyrqysqany tarihtan mәlim. Jonghar memleketi jer betinen joyylghan kezde (1757), Abylay han Sini patshasymen diplomatiyalyq kýres jýrgizip, Altay tauynyng shyghys men ontýstik betkeyin resmy týrde Qazaq handyghyna qaratty. Abylay han ólgennen keyin Jetisu men Tarbaghatay jәne Altay qazaqtaryna Ábilpeyis han biylik jýrgizdi. Ábilpeyis han ólgennen keyin onyng balasy Kógeday han 1791 jyly Qytaygha protektorat retinde baghynyp Altay tauynyng shyghysy men kýngeyine Abaq Kerey handyghyn qúrdy. 1871 jyly Resey men Sini imperiyasynyng ózara kelisiminde shekara belgilerin ornatuy, birtútas otyrghan qazaqty ekige bólip jiberdi. Al, Abaq Kerey eli 1911 jylgha deyin Sin imperiyasyna baghynyshty boldy.

Suni Yasin 1911 jyly Sin imperiyasyn qúlatyp, Qytaydy birtútastandyru reformasyn jýrgizgende, onyng búl súrqay sayasaty Altay qazaqtarynyng ishki egemendiginen aiyrdy. Qytaydyng búl reformasyna qarsy Zuha batyr men Bóke batyr kóterilis jasady. Alayda, Zuha batyr men Bóke batyr kóterilisteri stihiyaly týrde órbigen edi. Degenmen de Qytay basqynshylyghyna qarsy nәtiyjeli kýresti Altayda Ospan batyr, Ilede Seyit pen Akbar jýrgizdi. Shyntuaytynda Ospan batyr jәne Seyit pen Akbar bastaghan kóterilisting búqaralyq sipatta órbuine Qytay qazaqtaryna Alash iydeyasynyng taraluy meylinshe әser etti. Demek, «Ýsh Otaudyn» ýsh eldi qatar jaylaghan qazaqtyng basyn qosyp, tәuelsiz memleket qúrudy múrat etui, tarihy túrghydan alghanda zandy sayasy ýderis edi Olay bolsa, biz sóz etip otyrghan alpysynshy jyldardaghy «Ýsh Otau» qozghalysynyng ókilderin de Alash qayratkerlerining tól mirasqorlary  dep qabyldaghan jón dep bilemiz.

Týiin

Týptep kelgende aitpaghamyz Alash jәne «Ýsh Otau» qozghalysynyng kósemderi myryshqa týirelip kózdegen múratyna jete almaghanmen, býginde ýsh eldi qatar jaylaghan Qazaqtyng basyn qosu iydeyasy әli óz ómirshendigin joghalta qoyghan joq. Qazaqstan tәuelsizdigin alghangha deyin Alash jәne «Ýsh Otau» iydeyasyn shet elderde Qarys Qanatbay, Hasan Oraltay syndy azamattar údayy nasihattap keldi. Alash jәne «Ýsh Otau" iydeyasyn nasihattau búdan aryqaray da jalghasyn taba beruge tiyisti. Óitkeni, Alash jәne «Ýsh otau» iydeyasy әlemge taryday shashyrap ketken últymyzdyng qayta úiysyp, kemeldenuine arqau bola bermek...

«Abai.kz»