Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Týrkiyadaghy resmy sapary kezinde (Qazaq-týrik biznes forumynan keyin) mynaday tarihy manyzy zor mәlimdeme jasady: «1861 jyly songhy qazaq hany óltirildi. Sodan song biz Resey patshalyghynyn, sosyn Kenes Odaghynyng otaryna ainaldyq. 150 jyl ishinde qazaqtar ózderining últtyq salt-dәstýrinen, әdet-ghúrpynan, tili men dininen aiyrylyp qala jazdady. Jaratushynyng kómegimen 1991 jyly tәuelsizdigimizdi jariyaladyq». Búl sóz qoghamda qyzu talqygha týsip jatyr. Últ-patriottary bórkin aspangha atyp quanyp jatsa, Reseymen aradaghy integrasiyany jaqtaytyn qauymnyng tiksinip qalghany anyq.Ásirese, reseylik búqaralyq aqparat qúraldary otqa may qúiyp, laulata týsude. Búl mәsele tónireginde jәne Kenes odaghy túsyndaghy ahual turaly sayasattanushy Aydos Sarym men ardager kommunist Vyacheslav Artemiev «Jas qazaq» gazetining redaksiyasyna kelip oy bólisti.

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev Týrkiyadaghy resmy sapary kezinde (Qazaq-týrik biznes forumynan keyin) mynaday tarihy manyzy zor mәlimdeme jasady: «1861 jyly songhy qazaq hany óltirildi. Sodan song biz Resey patshalyghynyn, sosyn Kenes Odaghynyng otaryna ainaldyq. 150 jyl ishinde qazaqtar ózderining últtyq salt-dәstýrinen, әdet-ghúrpynan, tili men dininen aiyrylyp qala jazdady. Jaratushynyng kómegimen 1991 jyly tәuelsizdigimizdi jariyaladyq». Búl sóz qoghamda qyzu talqygha týsip jatyr. Últ-patriottary bórkin aspangha atyp quanyp jatsa, Reseymen aradaghy integrasiyany jaqtaytyn qauymnyng tiksinip qalghany anyq.Ásirese, reseylik búqaralyq aqparat qúraldary otqa may qúiyp, laulata týsude. Búl mәsele tónireginde jәne Kenes odaghy túsyndaghy ahual turaly sayasattanushy Aydos Sarym men ardager kommunist Vyacheslav Artemiev «Jas qazaq» gazetining redaksiyasyna kelip oy bólisti.

Vyacheslav Artemiev: Jeke kózqarasyn aitugha, bagha beruge әrkimning qúqyghy bar. Óz basym sayasatkerlerding sózine kóp mәn bermeymin. Eleng qylmaymyn. Eger mynaday bir jayt bolmasa... Meninshe, internasiona­liys­ting auzynan osynday sózding shyghuy - birshama týsinispeushilik tudyratyn jayt. Búlay deuge ne týrtki boluy mýmkin? 1991 jylghy oqigha Qazaqstan ýshin birinshi ret qol jetkizilgen tәuelsizdik, egemendik emes. Óitkeni, KSRO qúlap, onsyz da egemendi, derbes 15 memleket tarap ketti. Biraq esepti nege 1991 jyldan bastap bastau kerek ekenin men týsinbeymin. Nelikten 1920 jyldyng tamyz aiynan nemese Qazaq AKSR-ning óz aldyna derbes memleket boluynyng qúqyqtyq-zandyq negizderi qalanghan 1936 jyldan bastamasqa?  
Aydos Sarym: Qazaqstan KSRO-nyng da otary boldy degen pikirmen kelisesiz be?
Vyacheslav Artemiev: Joq.
Aydos Sarym: 1917 jylgha deyin she? 
Vyacheslav Artemiev: 1917 jylgha deyin patshalyq Reseyding qúramynda bolghanyn qalaysha joqqa shygharasyn? 
Aydos Sarym: Men sizben jalghyz ghana kelisetin túsym - bizding tәuelsizdigimiz ben memlekettiligimiz  1991 jylmen ólshenbeydi. Qazaq halqynyng tәuelsizdik tarihy 1456 jyly qazaq handyghy qúrylghannan bastap eseptesek, ekonomisterimizding aityp jýrgeninen, tipti Resey imperiyasynyng tarihynan da kónerek. 
Qazir biz basymyzdan ótkerip jatqan týitkilder kommunistik kezenmen tikeley baylanysty. Sol kezdegi qúndylyqtar, әdis-tәsilder, psihologiya әli kýnge deyin bizge erkin tynystaugha kedergi jasap otyr. Elimizge tarihy túrghydan jaghymsyz saldaryn tiygizip keledi. Qazaqstan HH ghasyrda asharshylyq jәne basqa da tarihy oqighalargha qatysty nәubetti basynan keshirdi. Sondyqtan kommunisterdin, jalpy kommunistik iydeologiyanyng sayasy jәne tarihy jauapkershiligi turaly mәsele kýn tәrtibine qoyyluy kerek. Kommunizmning qazirgi kelbeti fashizmmen ten. Osy taqylettes bagha aluy qajet. 
Eger siz Preziydentting «Qazaqstan týrki halyqtarynyng konfederasiyasy nemese odaghy retinde damuy kerek» degen sózine qarsy shyqpaytyn, dau aitpaytyn bolsanyz, onda elimizdegi kommunizm turaly, «Tәuelsiz el retinde qalay damuymyz kerek, Reseymen qanday qarym-qatynas ornatugha tiyispiz?» - degen saualdar tónireginde pikir talastyrugha bolar. 
Vyacheslav Artemiev: Reseymen aradaghy jaghday sayasy ortada nemese qoghamda keri pikir tusa, onda búl mindetti týrde baghytymyzdy týrki әlemine búru kerek degen sóz emes. Óitkeni, 70 jyldyq tarih qarapayym qazaqstandyqtardyng sanasynda myqtap bekigen. Sol kezdegi qúndylyqtar men artyqshylyqtardy joqqa shygharugha bolmaydy. Ol taygha tanba basqanday aiqyn. Onyng jemisin әli kýnge deyin paydalanyp kelemiz. Kenes Odaghy túsyndaghy 70 jyldyq kezendi birynghay qara týspen, týnek, qasiret retinde qarastyru - әdiletsizdik.   
Sosializm Qazaqstandy «gharyshtyq» biyiktikke kóterdi, gýldendi, tabysty boldy. Mәdeni, ekonomikalyq, sayasi, әleumettik qúndylyqtar әli kýnge deyin adam ýshin manyzyn joghaltqan joq. Qazaqstandyqtardyng kópshiligi sosializm jaghdayynda ómir sýrgisi keledi. Onysyn jasyrmaydy da. Reseymen de, ózge de búrynghy kenestik respublikalarmen de tyghyz qarym-qatynasta ómir sýrudi jaqtaydy. 
Birinshiden, týrki әlemimen odaq qúrudyng shynayy súlbasy - neghaybyl nәrse. Ekinshiden, ol odaq qúrylghan kýnning ózinde bauyrlas kenestik respublikalardyng odaghynan onyng artyqshylyghy bola qoyady degenge senu óte qiyn.  
Aydos Sarym: Men jeke basynyzgha qatysty bir súraq qoyayyn. Mәselen, men sizding tuystarynyzdyng jartysyn óltirip, qolymdy qangha boyadym deyik. Sosyn men sizge uniyversiytetke týsuge, әjenizding qúyanyn emdeuge, balanyzdy Mәskeude oqugha kómektestim deyik. Aytynyzshy, sonda siz meni jaqsy kórer me ediniz? 
Vyacheslav Artemiev: Neni menzep túrghanyndy bilemin. Biraq Qazaqstan aumaghynda bolghan tarihy nәubetterdi jeke basqa búlay kóshirip әkelu jaramas. Asharshylyq jyldardyng qasireti kenestik biylik pen kommunistik partiyanyng sanaly, maqsatty týrde jýrgizilgen sayasatynyng jemisi emes dep esepteymiz. 
Aydos Sarym: Partiyanyz «stalinizmdi» aiyptady ma?
Vyacheslav Artemiev: Bizdinshe, aiyptaytynday dәnene joq. Áriyne, minsiz biyleushi, mýltiksiz memleket bolmaydy. Kenestik biylikke auyr aiyp taghugha bolar. Alayda, jana órkeniyetting alghashqy qarlyghashtarynyng qatelikterge úrynuy - qashyp qútyla almaytyn dýniye. 
Aydos Sarym: Milliondaghan halyq ashtyqtan qyrylyp, týrmege qamalyp, óltirilip jatsa, ony statistikalyq qatelik dep atau baryp túrghan onbaghandyq emes pe? Óz basym sosialistik iydeyalardy teriske shygharmaymyn. Qajetti nәrse. Kóp elderde, mәselen, Shvesiyada jaqsy nәtiyje berdi. Biraq Shvesiya deni dúrys qogham qúru ýshin jergilikti halyqtyng 60 payyzyn qyryp tastaghan joq. Budennyiding reydteri boldy, býkil bir otbasy, býkil bir auyl jer audaryldy, pulemetpen atty. Múny keremet sayasat dep oilaysyz ba? 
Kommunizm, qanday keyipte bolsyn, Qazaqstanda ómir sýruge tiyisti emes. Óitkeni, iydeya retinde bastapqyda dúrys ta bolghan shyghar, biraq iydeologiya retinde ol - qylmystyq iydeologiya. Mәselen, men sizding ýiinizdi syrlaymyn dep bayqamay órtep jibersem de, men qylmysker bolyp eseptelemin. Týrmege otyrghyzady. 
Búl qyrghynnyng týp tórkini mynada: 1935 jylgha deyin kenes ókimeti qazaq jerinde senimdi biylik qúrghan joq. Kóterilis kóp boldy. Júmysshy-sharua inspeksiyasynyng 1930-34 jyldary Mәskeuge jibergen qújattaryn oqysanyz, qazirgi Sheshenstandy esinizge týsiredi. 
Al týrki birligine kelsek, aldymen mynany týsinip alayyqshy. Qazaq-orys qarym-qatynasy ejelden bar. IYә, tamyry teren. Al týrki bauyrlastyghy bolsa, búdan әldeqayda kóne. Biz nege 80 jyldyq tariyhqa ghana sýienip, myng jyldyq tarihty úmytuymyz kerek? Bizding bәrimiz bir tamyrdan órbigenbiz. Tilimiz, dinimiz bir. Qazaqstan men Resey - qúday qosqan kórshi. Qanday jaghdayda da, qarym-qatynas jasaugha mәjbýrmiz. Biraq Reseymen qarym-qatynas jasau ýshin nege basqa mýmkindikterdi joqqa shygharuymyz kerek? 
Bizdegi mәsele - elimizdegi orystildi túrghyndar men reseylik qoghamdyq pikir tarihi, geosayasi, qisyndy qarym-qatynas ornatudy ózine qarsy shyghu retinde baghalaydy. Resey sayasaty ýlken dertke shaldyqqan: «menimen dos bolsan, jaqsysyn, menimen dos bolmasan, jausyn». 
Vyacheslav Artemiev: Resey sayasatyna qatysty qaupinizdi aityp jatyrsyz. Oghan bizding qatysymyz qansha? 
Aydos Sarym: Sizder de sony aitasyzdar. Týrki odaghy neghaybyl deysiz. Nege? Men de Qazaqstan men Resey odaqtastyghy búlynghyr nәrse dep te aita alamyn. 30-40 jyldan keyin elimizdegi orystardyng sany 3-4 payyzdan aspaydy. Sonda, ne bolmaq?  
Vyacheslav Artemiev: Qorqatyn týk te joq. 1917 jyly da orystar sonshalyqty kóp bolmaghan. Sosialistik iydeya jetkende, әriyne, qazaq oishyldary ony qabyldamaghan edi. Búl - týsinikti jayt. 30-jyldardaghy kóteriske kelsek, faktiler sening aitqandaryna kereghar. Ol ras bolsa, 1941 jyly sen aitqan kóterilisshilerding aiy onynan tuar edi. Onda nege 500 000 qazaq kóteriliske emes, soghysqa attandy. Nege olardyng bәri Mústafa Shoqaydyng otryadtaryna baryp qosylyp ketpedi?
Aydos Sarym: Qalay qosylmady deysiz? Onda 100 000 adam boldy. 
Vyacheslav Artemiev: Olay bolsa, bergi jaghyndaghylardyng sanyn aityp jiberinizshi? 
Aydos Sarym: Tútqyngha týskenderding kóbi Mústafa Shoqay jaghynda boldy. 
Vyacheslav Artemiev: Kóbi emes. Solardyng ózi alghashqy mýmkindik tughanda bergi jaqqa qaytyp oraldy. 
Aydos Sarym: Qazaqstan qayda? Maydan qayda? Qazaqstan Ukraina sekildi jaqyn túrsa, bәri basqasha bolar edi.
Vyacheslav Artemiev: Mústafa Shoqay geografiyany jaqsy bildi. Lagerilerden óz pikirlesterin tapqysy keldi. 
Aydos Sarym: Tapty!
Vyacheslav Artemiev: Sausaqpen sanarlyqtayyn ghana. Qazaqstangha desant retinde týsirilgenderdi qazaq qoyshylarynyng ózi ústap berdi. Halyqtan qoldau tapqan joq.  Meninshe, qarapayym qazaq kenes biyligin óz biyligi retinde qabyldady. Eng bastysy - osy.
Aydos Sarym: Qashan?
Vyacheslav Artemiev: 70 jyl boyy. Qarapayym qazaqtar óz erkimen shetelge ketken joq. Baydyng jeteginde ketti. Shetelge auyldyng bar malyn aidap ketti. Qazaq halqyn ashtyqqa úshyratqan osy - baylar. Eng basty sebebi de sol. 
Aydos Sarym: Tarihy qújattar, aighaqtar bar. Mәselen, Mirzoyannyng telegrammasy, Stalin maqúldaghan partiya burosynyng sheshimi bar. Malyn tartyp alyp, eshqayda kóshpeysinder dep әmir etti. «Arqa jyly bolsa, arqar auyp nesi bar». Olar jayly ómirden qashqan joq. Jappay kanibalizm kórinis berdi. 
Vyacheslav Artemiev: Asharshylyq jyldary bir bes jyldyqta ýsh jyl qatarynan qúrghaqshylyq boldy. Búl týbegeyli sharuashylyq ózgerisimen, otyryqshylyqqa kóshu kezenimen túspa-tús keldi. Tabighattyng da kesirin tiygizgenin aita ketken jón. 
Aydos Sarym: Sheshenderdi, qyrym tatarlaryn mindetti týrde kóshiru kerek pe edi?
Vyacheslav Artemiev: Búl jenisting kepilderining biri boldy. 
Qoghamda bizding ústanymdy qabylday almaytyn ózing siyaqty túlghalar az emes. Biz óz kózqarastarymyz boyynsha qoghamda ómir sýremiz. Biz qazir azbyz. Sizder bizdi aiyptaysyzdar, týsinbeysizder, jek kóresizder. Oghan da maqúl deyik. Biraq biz óz kózqarasymyzgha berikpiz. Bir ghana sot bar. Ol - uaqyt pen tariyh. 
Aydos Sarym: IYә, 3-4 jyl ishinde ómir ózgeredi. Elimiz de ózgeredi. Eshkimdi eshkim qughyndamaydy. Biraq, parlament dengeyinde osy iydeologiya qylmystyq iydeologiya retinde tanylghan sheshim qabyldanady. Búl elimizding bodandyqtyn, totalitarizmning sarqynshaqtarynan qútylyp, dertinen aiygha bastaghanynyng bir nyshany bolmaq. 
Sheshenderdin, qyrym tatarlarynyng bәri birdey fashizmdi qoldaghan joq. Kenes Odaghynyng batyry ataghyn alghan úshqysh qyrym tatary bar. Onda nege «myna adam fashisterge kómektesip jýr, myna adam - komsomol» dep arajigin ajyratpady? 
Vyacheslav Artemiev: El taghdyry tarihtyng tarazyna týskende, sol eldi qútqaryp qalu ýshin qúrbandyqqa barugha tura keledi. Atalghan halyqtardyng arasynda adal, patriot adamdar boldy. Biraq ol kezde arajigin ajyratyp otyrudy uaqyt kótermedi. Mýmkindik bolmady. 
Aydos Sarym: Otar elding sharttaryn atap berinizshi?
Vyacheslav Artemiev: Ákimshilik syrttan taghayyndalady. 
Aydos Sarym: Qazaq KSR-ining basshylaryn Mәskeu taghayyndaghan joq pa?  
Vyacheslav Artemiev: Qazaqstannyng konstitusiyasy, әnúrany, jogharghy organdary, shekarasy, salyghy boldy. Óz budjetin ózi iygerdi. 
Aydos Sarym: Onda nege Qonaev pen Nazarbaev әr iyilgen sym temirdin, әr salynyp jatqan auruhananyng memlekettik josparyn alyp, Mәskeuge baryp jýrdi? Siz aitqan nәrseler jay býrkemeleu ghana edi. Kenes Odaghy patshalyq Reseyding otarlyq sayasatyn jalghastyrdy. 
Vyacheslav Artemiev: Ekonomika, mәdeniyet, óner, sport, densaulyq saqtau salasy, aghartushylyq, bilim, ghylym barynsha órkendese, búl qalaysha patshalyq Reseyding otarlyq sayasatyn jalghastyru bolmaq?    
Aydos Sarym: Patshalyq Resey temirjol men auruhana salmaghan ba eken? 
Mәselen, Ontýstik Qazaqstandaghy temir jol stansalardyng deni sol patshalyq dәuirde salynghan.
Birimiz - qazaq últshyly, ekinshimiz - kommunist retinde eshqashan til tabysa almaytynymyz anyq.  
Vyacheslav Artemiev: Dúrys aitasyn. Bizding dýniyetanymyz jaghynan mýlde ýilespeymiz. Tek qana Qazaqstanda ghana emes, býkil әlemde solay. Kommunizm basqa qoghamdyq pikirlermen mýlde qabyspaydy.
Aydos Sarym: Onyng sekta bolghany ma, sonda?
Vyacheslav Artemiev: Nelikten sekta deysiz? Kommunizmning ereksheligi osynda. Biz - әlemdik aghymnyng ókilderimiz. Kóp elde sosializm eshqashan bolghan emes, bolmaytyn da shyghar. Áytse de, ol jaqta ondaghan jyldar boyy kommunistik partiya ómir sýrip keledi. Tipti, key elderde qatty qughyndalyp jatyr. Sonda da kommunistik iydeya, partiyalar qúrdymgha ketken joq. Jasyryn bolsa da, júmys isteude. 
Aydos Sarym: Búl jerde ózimning armanymdy aita ketkim kelip túr. Shyn kónilimmen sizge úzaq ómir, myqty densaulyq, baqyt tileymin. Jәne sizding is-әreketterinizge, kommunistik jobalargha zang jýzinde tyiym salynghan sayasy sottyng kuәgeri bolghanynyzdy kórgim keledi. 
Vyacheslav Artemiev: Jýz jasaghanyndy qalaymyn. Biraq sen ony mýlde kórmeytin bolasyn.  
Aydos Sarym: Búl sotta kuәger, aiyptaushy bolyp qatysamyn. 
Vyacheslav Artemiev: Oghan kýmәnim bar. Bir ghana shek keltirmeytin nәrse - týbi bir internasionaldyng saltanat qúratyny.

Jazyp alghan Shadiyar Óstemirúly

"Jas qazaq" gazeti